ХААЧИХ ВЭ: Зэрлэг амьтдыг хамгийн ойроос харах боломж буюу ХУСТАЙГ зорьсон нь...

Энэ удаагийн дугаартаа бид Хустайн байгалийн цогцолборт газрыг зорилоо. Улаанбаатар хотоос 110 км зайд орших эл буйдхан хөндийд үзэх зүйлс баялаг аж.

Хотоос гараад 65 км орчим зайд явахдаа бид зам дагуу татсан торон хашааны цаана сүрэглэн идээших буга харлаа. Эндээс хөдлөөд 10 км-ийн зайд зээрийн сүрэгтэй ч таарав. Хустай руу дөхөх тусам ан, амьтад нь “алгаа тосон” угтах мэт сэтгэгдэл төрөв. Туулай гүйлдэж, тас нисэхийг ч ажаад амжлаа.

Хустайн цогцолборт газар үүсэх үндэс бол дэлхийн сүүлчийн, цор ганц зүйл зэрлэг адуу ТАХЬ билээ. Монголд зэрлэг адуу байгааг баталж, шинжлэх ухаанд үнэт олдвор авчирсан хүн нь Польш гаралтай Оросын армийн хурандаа Николай Михайлович Пржевальский байв. Төв Ази судлалаар нэрд гарсан цуут аянч Н.М.Пржевальский 1873, 1878, 1880 онд Монголыг гурвантаа хөндлөн гулд туулжээ.

Тэрбээр 1878 онд хоёр дахь аяллаасаа нутаг буцах замдаа тухайн үеийн Орос-Хятадын хилийн харуулын захирагч А.К.Тихоновоос нэгэн зүйлийн адууны толгойн яс бэлгэнд авсан байна. Уг толгойн ясыг адууны овгийн 22 зүйлтэй харьцуулан судлуулж, алинтай нь ч адил бус, адууны цоо шинэ зүйл болохыг нотолжээ. Улмаар тахийг Пржевальскийн нэрээр 1881 онд шинжлэх ухаанд бүртгэсэн аж.

Гэрийн адуу 64 хромосомтой бол тахь 66 хромосомтой. Зэрлэг адуу бүр мөсөн устсан хэмээх ойлголттой байсан барууныхан Монголд зэрлэг адуу байна гэдэгт итгээгүй юм. Даруй есөн жилийн дараа буюу 1890-ээд оны эхээр л тахийг жинхэнэ зэрлэг адуу гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байлаа.

Ээдрээтэй олон эргэлзээ тээнэгэлзээн дунд энэ зэрлэг амьтан дархлагджээ. 1992-2000 оны хооронд таван удаагийн тээвэрлэлтээр нийтдээ 84 тахийг Монголд нутагшуулсан. Одоо бол Монгол оронд нийтдээ гурван газарт тахийг сэргээн нутагшуулж буйгаас:

• Хустайд 45 үржлийн сүрэгт 423 тахь
• Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын Тахийн талд 410 гаруй тахь
• Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын Хомын талд 120 гаруй тахь бий.
• Тахийг анхлан сэргээн нутагшуулснаас хойш 30 жилийн хугацаанд Монгол нутаг 1000 гаруй тахитай болоод байна.

Хустайд 423 тахиас гадна 2000 гаруй буга, 100 гаруй аргаль, 1000 гаруй цагаан зээр, 11000 орчим тарвага бий. Сүүлийн гурван жилд Хустайгаас 3500 тарвагыг таван аймгийн 17 суманд сэргээн нутагшуулжээ.

ТАХЬ ЯМАР ЗАН ТӨЛӨВТЭЙ ВЭ?

Бид Хустайн цогцолборт газрын биологич Ц.Батзаяатай уулзан зэрлэг амьтдыг харахаар хөдөллөө. Хамгийн эхэнд таарсан тахь бол Болор.

Болор азарга 11 жил сүргээ хураасан бөгөөд 2019 онд залуу азаргад сүргээ алдсанаар ганцаар явах болжээ. Зэрлэг амьтдын дунд хүчтэй нь хүчгүйгээ гэх ганц л хууль үйлчилнэ. Хорвоогийн жамаар нас явж, хүч сулрахын цагт хэдий олон жил хурааснаас үл хамааран сүргээ алдахад хүрнэ. Гэхдээ сүргийн эзэн тийм ч амархан бууж өгөхгүй. Бүхий л чадлаараа тэмцэлдэн зодолдоно. Сүргийн төлөөх өрсөлдөөнөөс болж үхлийн шарх авах тохиолдол ч байх аж. Ихэвчлэн 17, 18 насанд хүрсэн азаргын сүргийг 7-8 настай азарга булаадаг талаар биологич тайлбарлав.

Хустайн тахиудын дундах хамгийн айхавтар бэртэл авсан зодоон Өв азаргатай холбоотой. Тэр сүргээ хамгаалж зодолдоод, магнайдаа өшиглүүлснээр дух нь цөмөрчээ. Зодоон ширүүн болдог учраас тахийн шилбэний яс хугарах үзэгдэл их. Зэрлэг амьтан учраас хөдөлгөөнөө хорихгүй байсаар өвс, ус уухгүй явсаар үхдэг аж. Болор азаргын тухайд ганцаар явсаар үхэх сонголт л түүнд үлджээ.

Азарга шинээр сүрэг бүрдүүлэх буюу хурааж авсан сүрэгт нь өөр азарганы үр төл мэндэлбэл хөнөөдөг. Энэ зан төрх хүчтэй илэрдэг аж. Унагыг хамгаалах боломж хомс талаар биологич учирлан тайлбарлав. Тухайлбал, өнгөрсөн 2022 онд 80 гаруй гүү унагалснаас 65 унага нь амьд үлдэж, 15 унагыг алджээ.

Тахь өөрийн үр төлөө хэзээ ч гишгэхгүй буюу үржилд ордоггүй. Харин үр төлөө шүдлэн, хязаалан болоход нь сүргээсээ хасдаг. Ингэхдээ чих, сүүлийг нь хазаж бэртээх тохиолдол бий аж.

Хустайн цогцолборт газар тахийн үржил, хорогдолтой холбоотой мэдээгээ Прагийн амьтны хүрээлэн рүү жил бүр өгдөг аж. Тус амьтны хүрээлэнд дэлхий дээр амьдарч буй 2500 гаруй тахийн мэдээлэл бүртгэгддэг буюу удам бичгийн гарвал нь тэнд бий.

Хустайн тахь бүр өөрийн нэртэй. Динал, Зуунмод, Эко-5, Хувьсал, Хөх сүм сүргээ хурааж буй азарганы нэрс. Хэний сүрэгт хэн нэмэгдэж, хасагдсаныг биологич, байгаль хамгаалагчид алдахгүй бүртгэнэ.

ХУСТАЙ ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗРААС МЭДЭЖ БОЛОХ СОНИРХОЛТОЙ БАРИМТУУД

• А, Б нэртэй хоёр азарга сүргээ булаалдан зодолдож байхад В азарга нэг гүүг нь тастаад хурааж авах тохиолдол бий. Энэ бол маш сонин зан төрхийн үзэгдэл.
• Зарим тохиолдолд азарга үрээгээ сүргээсээ хасахгүй. Ингээд өөр азаргад сүргээ алдахгүйн тулд азарга, үрээтэйгээ хамт зодолдох тохиолдол гарна.
• 2022 онд BBC агентлагийнхан Хустайд хүрэлцэн ирж, нэг сарын хугацаанд чоно ба тахийн хоорондын харилцааг харуулсан баримтат киноны зураг авалт хийжээ. Энэ үеэр 24 цагийн хугацаанд нэг аманд камер байршуулж ажиглалт хийсэн байна. Үүгээр Хулгар азарга гурван гүүгээ чонын халдлагаас хэрхэн хамгаалж буйн дүрсийг бичжээ.
• Дөрөвдүгээр сарын 10-наас зургаадугаар сарын 10-ны хооронд гүүнүүд унагалдаг. Энэ үед дөнгөж төрсөн, эсвэл 7-14 хоногтой унаганууд эхийнхээ хажууд булаг, шандны ойролцоо унтах нь элбэг. Сүргийг амарч байхад, унтаж байгаа унага руу чоно сэмээрхэн довтолдог. Ингэхэд унагаа хамгаалахаар ихэвчлэн эх нь түрүүлж ирэх ба дараа нь азарга ирж буй нь ажиглагджээ. Мөн ойролцоо байгаа гүүнүүд нь унагыг хамгаалахад тусалдаг байна.
• Нэг сүрэгт дунджаар 5-6 гүү байна. Хамгийн дээд тал нь Гал гэдэг азарга 5 унага, 17 бүрэлдэхүүнтэй сүрэгтэй. Хамгийн бага нь нэг азарга, нэг гүүтэй сүрэг бий.
• Сүрэг дотроосоо хамгийн урт насалсан нь 26 хүрсэн Алтан нэртэй гүү байжээ.
• 1960-аад онд Дэлхийн байгаль хамгаалах холбооны үнэлгээгээр тахийг “Байгальд устсан” ангилалд бүртгэсэн. Харин тахийг сэргээн нутагшуулснаар зэрэглэлийг хоёроор ахиулж одоо тахь “Устаж болзошгүй” гэх ангилалд багтаж байна.
• Тахийн унаганд өөрийн хүссэнээрээ нэр өгөх боломжтой. Ингэхийн тулд 250 ам.доллар төлдөг. Хариуд нь танд батламж олгоно. Таны өгсөн нэртэй тахийн бүртгэл Дэлхийн тахийн удам гарвалийн бичигт бүртгэгдэнэ гэсэн үг.
• Хустай 50,620 га талбайтай. Монгол орны 120 тусгай хамгаалалттай газраас хэмжээгээрээ доороосоо хоёрт жагсдаг.
• “Хустайн амьтад”, “Хустайн цэцэгс”, “Хустайн шувууд” гэх ном гаргасан.
• Биднийг очиход Японы NHK телевизийнхэн Хустайд ирсэн байв.

ТАХИЙГ ЯАЖ, ХЭРХЭН ЯЛГАДАГ ВЭ?

Тахь монгол адуутай адил урт шашир дэлгүй, сүүл нь маш шингэн. Бидэр буюу биеийн арьс үсэнд тогтсон өөр өнгийн толбоор нь тахийг ялгадаг. Дал сэрвээнийх нь доор мэнгэ бий. Цэг шиг жижигхнээс эхлээд тахийн хааг бүтэн бүрхсэн мэнгэ ч байх аж.

ЭНД дарж Хустайд байрлуулсан камерын шууд дамжуулалтыг 24 цагийн турш үзэх боломжтой.

ХУСТАЙ БААЗЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭ, ҮНЭ

Жилийн дөрвөн улирал ажилладаг Хустай баазын үйл ажиллагааг Төрийн бус байгууллага хариуцдаг. Тэдний санхүүгийн хамгийн гол эх үүсвэр нь аялал жуулчлал. 2019 онд ковид-19 халдвар дотоодод тархсанаар тэдний үйл ажиллагаа доголджээ. 2019 онд хамгийн ихдээ нийт 30 мянган хүн хүлээн авсны 17 мянга нь гадаадын жуулчид байсан аж.

2019 оноос тахь байршдаг тогтмол цэгүүдэд байгаль хамгаалагч яндан дурантай суудаг болжээ. Улмаар аялагч, жуулчид дурангаар тахь харах боломж бүрдсэн байна. Тиймээс ирсэн жуулчид зэрлэг амьтнаа харж чадахгүй буцах тохиолдол гарахгүй болжээ.

Хустай баазад өдрийн 3 хоол, байрлах гэр, тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хураамж багтсан нэг хоногийн үнэ дотоодын жуулчинд 185 мянган төгрөг байна. Энэ үнэд баазын мэдээллийн төвөөр зочлон тахийн үүх түүхтэй танилцах, 17 минутын баримтат киног үзэх боломж ч багтжээ. Харин гадаадын жуулчдад үйлчлэх үнэ 250 мянган төгрөг байна.

Тус бааз өвөл 50 орчим хүн, зун 120 хүн хүлээн авах хүчин чадалтай. Мөн өдрөөр мэргэжлийн судлаачтай хамт явж, судалгаа мэдээлэл сонсож, зэрлэг амьтдыг ажиглах боломжтой. Энэ үйлчилгээ цагийн 25 мянган төгрөгийн үнэтэй байна.

ХУСТАЙД ӨВӨЛ ОЧВОЛ ЮУ ХИЙХ БОЛОМЖТОЙ ВЭ?

Зөвхөн зуны улиралд аялж зугаалдаг гэх явцуу ойлголтыг үдэх цаг болсон. Бид дотоодын аялал жуулчлалаа дорвитой хөгжүүлэхийн тулд өвлийн аяллыг орхиж болохгүй.

Та Хустай баазыг зорьж ирсэн тохиолдолд зэрлэг амьтдаа үзнэ. Машинаа баазынхаа зогсоолд үлдээгээд тахь үзэхдээ алхалт хийж болно. Уул хадаа нүдэлж, зэрлэг амьтдыг ажиглан алхах нь танд байгалийг эрчмийг мэдрүүлэх, энергийн эх үүсвэр болно гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

Мөн гэр бүл, найз нөхдөөрөө чаргаа авчраад гулгах, морь унах боломжтой. Хустайн талаар илүү их сонирхолтой мэдээлэл авахыг хүсвэл мэргэжлийн хөтөч хөлсөлж, байгаль хамгаалагчаас зөвлөгөө мэдээлэл авах боломж нь нээлттэй.

Өвөл амьтад илүү их тайван байдаг. Тиймээс амьтдыг ойроос харж, үзэсгэлэнтэй сайхан зураг дарж, бичлэг хийх боломжтой. Бясалгал хийж буй мэт тайван, байгалийн үзэсгэлэн, зэрлэг амьтны зан төрхийг ажна гэдэг таны амьдралд мартагдашгүй гайхалтай дурсамж бүтээх болно.

Бидний аяллыг хөтөлж, тайлбар мэдээлэл өгсөн хүн бол Хустайн биологич Ц.Батзаяа. Тэрбээр МУИС-д Амьтан судлалаар бакалавр төгсөж, Экологийн тэнхимд магистрт суралцан 2019 оноос хойш Хустайд тахь, зэрлэг амьтны биологичоор ажиллаж буй аж.

Хустайн ажилтнууд олон унага эсэн мэнд авсан тохиолдолд хамгийн их баярлана. Мэргэжлээрээ бахархана. 2021 онд дэлхийн шилдэг 20 тусгай хамгаалалттай газрыг шалгаруулахад Хустайнхан 17-д жагсжээ. Энэ нь тэдэнд урам бас хариуцлага нэмэх ташуур болжээ.

Тус байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалт, судалгааны албанд ажиллаж буй хүмүүс бүгдээрээ магистраас дээш зэрэгтэй аж. Тийм ч учраас тусгай хамгаалалтын газрын үйл ажиллагаагаа судалгаанд суурилж явуулахыг эрмэлздэг.  

ДОТООДЫН ЖУУЛЧИД ЯМАР БҮДҮҮЛЭГ ҮЙЛДЛҮҮД ГАРГАДАГ ВЭ?

Тусгай хамгаалалтын газрын дотор зөвхөн зөвшөөрөгдсөн замаар л явах ёстой. Гэтэл зарим хүн машинтайгаа замаасаа гарч, зэрлэг амьтад руу хэт ойртон айлгаж, үргээх тохиолдол гардаг. Та зэрлэг амьтанд хамгийн дээд тал нь 300 метр л ойртох эрхтэй.

Хэн нэгэн машинтайгаа зам гаргаад явчихвал хүмүүс араас нь дагадаг. Тиймээс зөвшөөрөгдсөн замаар зорчихыг анхаарна уу.

Хамгаалалтын бүсэд орилж хашхирах хориотой.

Зарим хүн хамгаалалтын бүсэд отоглох гэж оролдоно. Уулын аманд майхнаа барьчихна. Энэ тохиолдолд байгаль хамгаалагчид сануулга өгдөг.

Хустайд дрон нисгэх хориотой. Ялангуяа гуравдугаар сарын сүүлчээр, дөрөвдүгээр сарын эхээр гүүний хээл ид томорсон байдаг. Энэ үед хээлтэй гүүнүүдийг үргээвэл унага нь дотроо буруу байрлах эрсдэлтэй. Түүх сөхвөл, Хайрбилиг гүүний унага буруу байрласнаар гүү халуурч, биеийн температур нь 42 хүрчээ. Ингээд аборт хийж унагыг гаргаж, гүүг аварсан байна. Энэ тохиолдлыг мэдээгүй бол гүү, унага хоёулаа эрстэх магадлалтай байжээ.

ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ НЬ?    

Хустайд орчны бүсийг тойрсон 120 гаруй айлын 80 гаруй мянган мал бий. Үүний 10 хувь нь адуу. Адуу урт хөлийн мал учраас хамгаалалтын бүс рүү орж ирэх тохиолдол олон. Тиймээс өдөр болгон малыг тууж гаргадаг аж.

2018 онд Хустайд бэлчээрийн даацын судалгаа хийжээ. Судалгаагаар бэлчээрийн даац өвөлдөө 7-8 дахин, зундаа 4-5 дахин хэтэрсэн гэх үр дүн гарчээ. Тиймээс байгаль хамгаалагчид гэрийн малыг зэрлэг амьтадтай давхцуулахгүйн тулд байнга сонор сэрэмжтэй ажилладаг аж.

Тахийг сэргээн нутагшуулахтай холбоотойгоор бусад амьтад ч мөн таатай үржих нөхцөл бүрдсэн нь таатай сайхан мэдээ аж.

Хустай баазын фэйсбүүк хуудас: Hustai National Park
Холбогдох утас: +976 99499331

Гэрэл зургуудыг Г.Өнөболд