"Манай энэ яах вэ, миний муу охин" гэсээр...

Булган аймгийн Булган сум, Жаргалантын аманд сайхан зун болж байна.

Гүүн зэлэн дээр хүрээтэй загасан тамгатай хээр, зээрд зүсмийн голдуу адуу хураажээ. Уяан дээр сартай хонгор үрээ ижлийн зүг үүрсэнэ. Энэ шүдлэнг өнөөдөр сургахаар өглөө адуунаас барьжээ. Аргамжаанд мөн толин сартай цавьдар хязаалан байх бөгөөд түүнийг өчигдөр сургаж, номхруулсан аж.

Гэрийн хананд суран бугуйл өлгөжээ. Өмнө нь суран сагалдарга, мөнгөн баавартай, тоноглол чамбай эмээл харагдана. Унинд хөхөл, дэлийн боолттой, хадагтай хусуур зүүжээ. Ширээн дээр шар тос хөвсөн, ваар дүүрэн айраг мэлтэлзэж, адуу сураглаж буусан нутгийн хүнд хул цалгиулж аягалав.

Энэ гэрт ээж, хүү хоёр хамт амьдарна. Ээж нь өдгөө 50 гаруй настай бол хүү ирэх намар 29 хүрнэ. Хүү унагаа татаж, ээж гүүгээ саана. Ээж эзгүй зарим өдөр хүү өөрөө гүүгээ саана. Хоолоо хийнэ. Адуундаа мордоно. Эмнэгээ сургана...

Түүнийг Г.Занабазар гэдэг.

Тэр 2011 онд Булган аймгийн нэгдүгээр арван жилийн сургуулийг дүүргэжээ. Хими, биологийн сонгон тэдний ангид 33 охин, 7 хөвгүүн суралцдаг байж.

Г.Занабазар элсэлтийн шалгалт өгч их, дээд сургуулийн хуваарь авсан. Улаанбаатар хотод очсон, тэнд гурван жил сурч, амьдарсан ч "Хөдөө мал хэцүүдлээ" гэх ахуйн шалтгаан, адуунд хайртай сэтгэл нь түүнийг нэг мөр нутагтаа буцахад нөлөөлжээ.

Г.Занабазар хоёр эгчтэй, айлын бага хүү. "Ааваас нь хойш гурван хүүхдээ ямар ч л гэсэн зүтгэж байгаад их сургуулийн бараа харуулсан" гэж ээж нь ярив. Харин хүү сургуулиа орхиж, хоёр эгч нь дээд боловсрол эзэмшин төгсөөд өдгөө Эрдэнэт хотод ажиллаж, амьдарч байгаа гэнэ.

Г.Занабазарын хувьд гэр бүл зохиож, нутагтаа, хөдөөдөө, Жаргалантын амандаа суурьшиж малчин өрхийн тоог нэгээр нэмэх зорилготой. Гэвч энэ нутагт түүний үеийн бүсгүйчүүд тун ховор тул одоогоор ганц бие. "Энэ хавьд надаас гадна ганц бие залуус олон бий. Зарим нь эхнээсээ эхнэртэй болж л байна. Гэхдээ энэ, тэрүүгээр нэлээн явж байж л олж байх шиг байна. Түүнээс манай энэ хавьд амьдрал холбох үеийн бүсгүйчүүд байхгүй дээ" гэж Г.Занабазар ярилаа.

Хөдөөд залуу эрэгтэй малчдын хувь илүүрхэж, эмэгтэйчүүд дутах болсонд амьдралын зан үйл, хөдөө төрж өссөн хүүхдийн өөрийн хандлага мэдрэмж, эцэг эхчүүдийн шийдвэр гээд олон хүчин зүйл нөлөөлж болно. Г.Занабазарын хувьд өөрийн хүсэлтээр их сургуулиа орхиж, хөдөө гарчээ. Гэтэл одоо түүнтэй амьдралаа холбох, сэтгэл нийлэх нутгийн бүсгүй олдохгүй байна.

Энэ зөвхөн Булган аймагт, Занабазарт тулгарсан асуудал биш. Хэнтий аймгийн урд сумдаар нутаглах айлуудаар ч хар цай аягалж, гамбир тавагласан ганц бие адуучин залуус олон таардаг. Төв аймгийн Баян, Баянжаргал, Баянцагаан сумдад ч залуу малчин өрхийн залгамж халаа тасалдахад хүрснийг нутгийнхан учирлаж байна.

"Хөдөөд ганц бие залуус олон байна. Тэднийг нутагт нь уяж байгаа ганц зүйл  адуу, морь. Тэдний ярьдаг зүйл "Хөдөө болохгүй юм алга. Бүх зүйл сайхан байна. Эхнэр байдаг бол амьдармаар байна. Байхгүй болохоор Улаанбаатар хотод ажил хийж эхнэртэй болъё гээд явдаг" гэж Завхан аймагт болсон малчдын зөвлөгөөний үеэр тус аймгийн Цагаанчулуут сумын Дэлгэр багийн залуу малчин  Д.Батцоож  асуудал дэвшүүлж байв.

Түүний санаа зовж явдаг асуудлын үнэнийг судалгаа харуулж байна.

Тухайлбал, 2020 онд улсын хэмжээнд нийт 298,789 малчин бүртгэгдсэний 174.5 мянга нь буюу 58.4 хувь нь эрэгтэй, 124.3 нь буюу 41.6 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Эндээс харахад хүйсийн хувьд эрэгтэйчүүд давамгайлж байна.

Үүн дотор 15-24 насны залуу малчдын 71 хувь нь эрэгтэй 29 хувь нь эмэгтэй байна. Үндэсний статистикийн хорооны мэдээллээс үзэхэд сүүлийн жилүүдэд залуу, дунд үеийн малчдын тоо буурч, малчдын залгамж халаа багасах хандлагатай байгаагийн зэрэгцээ залуу малчдын дундах хүйсийн харьцаа зөрүү ихтэй байна.

Эхний асуудал, хөдөөгийн залууст гэр бүл зохиох бүсгүй хүн, залуу эмэгтэй малчин ховорджээ. Үүний цаана хөдөөгийн эцэг, эхчүүд охидоо сургуульд сургаж, хүүгээ мал дээр гаргадаг уламжлалт зан үйл одоо ч амь бөхтэй оршсоор байгаа нь харагдаж байна.

Эндээс жендэрийн асуудал сөхөгдөнө. Бид жендэр гэхээр охид, бүсгүйчүүд, эмэгтэйчүүдийн эрхийг ярих нь олонтоо. Гэтэл жендэр гэдэг хүйсийн тэнцвэрт байдал тул хөвгүүдийн, эрчүүдийн эрхийг ч энэ үгээр хамгаалах, хөндөх ёстой юм.

2020-2021 оны хичээлийн жилд ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангид 101.8 мянган хүүхэд суралцсанаас 45.4 хувь нь хөвгүүд, 54.6 хувь нь охид байжээ.

Эндээс их, дээд сургууль, коллежид 25.2 мянган оюутан шинээр элссэнээс 15.8 мянга буюу 62.9 хувь нь эмэгтэй байна. Улмаар их, дээд сургууль коллежид суралцагчдын жендэрийн тэнцвэрт байдлын индекс 1.3 хувиар буурчээ.

Тухайлбал, Говь-Алтай аймгаас 189 эрэгтэй оюутан их, дээд сургуульд суралцаж байхад эмэгтэй нь 791 байна. Ховд аймгаас 412 эрэгтэй, 874 эмэгтэй, Орхон аймгаас эрэгтэй 588, эмэгтэй 1005, Хөвсгөл аймгаас эмэгтэй 32, эрэгтэй 12 оюутан суралцаж байна. Өөрөөр хэлбэл, аймаг бүрээс Улаанбаатар болон бусад хотод суралцаж буй оюутнуудын хүйсийн харьцаа өндөр зөрүүтэй байгаа юм.

Өнгөрсөн жилүүдийн тоон мэдээллээс харахад, дээд боловсролын байгууллагад суралцагчдын жендэрийн тэнцвэрт байдлын индекс буюу дээд боловсрол эзэмшихээр суралцаж буй 100 эрэгтэй суралцагч тутамд ногдож буй эмэгтэй суралцагчдын тоо 2020-2021 оны хичээлийн жилд 155 байна.

Энэ нь 2010/2011 оны хичээлийн жилээс нэмэгдсэн үзүүлэлт болохыг Үндэсний статистикийн хорооноос мэдээлжээ.

Г.Занабазар зуны амралтаараа эмээгийндээ ирсэн 10 настай хүүгээр унагаа татуулан, өөрөө гүүгээ сааж байна. Гүүн саамын цагаар хэдэн хавирга чанаад шөлтэй хоол порхийлгээд ч амжлаа. Ажилсаг, хөдөлмөрч залуу үеийн төлөөлөл.

Ааруул, айраг, идээ цагаа. Саяхан төхөөрч хананд өлгөсөн хонины гулууз. Уяан дээр үүрсэх морь. Аваад удаагүй шинэхэн мотоцикл. Гүүн зэлэн дээр хураасан 40-өөд тооны адуу, 10 гаруй унага.

Гэргийтэй болж, гэр бүл зохиохоороо маллахаар түрдээ айлд хариулуулж буй 200-аад тооны хонь, ямаа бас бий гэнэ. Сэтгэл нийлэхэд сэвхийтэл өндийх амьдрал.

Энэ айлын гэрт ч, гадаа ч амьдралд хэрэгтэй юм бүхэн бүрэн байна. Харин энэ залууд эхнэр л алга. Асуудал түүнд бус, олдохгүй байгаа охинд ч бус амьдралын хэвшмэл дадал, хандлагад л бий.

Охид боловсрол, мэдлэг нэмж, соёлд суралцсаар, нийгмийн харилцааны гол цөмд суурьшсаар. Харин нөгөө талд хөвгүүд хөдөөд үлдэж, сургууль завсардаж, мал маллах уламжлалт арга ухаан, зан үйлийн залгамж халааг үргэлжлүүлж явна.

Энэ хэвшмэл хандлага цаашид үргэлжилсээр байвал эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн хүйсийн тэнцвэр алдагдаж, хүн хоорондын аливаа харилцаа, улс орон, нийгэм эдийн засагт ч асар өөрчлөлт авч ирнэ.

Тиймээс "Манай энэ яах вэ, миний муу охин нь л" гэдэг хүүхэд өсгөх уламжлалт сэтгэлгээнээс эцэг,  эхчүүд салж, хүү, охин хоёрынхоо боловсрол, ирээдүйд адилхан анхаарах.

Харин хөвгүүд охидын адил сурч боловсрох, өсөж, хөгжих дадлаа дээшлүүлэх шаардлагатайг статистикийн үр дүнгүүд харуулж байна.