2022.09.20. Батожабын амьдралыг орвонгоор нь эргүүлсэн шийдвэрийг Оросын Засгийн газраас гаргав. Энэ бол Украинтай хийж байгаа дайнтай холбоотойгоор цэргийн дэглэм тогтоож, орон даяар дайчилгаа явуулах шинэ дүрэм журам хэрэгжиж эхлэх гэж буй тухай байсан юм. 

2022.09.21-ний 09:00 буюу Монголынхоор 14:00 цагт ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин орон даяар цэргийн хагас дайчилгаа зарлаж, зарлигт гарын үсэг зурсан талаарх албан ёсны мэдээллүүд дэлхий даяар цацагдав.

Яг энэ мэдэгдлээс хоёр цагийн дараа, 16:00 цаг өнгөрч байхад ОХУ-тай хаяа залган оршдог Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын нутгаар залуухан буриад эр хил давж, Монгол Улсын нутагт хөл тавьсан нь Батожаб байлаа.

ОХУ Украин улс руу довтлоод даруй хагас жил өнгөрсөн ч тус улсын зүүн хязгаарыг сахин нутаглах Буриадын ард түмэн юу ч болоогүй мэт ажин түжин, амьдрал нь хуучны л адил үргэлжилдгээрээ үргэлжилж байв. Хойд хөршийн зүүнтэй, алслагдмал энэ нутагт дайны талаар ярих битгий хэл бодохыг ч хүмүүс хүсэхгүй, тэр үйл явдалд ач холбогдол өгөхгүй байхыг дор бүрдээ хичээн, зөвхөн урагш хараад амьдарч байсан нь энэ. Батожаб ч мөн энэ л нутагтаа, өчигдрийг хүртэл, дайн хэзээ ч болоогүй мэт амар тайван аж төрж байлаа. Харин цэргийн шинэ дэглэм тогтоох тухай түүний олж үзсэн мэдээлэл тэрхүү амар тайвныг нь эвдэж, буриадуудын амьдралд дайны нөлөөг утгаар нь авчирчээ.

Үтэр түргэн энэ улсыг орхихгүй бол амь нас, хувь заяа нь хутганы ирэн дээр ирсэн мэт түгшүүрт автаж, байж болох хамгийн хурднаараа л явах хэрэгтэй гэсэн бодолд эзэмдүүлсэн Батожабд “Эрх баригчид хилээ хаачихвал яана аа” гэсэн айдас хамгийн ихээр төрж, хил даван давтал зовоож байсныг тэрбээр нуугаагүй юм. Уг нь Батожаб гурван жилээр Солонгос руу соёлын солилцоогоор явахаар ажил хэрэг нь бараг л бүтчихсэн байв. Гэвч энэ бол дараагийн асуудал болж хувирсан нь мэдээж. “Яг үнэндээ үхэл амьдралын заагт ирсэн үед аюулгүй газар ирэх нь л юу юунаас илүү чухал байсан. Тэрнээс бусад зүйл юу ч биш мэт санагдаж байсан. Тийм айшигтай газар үлдэхгүйн тулд ирээдүйг бодох сөхөөгүй, эсэн мэнд байхыг л эрмэлзсэн” хэмээн Батожаб ярилаа.

Монгол Улсын хил ойртох тусам “Хилээр гарч амжихгүй бол яана аа” л гэж бодож байж.

Азаар тэр үед хилээр гарах хүн цөөхөн байсан тул 20 минутын дараа гэхэд манай улсад хөл тавьж, эрх чөлөө, амар амгаланг мэдэрч, өөрийгөө аюулгүй болсонд тайвширсан хэмээн Батожаб сэтгэлээ уудалсан юм. Ингээд буриад эр ахынхаа хамт Сэлэнгэ аймгийн төв, Сүхбаатарт хоноод маргааш өглөө нь галт тэргээр Улаанбаатарыг зорьжээ.

Түүнийг Сэлэнгэд хоносон тэр орой Алтанбулагийн хил дээр Монгол руу орох гэсэн орос залуусын бөөгнөрөл үүссэнийг тэрбээр харж амжсанаа мөн хэлэв.

ОХУ-ын гаргасан уг шийдвэр эрчүүдэд хүнд тусаж, азтай нь өөр орныг ийнхүү зорьж амжжээ. Яагаад гэвэл дайчилгааг эсэргүүцсэн эрчүүдээ тус улс баривчлаад зогсохгүй тав хоногийн дараа буюу есдүгээр сарын 26-нд нь цэргийн насны эрчүүдээ хилээр гарахыг хориглох шийдвэр гаргаснаа мөн зарласан юм.

Үүнээс хагас жил гаруйн дараа буюу 2023 оны дөрөвдүгээр сарын зэврүүн өглөө Монгол Улсын торгон хилээр давж, сая нэг санаа нь амарсан Дулма эрх чөлөөт улсад эсэн мэнд хөл тавьсандаа мөн л хязгааргүй баярлаж байсныг дайны талаар мэдээ үзэхээс хэтрээгүй бид төсөөлөх ч үгүй.

Яг нэг өдрийнх нь өмнө Дулма Улаан-Үдээс Монгол явах унаа олж чадсандаа талархаж, тэр даруйдаа замдаа гарна хэмээн найдан бушуухан суув. Гэвч нэг цаг битгий хэл нэг минут ч үнэтэй байсан тэр үед дэлгүүр хоршоо орж, нутаг буцах бэлтгэлээ базаасаар харуй бүрийтэй золгуулсан жолоочийг яаруулмаар байвч айдсаа арайхийн давж байсан 20 гаруйхан настай охинд хий санаа зовохоос өөр хийж чадах зүйл байсангүй. Монгол хүрэх тэр шөнө маш урт санагдсанаа тэр хожим нь хэлж байв. Ийнхүү машинд суугаад 19 цаг орчим явсны эцэст өглөөний 08:00 цагт арай гэж зорьсон газраа хүрлээ. Хилээр нэвтрэх хүртэл айдас түгшүүр түүнийг багласан нь хэн ч харахад илхэн. Яг энэ үед хилийн шалганы орос албан хаагч түүнээс энгийн хэдэн асуулт асуусан нь хүртэл байцаалт мэт хүнд тусаж байсан ч тэр шалгуурыг давж, ямар ч байсан ардчиллын баянбүрд гэгддэг Монгол Улсад эсэн мэнд ирсэн түүхтэй.

Энэ бол Монгол Улсын мөнхийн хөрш болох Оросын Холбооны Улс өөрийн хөрш Украин руу дайн эхлүүлээд нэг жил болж буй цаг үетэй давхцаж байгаа хугацаа гэдгийг та анзаарсан байх.

Дулмагийн яаран сандран Монгол Улсад ийн ирсэн шалтгаан нь түүний ажил мэргэжилтэй холбоотой. Өдөр тутам хийсээр ирсэн ажлаасаа болж нэг л өдөр Цагдаагийн газарт саатуулагдан, гурван цаг гаруйн хугацаанд байцаагдах болсон нь түүний сэтгэлд насан туршдаа мартах аргагүй хар толбо үлдээжээ. Хэдийгээр дайн эхлээд нэг жил өнгөрсөн байсан ч энэ явдлыг хүртэл түүний толгойд эх орноо орхих талаар өчүүхэн ч бодол төрж байгаагүй аж.

Түүний адил олон мянган залуус эх орноосоо дүрвэсээр байгааг зөвхөн Монгол Улсын хилээр хойд хөршөөс нэвтэрсэн ОХУ-ын иргэдийн статистик мэдээлэл нотолно.

Дэлгэрүүлж ярихыг тэрбээр хүсээгүй ч цагдаагийн газарт болсон гурван цагийн тэр байцаалт байр суурийг нь орвонгоор нь эргүүлж, айдас дүүрсэн улсаасаа эргэлзэх зүйлгүй гарч, очиж хандаж болох хамгийн дөт зам бол Монгол гэж үзээд манай улсад ирсэн нь энэ.

Хил хамгаалах ерөнхий газрын статистик мэдээллээр ОХУ дайн эхлүүлэхээс өмнө Монгол Улсын хилээр сардаа 5-7 мянган иргэн нэвтэрдэг байжээ.

Энэ тоо долоо, наймдугаар сард 90,000 хүртлээ өссөн. Энэ нь есдүгээр сард нь дайчилгаа зарлах гэж буйг иргэд мэдэж, арга хэмжээ авсантай холбоотой болохыг нийтлэлийн дараах хэсэгт гарах буриад иргэдийн яриа нотолж буй.

ОХУ-аас Монгол Улсын хилээр нэвтэрсэн иргэдийн тоо(2022.2-2024.9)

Энэхүү тоог харвал дайн эхэлснээс хойших хоёр жил, долоон сарын хугацаанд нийт 13,200 хүн хил нэвтэрч орж ирээд буцаагүй гэсэн дүн гарч байгаагийн 70% нь 2022 онд буюу дайн эхэлсэн жилд хамаарч байгаа юм.

Зөвхөн дайнаас гадна буриад иргэдийг дайжихад хүргэсэн бас нэг том шалтгаан нь ялгаварлан гадуурхалт байжээ.

Улс орондоо тогтож байх аргагүй болсон залуусын нэг бол Шагдар. “Оросод дандаа л хэцүү байсан. Би Оросод байхдаа нүүмээр байсан ч аль улс руу очихоо мэдэхгүй байсан юм. Монголчууд дайн ямар байгааг мэдэхгүй байгаа байх. Дайн надад үнэхээр хэцүү байсан. Энэ чинь нөгөө аймшигтай буриад, халимаг байна, зэрлэгүүд байна, энэ бүх аллагыг буриадууд хийсэн гэх мэтээр үргэлж ялгаварлаж байсан нь надад тэвчихэд маш хэцүү байсан” хэмээн сэтгэлээ уудалсан.

Түүгээр зогсохгүй “Надаас гадна эргэн тойрны маань хүмүүс мөн дайны нөлөөнд өртсөн. Оросод, ер нь Москвагаас гадна жижиг хотуудад ажлын байр байхгүй. Тийм болохоор Буриад, Тува, Халимаг хүмүүс мөнгө цуглуулах гэж дайнд оролцож байсан” гэж ярьсан юм.

Түүний энэ яриаг өөр олон буриад залуус ч мөн нотлов.

Ийнхүү цэрэгт явсныхаа төлөө 1 сая рубль авах бол цаашид сар бүр 400,000 орчим рублийн (15 орчим сая төгрөг) цалинг санал болгосон байна. Энэ нь мөн л буриад хүмүүсийн хувьд хаана ч ажиллаад авч чадахгүй өндөр цалин болохыг Дулма хэлээд “Буриадад үйлдвэр, станц олон байхгүй. Хувийн бизнес хийхэд маш их мөнгө хэрэгтэй. Хэн нэгэнд ажиллахаар цалин бага. Тиймээс буриад залуус Оросын зүүн болон хойд хэсэгт очиж 2-3 сар ажиллаад буцаж ирж амардаг. Тэр нь голдуу уул уурхай, барилга гээд хүнд хэцүү ажил байдаг” гэв. Ийм хүнд ажил хийгээд сард авдаг цалингийн хэмжээ нь 60-70 мянган рублиэс (2,3-2,7 сая төгрөг) хэтэрдэггүй байна.

Дээрх шан харамжаа хоёр дахин нэмэгдүүлэх шийдвэрийг ОХУ-ын Засгийн газар гаргаснаа 2024 оны долдугаар сарын 24-нд мэдэгдсэн гэдгийг энд дурдъя.

Ийнхүү эдийн засгийн хөшүүрэг ашиглан эрчүүдийг цэрэгт татаж, дайчилгаанд албадан хамруулсанд хамгийн ихээр Буриад болон Тува залуус өртсөнийг тоо баримт харуулж байгаа юм.

BBC болон CNN-ийн тооцоолж мэдээлснээр дайн эхэлснээс хойш ОХУ-ын 70,000 гаруй хүн амиа алдсаны дийлэнх нь сайн дураар цэргийн албанд орсон залуус ажээ. Харин Moscow Times дайн болсон хоёр жилийн хугацаанд 45,000 гаруй орос иргэн амиа алдсан гэж мэдээлээд буй. Энэ нь 2023 оны эцэст танилцуулсан тоо.

Тэр дундаа 10,000 хүнд ногдох амиа алдсан үндэсний цөөнхийг Буриад, Тува залуус тэргүүлж байгааг мэдээлсэн байна. Түүнчлэн АНУ-д төвтэй, Орос дахь Буриадын асуудалд чиглэсэн нөлөөллийн бүлэг болох Буриадын Чөлөөт сан (Free Buryatia Foundation) мөн дараах тоог гаргаж тавьж байв.

10,000 хүн тутамд нас барсан хүний тоо Санкт Перербургт 2.5, Москвад бүр 0.9 байгаатай харьцуулахад Тува, Буриадын дайнаас амссан хохирол дэндүү их, үндэсний цөөнхүүдийн эрх ямар их зөрчигдсөнийг илтгэнэ.

Ийнхүү дайны тэргүүн фронтод дайчлагдсан Буриад, Тува иргэдийг Шагдарын ярьсан гадуурхалт зөвхөн ОХУ-д ч биш, Украинд хүртэл үүссэнийг 2022 оны намар Монгол Улсад ирж сэтгүүлчидтэй уулзалт хийсэн Украин сэтгүүлч нотлон ярьсан.

Тува хүмүүс бол зэрлэг, хэрцгий, тэднээс хүн бүр Украинд айж, үзэн ядах болсныг тэр сэтгүүлч цохон хэлэхдээ “Би буриад, тува хүмүүсийг харахаар үнэн голоосоо үзэн ядаж, зэвүүцэл төрдөг болсон” гэсэн юм.

Харин үнэн хэрэгтээ цаад учир шалтгаан нь ийм буюу.

Тэгвэл манай улсад ирсэн орос иргэдээс тодорхой хувь нь Монголоор дамжаад гуравдагч орныг зорьцгоожээ. Тухайлбал, 2022 оны сүүлийн дөрвөн сарын хугацаанд нийт 9,728 хүн манай улсаар дамжин гуравдагч улс руу явсан бол 2023 онд 25,131 хүн дамжин зорчсон байна.

Монгол Улсаар дамжих гуравдагч орныг зорьсон орос иргэдийн тоо

Харин гуравдагч орныг зорилгүй Монголд үлдсэн хүмүүсийн хувьд ямар ч байсан аюулгүй болсон ч асуудал дууссангүй. Харь оронд хөлөө олж амьдрахын тулд наад зах нь хэлний бэрхшээл тулгарч байсан бол цаашлаад өдөр хоног өнгөрөх тусам түгшээж байсан зүйл нь виз. ОХУ-ын иргэд Монгол Улсад 30 хоног визгүй зорчих эрхтэй. Үүнээс удвал зөрчил болно. Дайнаас дайжиж ирсэн хүмүүст буцах зам байхгүй.

Тухайн үед буюу дайчилгаа зарласны дараахан манай улс тодорхой шийдвэр гаргасан. Тодруулбал, хүсэлтээ өгсөн ОХУ-ын иргэдэд зохих ангиллын оршин суух зөвшөөрлийг олгох шийдвэр гаргасныг 2022.09.30-ны өдөр Гадаадын иргэн, харьяатын газрын дарга Н.Ууганбаяр мэдэгдсэн байдаг.

Энэхүү шийдвэрийн ачаар Монголд суралцангаа амьдарч байгаа, ОХУ-ын 36 настай иргэн, хуульч мэргэжилтэй Иван уг шийдвэрийн ачаар өнөөдөр Монголд сурангаа ажиллаж амьдарч байгаа. Түүний улсаасаа гарах болсон шалтгаан нь мөн л дайн, дайчилгаа байв. Оросын Засгийн газар хүмүүсийг Путиний төлөө үхэхийг хүссэн нь шударга бус гэж тэрбээр үзсэн бөгөөд дайнаас өмнө ч Путиний явуулж буй бодлогыг эсэргүүцдэг байснаа ярьсан юм.

Яагаад гэвэл энэ дайныг эхлүүлсэн шалтгаан нь ойлгомжгүй, тодорхойгүй гэж тэр дүгнэж буй. “Манай гэр бүлийнхэн Оросод байгаа ихэнх хүмүүсийн адил дайн тулаантай улсад амьдрахаас ядарч туйлдаж байна. Ямар ч ойлгомжгүй шалтгаанаар эхлүүлсэн энэ дайнд хүмүүс татагдан орсоор байгаа нь үнэхээр харамсалтай” хэмээн тэр хэлэв.

24 настай Шагдар бидэнтэй ярилцахдаа мөн л дайнаас болж зовж шаналж байгаагаа хэлсэн. “Буриад, Халимаг гэхээсээ илүү би бол Оросын монгол” хэмээн өөрийгөө тодорхойлох тэрбээр Улаанбаатар хотод төвхнөөд хоёр жил болох гэж байгаа аж. 2022 оны аравдугаар сард Монголд ирсэн тэрбээр хуульч, эрх зүйч мэргэжлээр Москвад сургууль төгсөөд тэндээ хэсэг ажилласан ч харамсалтай нь дайн гарч, хүссэн хүсээгүй нутагтаа ирэх болов. Гэтэл байдал хэцүү, ажил байхгүй, цалин бага гээд амьдрах аргагүй санагдаж, Оросод үлдэх нь ирээдүйгүй гэж үзсэн тул эх орноо орхих шийдвэр гаргажээ. “Анх Монголд ирэхэд хэцүү, оршин суух зөвшөөрөл асуудалтай байсан. Эхлээд монгол хэлний дамжаанд орж, дараа нь юу хийхээ мэдэхээ больсон. Хэлээ сайн мэдэхгүй, нутгийн аялгатай намайг монголчууд ойлгохгүй байсан нь хэцүү байсан. Залуучууд харин бүгд англи хэлтэй байсан нь гайхалтай санагдсан. Гэхдээ манай монголчууд тэр үед маш их хариуцлагатай байж, зөндөө их тусалсан” хэмээн Шагдар ярив.

Батожаб ч мөн түүнтэй санал нэг байв.

“…Монгол Улс биднийг дөнгөж ирэхэд маш их тусалсан. Маш богино хугацаанд шийдвэр гаргаж биднийг хэрхэн оршин суух боломжтой, яаж байлгах талаар шийдсэн. Үүнд маш их талархаж байгаа. Яагаад гэвэл бид юу хийж яахаа мэдэхгүй, юу болоод байгааг ч ойлгох сөхөөгүй байхад намайг, над шиг маш олон хүнийг аварсан гэж би боддог” хэмээн Батожаб сэтгэгдлээ хуваалцсан юм. Батожаб зөвхөн Монголд үлдээгүй, соёлын солилцооны виз нь гарсан тул БНСУ-ыг зорьж, 1.5 жил амьдарсан. Гэхдээ буцаад Монголд ирж, энд суурьшихаар шийдсэн нь сонирхол татсан юм. Энэ тухайгаа Батожаб “Солонгос бол өндөр хөгжилтэй, маш олон боломж дүүрэн улс гэж би боддог. Гэхдээ надад тохирох улс биш байсан. Би тэнд тухтай байж чадахгүй байсан. Цаг хугацаа өнгөрөх хэрээр би энэ талаар нухацтай бодож, Монголд байх нь илүү юм гэж үзсэн. Надад Монголд байх нь илүү тухтай байж, найрсаг зочломжтой зан нь, монголчуудын сэтгэлгээ, нээлттэй, олон ургальч үзэл зэрэг нь таалагдсан. Би энд дор хаяж хоёр жил амьдрахаар төлөвлөж байгаа. Яагаад гэвэл Монголын соёл бидэнтэй илүү ойр” хэмээн тэрбээр үзэл бодлоо илэрхийлсэн.

Дайнтай улсад бодит нөхцөл байдал ийм хэмжээнд хүрсэн учраас иргэд нь бүх зүйлээ дэнчин тавиад дайжиж байгаагийн зах зэх нь л энэ.

Гэвч Монголд дайныг дэмжиж, өөр байдлаар тайлбарлаж буй хүмүүс байгаа нь бодит байдал. Тэд суртал ухуулгад автсан байхыг ч үгүйсгэх аргагүй. Угаас ОХУ тархи угаалтыг төрийн хэмжээнд хийдэг улс гэдгийг олон улсад ч хөндөж тавьдаг. Тэр ч бүү хэл Оросын пропаганда буюу суртал ухуулга агуулсан мэдээллийн урсгал Монголын фэйсбүүк орчинд хүчтэй явж, хүмүүст яаж хүрснийг иргэдийн байр суурь харуулсаар байгаа юм. Монголд ирж амьдарч байгаа буриад иргэдийн нэг болох 36 настай Иванаас ирээд удаагүй байхад нь буюу 2022 оны есдүгээр сарын 22-нд оросоор сайн ярьдаг нэгэн монгол залуу “Чи яагаад энд байгаа юм бэ. Эх орныхоо төлөө тэмцэх хэрэгтэй, буцаад очих хэрэгтэй, хэрэв эх орноо хамгаалахгүй бол болохгүй гээд яг л Оросын пропаганда мэдээллүүдийг ярьж байсан” хэмээн дурдсан юм. Яг ийм суртал ухуулгыг дайны үеэр хийсээр байгааг Дулма мөн ярьсан.

“Залуу минь зоригтой бай”, “Армид нэгдээрэй”, “Та эх орондоо хэрэгтэй байна” гэсэн уриа лоозонг байнга явуулахын зэрэгцээ одоо амьд эсэх нь тодорхойгүй буриад цэргүүдийн зурагтай “Дайны баатрууд” гэсэн том том самбар, постеруудыг байрлуулжээ. “Манай өөрийн Буриадын Засгийн газар маш олон эрчүүдийг цэрэгт татахыг хүссэн. Би одоо болтол яагаад гэдгийг нь сайн ойлгохгүй байгаа. Оросын Засгийн газарт таалагдахыг хүссэн үү, тосгонуудаас маш олон залуусыг авсан. Тэдэн дунд орос залуус ч олон байсан. Ерөнхийдөө ядуу тарчиг байдал, хомсдолоос болж буриад хүмүүс зовж байна. Буриад бол ядуу орон. Манай Засгийн газар Оросын засгийн газарт сайн үр дүн харуулахыг л хүссэнийх гэж харж байгаа” хэмээн Дулма бодлоо нуусангүй.

Улс нь ийм байгаа учраас Иван Монголд оршин суух паспорттой болох боломжтой бол ОХУ-ын иргэншлээсээ татгалзахад бэлэн гэдгээ нуулгүй хэллээ. Яагаад гэвэл олон янзын шалтгаанаар ирсэн хүмүүст монголчууд харамгүй гар сунган тусалсан нь түүнд халуун дулаан сэтгэгдэл төрүүлжээ.

“Хүмүүс үнэгүй байранд түр байлгаж, хоол хүнсээр тусалж, такси ч гэсэн үнэгүй явж өгч байсан. Нэг найз маань KFC-д сууж байхад нь монгол гэр бүл ирээд туслахыг хүсэж байгаагаа хэлээд, байраар тусалсан. Ийм олон жишээ би ярьж чадна. Монгол хүмүүс маш нинжин сэтгэлтэй” хэмээн тэрбээр ярилаа.

Иван өмнө нь Вьетнам, Өмнөд Солонгос, Тайланд гээд Азийн орнуудад очиж байсан ч Монгол шиг таатай, тухтай санагдаагүй гэнэ. Учир нь Монгол түүнд хэл, соёлын хувьд хамгийн нийцтэй, дотно байгаа ажээ.

“…Монгол бол Орос, Хятад гэсэн хоёр харгис гүрний дунд оршиж байгаа ардчиллыг бүрдүүлсэн арал” хэмээн манай улсыг тодорхойлсон Иван “Оросын дайн болон дайчилгаанаас болж эх орноосоо гарсан мянга мянган хүнийг хүлээн авч, үлдэх боломж олгосон нь миний зүрх сэтгэлд үүрд дурсагдах болно” гэлээ.

Ц.Тамир