СУРВАЛЖИЛГА: "Ургамал тарих нь хүүхэд арчлахтай ижил амаргүй гэдэг үнэн юм"

Эл зурагт Б.Цэдэвдорж гэргий Д. Сувдаагийн хамтаар өөрсдийн тарьж, ургуулсан чацарганаа хурааж буй юм. Дээр өгүүлсэн шиг тэд хашаандаа төрөл бүрийн ургамал тарьж, хөрсний шимээр хүнсний хэрэгцээгээ хангадаг нийслэлийн оршин суугчид.

Б.Цэдэвдорж цахилгааны инженер, гэргий нь эдийн засагч мэргэжилтэй бөгөөд хоёул эрчим хүчний байгууллагад ажиллажээ. Ажлын байр нь хортой нөхцөлд ангилагдах тул 30 жилийн өмнө тэтгэвэртээ гарцгаасан аж.

Тэд тэтгэвэр аваад зүгээр суух хүсэлгүй тул юу хийж болох вэ гэж бодож байхдаа телевизээр “Чацарганын нийгэмлэг” байгуулж буй тухай мэдээ үзэж, нэгдэх хүсэлт өгчээ.

Ингээд 1991 онд Хан-Уул дүүргийн 14-р хороо буюу “Өлзийт хороолол”-д дээрх нийгэмлэгээс хагас га газарт жимс, жимсгэнэ, ургуулах даалгавар аваад өнөөг хүрсэн нь энэ юм. Тэр үед 20 гаруй айл жимс, жимсгэнэ тариалж, түүнийгээ борлуулж, аж ахуйч амьдралд суралцах даалгавар авсан аж. Өдгөө “Чацарганын нийгэмлэг” үгүй болж, айлууд нь солигдож, нүүсээр хоёр айл л эхлүүлсэн ажлынхаа шимээр тэтгэгдэж яваагийн нэг нь тэд юм.

ТАРИАЛАНГИЙН ГАРАА

Анх 30 мянган төгрөгөөр 200-н ширхэг чацарганын бут худалдан авч, суулгаснаар тариалалтаа эхэлжээ. Эхний жилүүдэд мод нь өсөөд л байснаас жимс өгөхгүй байсан аж. Эл шалтгаанаа агрономичид хэлснээр дан эм мод суулгаснаа мэдээд, эрийг нь суулгажээ. Улмаар намар нь сагсайсан их жимс гарч, шаргалтсан ургацаа хураан авснаар ихэд урамшсан байна.

Чацарганын дараа монос, долоогоно суулгажээ. Үргэлжлүүлэн хүнсний ногоог ч тарьж эхэлсэн байна. Тэлж өргөжүүлсээр нэг га газрынхаа 60 хувьд нь шилмүүст, навчит, бутлаг, сөөглөг, хүнсний ногоо гэх зэрэг 40 орчим төрлийн ургамлыг тарьжээ. Эдгээрийг дурдвал:

Шилмүүст мод

• Шинэс
• Нарс
• Хуш
• Гацуур

Навчит мод

• Улиас
• Монос
• Үрэл
• Агч
• Шар хуайс
• Буйлс
• Гүйлс
• Долоогоно
• Голт бор
• Хус

Бутлаг ургамал

• Нохойн хошуу
• Үхэр нүд
• Интоор
• Улаалзгана

Хүнсний ногоо

• Төмс
• Сонгино
• Хулуу
• Гоньд
• Улаан лооль
• Өргөст хэмх
• Хүрэн манжин
• Шар манжин
• Улаан лууван
• Эрдиск
• Хурган Гуа
• Яншуй
• Гүзээлзгэнэ
• Хөвөн толгойт
• Газрын алим
• Салат навч

БИДНИЙ АЖИЛ ХАВРЫН ГУРАВДУГААР САРААС ЭХЭЛДЭГ

“Бидний ажил хаврын гуравдугаар сард таримлынхаа суулгац, үрсэлгээг бэлдэхээс эхлээд намрын дундаас сүүл хүртэл ургац хураахаар үргэлжилдэг. Ингэж хөдөлснийхөө үр шимийг сэрүүний зургаан сард хүртдэг.

Ургамал, ногоо тарина гэдэг хүүхэд арчлахтай ижил амаргүй ажил гэдэг нь үнэн юм билээ. Анх хөгшин бид хоёр суулгаж л байвал болно доо гээд хаа хамаагүй л модоо суулгаж гарсан. Гэтэл мод хоорондын зай, нар тусах, салхи нэвтрэн гарах зайг харгалзан үзэх хэрэгтэй юм билээ. Одоо моднууд маань хоорондоо их ойртчихсон харагддаг. Чацаргана гэхэд л 6-7 жилд нэг удаа үндсээрээ салаалж, шинэ бут ургаад гараад ирдэг. Анх суулгаж байснаасаа овоо хэдээр нэмэгдсэн биз.

Хаврын их ажлын ард гарсны дараа тавдугаар сард мод цэцэглээд их сайхан харагддаг. Салхи, шороо гараад мөдхөн унаад өгнө. Хашаагаар дүүрэн цэцгийн дэлбээ хаялгатай цас хучсан юм шиг л харагддаг.

Харин зун болоод ирмэгц анхилам үнэр нь сайхан. Тэр сайхан үнэр дунд, хүүхдүүдээ тойруулаад хооллох их сайхан шүү" гэв.

УРГАЦЫН ТАЛ ХУВИЙГ БОР ШУВУУНУУД ХУРААЛЦДАГ

"Бид хүнсний ногоогоо л бүрэн хураадаг. Харин жимсний тал хувийг бор шувуунууд хураалцдаг. Хүүхдүүд бол зуны эхэн, дунд үеэр ирэхээс биш хичээл нь эхлхээр олдохгүй. Тэгээд л хөгшинтэйгөө хамт ургацаа авдаг даа. Залуу байхад өдөртөө дөрвөөс таван килограммыг хурааж амждаг байсан одоо бол хоёр килограмм л хурааж чадаж байна.

Хог оруулахгүй, бяцлахгүй байхын тулд нэг нэгээр нь түүдэг. Тиймээс удаад байдаг юм. Ингэж хураасаар өвөлжин уух шүүсээ бэлдээд авчихна. Харин том хүүхдүүд ирж хураагаад ажлынхандаа зарж борлуулдаг л юм. 

Үлдсэнийг нь бор шувуунууд тоншино. Манай улиасанд үүрээ засаад амьдардаг. Бид л царайг нь хараад танихгүйгээс биш бараг үе үеэрээ энд амьдарч байгаа байх. Тэднийг үргээе гэж боддоггүй" хэмээн ярихдаа тэд инээд алдаж байлаа.

"ХӨДЛӨӨД БАЙВАЛ ХӨЛ, ГАР ӨВДДӨГГҮЙ БОЛОЛТОЙ"

"Нийгэмлэгээс газар хувааж байхад хүмүүс хагас га газрыг голох маягтай авсан. Дорвитой юм өгсөнгүй гэж шүү дээ.

Манай хагас, том хүүгийн маань хагас га газартай нийлээд нэг га юм л даа. Хүмүүсийн нэгхэн га гэж чамласан газрыг дүүргэх тийм ч амаргүй юм. Мөн энэ газрыг иргэнд хувьчлаагүй. Эндээ зусаж, хот руу орж өвөлждөг. Ковид гарснаас хойш өвөл зунгүй эндээ л сууж байна. Утаа, түгжрэлээс ангид амгалан байдаг.

Ургамал гэдэг хүүхэд шиг арчилгаатай гэдэг учиртай үг. Халуун, хүйтэнд өөр арчилгаатай. Хучна, газрыг нь сийрэгжүүлнэ, манана гэх мэт ажиллагаа их. Өдрөөс орой хүртэл хөдөлгөөд л байдаг юм. Тиймдээ ч нэг нь 80 хүрсэн, нөгөө нь 73 гарсан бид хоёрын хөл, гар, нуруун өвчин бага байж мэдэх юм.

Өөрсдийн гараар тарьсан ногоогоо хүртэж, суух сайхан" гэж тэд сэтгэл тэнүүн хашаагаа танилцуулсан юм.

Гэрэл зургийг Г.Өнөболд