“Үр хүүхдүүддээ бид юу үлдээх юм бэ, ухсан нүх, бургисан шорооноос өөр юм алга. Уг нь урсдаг устай, ургадаг өвстэй газар байсан юм” хэмээн хоолой зангируулан ярих энэ бүсгүйг Мөрдоржийн Энхтуул гэдэг.
Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутаг Тост, Тосон бумбын нуруу, Хуршуутын голд өссөн залуу малчин өнөөдөр амьдрах нутаг усгүй, бараан ногоогүй, сумын төвийн захад малаа маллах газаргүй хөөгдөн хэцүүхэн байгаагаа учирлаж байна.
Хар багаасаа тоглож өссөн газар нь өнөөдөр хариуцлагагүй уул уурхайн балгаар улаан тоосоороо эргэлдэж, ундны усгүй болох аюултай нүүр тулаад буй тул олон хүнд энэ байдлыг ойлгуулахаар ийн үгээ хэлж байгаа нь энэ.
Сүүлийн хэдэн жил олон хүний анхаарлыг татсан асуудал бол яах аргагүй Тост, Тосон бумбын нуруу.
Орон нутгийн сэтгүүлчдийн олон нийтэд хандан удаа дараа хийсэн мэдээлэл, Ирвэс хамгаалагч Т.Лхагвасүмбэрэлийн амиа алдсан хэргээс олон хүн Тост, Тосон бумбын нурууг хамгаалах ёстой талаар ерөнхий ойлголт авсан.
Харин бид өмнийн говьд дүнхийх энэ нурууг хамгаалах учир юунд байгааг нутгийн иргэд хийгээд мэргэжилтнүүдийн үгээр дайн хүргэж байна.
ХУРШУУТЫН ГОЛ ЛИЦЕНЗИЙН ТАЛБАЙГААС 10 ХҮРЭХГҮЙ КМ-ИЙН ЗАЙТАЙ
Юун түрүүнд жирийн малчин иргэн юуны учир Тост, Тосон бумбын нурууны байгалийн нөөц газрын хилийн залгаа уурхай эрхлэхийг эсэргүүцэж байгаа талаар өгүүлье. Тэдэнд тулгамдаад байгаа асуудал нь бэлчээр, усны хомсдол.
“Үр хүүхдүүддээ бид юу үлдээх юм бэ, ухсан нүх, бургисан шорооноос өөр юм алга. Уг нь урсдаг устай, ургадаг өвстэй газар байсан юм” хэмээн хоолой зангируулан ярих энэ бүсгүйг Мөрдоржийн Энхтуул гэдэг.
Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутаг Тост, Тосон бумбын нуруу, Хуршуутын голд өссөн залуу малчин өнөөдөр амьдрах нутаг усгүй, бараан ногоогүй, сумын төвийн захад малаа маллах газаргүй хөөгдөн хэцүүхэн байгаагаа учирлаж байна.
Хар багаасаа тоглож өссөн газар нь өнөөдөр хариуцлагагүй уул уурхайн балгаар улаан тоосоороо эргэлдэж, ундны усгүй болох аюултай нүүр тулаад буй тул олон хүнд энэ байдлыг ойлгуулахаар ийн үгээ хэлж байгаа нь энэ.
Сүүлийн хэдэн жил олон хүний анхаарлыг татсан асуудал бол яах аргагүй Тост, Тосон бумбын нуруу.
Орон нутгийн сэтгүүлчдийн олон нийтэд хандан удаа дараа хийсэн мэдээлэл, Ирвэс хамгаалагч Т.Лхагвасүмбэрэлийн амиа алдсан хэргээс олон хүн Тост, Тосон бумбын нурууг хамгаалах ёстой талаар ерөнхий ойлголт авсан.
Харин бид өмнийн говьд дүнхийх энэ нурууг хамгаалах учир юунд байгааг нутгийн иргэд хийгээд мэргэжилтнүүдийн үгээр дайн хүргэж байна.
ХУРШУУТЫН ГОЛ ЛИЦЕНЗИЙН ТАЛБАЙГААС 10 ХҮРЭХГҮЙ КМ-ИЙН ЗАЙТАЙ
Юун түрүүнд жирийн малчин иргэн юуны учир Тост, Тосон бумбын нурууны байгалийн нөөц газрын хилийн залгаа уурхай эрхлэхийг эсэргүүцэж байгаа талаар өгүүлье. Тэдэнд тулгамдаад байгаа асуудал нь бэлчээр, усны хомсдол.
Хуршуутын гол орчимд мал маллан амьдарч байсан М.Энхтуулынх малын бэлчээр, усгүй болсон тул одоо сумын захад амьдарч байгаа гэнэ. Учир нь Хуршуутын голоос арваадхан км цаана “Саудгоби коэл транс” ХХК-ийн уурхайн лицензийн талбай байдаг аж.
Тэсэлгээ хийхэд их ойрхон сонсогддог, газар доргиж байна уу л гэлтэй хэцүү байдаг
Тэрбээр “Байх газаргүй, мал маллах бэлчээр усгүй болоод өнөөдөр бид арга ядаж явна. Компанийн улсууд лицензийн талбайгаа Хуршуутын голоос 120 км зайтай гээд байгаа юм. Гэтэл тийм хол биш хажууханд, арваадхан км-ийн зайтай шүү дээ. Уурхайн үйл ажиллагаа эхэлснээс болоод ус ширгэж алга болсон. Зөвхөн манайх биш олон айл нүүсэн. Өмнө нь бид малаа ховоогоор ус татаж усалдаг байсан. Одоо байхгүй, ширгэсэн. Мотороор л гаргаж болно. Бут сөөг ургамлыг тоосоор дарчихсан өгийсэн юм байна. Замаар байнгын машин техник холхиотой, явахын эцэсгүй дан бургиа. Тэсэлгээ хийхэд их ойрхон сонсогддог, газар доргиж байна уу л гэлтэй хэцүү байдаг” хэмээн тайлбарлав.
ГОВИЙНХНЫ УС МӨХЛИЙН ХЭМЖЭЭНД ХҮРСЭН
Тостын нуруунд усан хагалбар зэргэлдээх уул хоорондын хөндийн газар доорх усны тэжээлийн гадаад муж давхцан оршдог. Иймээс энэ нуруунд бүрэлдэж байгаа урсац Хөвд орчмын булаг шанд, баян бүрдүүд цаашлаад Хуршуутын гол, Нарийн сухайт орчмын олон тооны худаг ус булаг шандыг тэжээж байдаг учир уул уурхайн ашиглалтын явцад хатаж ширгэх, устаж үгүй болох аюултай талаар мэргэжилтнүүд дурджээ.
Өмнөговь аймгийн Ноён сумын Ганзагат багийн иргэн Ц.Батпүрэв С.Оюун Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайдаар ажиллаж байх үед “Алтайн өвөр говийн усны газрын захиргаа” хэмээн агентлаг байгуулж, Дэлхийн банк санхүүжүүлэн 36 сарын төслийг хэрэгжүүлэхэд энд ажиллаж байсан мэргэжилтэн. Тус агентлаг Монгол Улсын усны нэгдсэн менежментийг хийх буюу нуур, цөөрөм, булаг шандыг тоолж, үүндээ гадаргын ил ус, газрын гүний усны нөөцийг хэмжих, тооллого хийх зорилготой.
Ц.Батпүрэвийн хувьд дөрвөн аймгийн 34 сумыг хариуцаж байсан хүний хувьд Тост, Тосон бумбын нурууны зүүн урд байрлах Хуршуутын гол хэр их ач холбогдолтой болохыг хэлэх хүний нэг.
“Сауд гоби коал транс”-аас 6-7 км зайтай хэсэг бол манай судалгааны цөм хэсэг
Тэрбээр энэ талаар тайлбарлахдаа “Ус нөхөн сэргээгддэггүй. Говийнхны хувьд чандмань эрдэнэ болсон ус мөхлийн хэмжээнд хүрсэн. Нарийн сухайтын бүлэг ордод байдаг Хуршуутын голын дор тэр хавийн цэвэр усны том нөөц бий. Эргэж хэзээ ч нөхөн сэргээгдэхгүй гүний усыг уурхайн ухсан нүхэнд их хэмжээгээр хуримтлагддаг.
“Саудгоби коэл транс” ХХК иргэдэд үзүүлэхгүй гээд байгаа хэсэг бол урхайнхны мэргэжлийн хэлээр зүмбэний ус хэмээн нэрлэдэг шүүрлийн ус. Үүнийг ашигласан хонхор руу шилжүүлэх, ууршуулах хэлбэрээр байгаль экологийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдэж байна. Энэ талаар яриад дээшээ тэнгэр хол доошоо газар хатуу болоод байна. Говийн хөрс, ус, агаар, ургамал, амьтан, иргэдийн эрүүл аж төрөх нөхцөлийг үгүй болгож байна. Уурхайн дор Хуршуут, Сухантын голыг түшиглэсэн цэвэр усны нөөц дор нь байгаа. Тиймээс тэр ухсан хонхорт зүмбэний ус дүүрсэн” гэсэн юм.
Усны асуудалд иргэд болон энэ чиглэлийн мэргэжилтэн ийм тайлбарыг өгч байна.
ИРВЭСИЙН СУДАЛГААНЫ БААЗААС УУРХАЙ ХҮРТЭЛ 7 КМ
Хоёрдугаарт Тост, Тосон бумбын нуруу бол Монгол оронд төдийгүй дэлхийд ховордож улаан дансанд орсон цоохор ирвэсийн өндөр нягтшилтай, идээшин амьдардаг цөөн нутгийн нэг.
Энэ нутагт ирвэсээс гадна Монгол орны улаан дансанд бүртгэгдсэн 15 зүйлийн том сүүн тэжээлтэн, 26 зүйлийн жижиг хөхтөн, 7 зүйлийн шувууд, 10 зүйлийн ургамал бий хэмээн дурджээ.
Гэвч өнөөдөр Тост, Тосон бумбын нуруунд уул уурхайн хайгуул, ашиглалтын 21 тусгай зөвшөөрөл олгосноос 5 тусгай зөвшөөрөл нь цуцлагдаж үлдсэн 13 хайгуул, 3 ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн дагуу 12 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна.
Тодруулбал, Нарийнсухайтын ордод МАК, “Чинхуа МАК”, “Өсөх зоос”, “Саусгоби сэндс”, “Жавхлант” зэрэг компаниуд үйл ажиллагаа явуулж байна.
Эдгээрээс “Саудгоби коэл транс” ХХК Тост, Тосон бумбын нуруунд байрлах “Ирвэс хамгаалах сан”-гийн судалгааны баазтай хамгийн ойр нь.
Тус компанийн зүгээс ирвэсийн нутагладаг газар уурхайн лицензийн хилээс 120 орчим км зайтай хэмээн тайлбарласан боловч Гурвантэс сумын уугуул иргэн Олон улсын Ирвэс хамгаалах сангийн ажилтан Б.Оюунгэрэл өөр тайлбар хэлж байлаа.
Тэрбээр “Баясах, Гоёот руу ирвэс байдаг ч Тост, Тосон бумбын нуруунд байрлах манай судалгааны бааз ирвэс нягтшил ихтэй, тоо толгой бага талбайд олон байдаг, гол бүс гэдгээрээ онцлог. Энэ бүс нутагт ирвэс эрт үеэс нутагладаг, ан амьтан идэш тэжээл ихтэй.
Манай байгууллага 2008 оноос хойш Ирвэс хамгаалах сангийн кэмпээ байгуулж, судалгааны ажил явуулж байна. “Сауд гоби коал транс”-аас 6-7 км зайтай хэсэг бол манай судалгааны цөм хэсэг. Судалгааны талбайтай ойрхон харин судалгааны кэмп уулын ар шил дээр байрладаг учраас 25-30 км л зайтай. Анх энэ уурхайн үйл ажиллагаа явуулж буй газар манай судалгааны талбайд ордог байсан ч газрын цэсийг удаж удаж тогтоохдоо хасаад өгчихсөн юм билээ.
Ирвэсийн гол идэш тэжээл болсон янгирын судалгааг 2013 оноос хойш жил бүр хийж байгаа. Уурхайн нөлөөлөл, тэсэлгээ, дуу чимээ, тоосжилтоос болоод ирвэсийн идэш тэжээл болдог аргаль, янгир жилээс жилд цөөрч байна.
Уурхай кэмпээс багадаа 70 км зайтай байж л ямар нэг нөлөө үзүүлэхгүй, гэтэл 25-30 км зайтай
Дээр нь ирвэс их гүйдэлтэй амьтан. Манай эндхийн ирвэс Ноён сумын камерт бичигдсэн байх жишээтэй. Тэгэхээр кэмпээс багадаа 70 км зайтай байж л ямар нэг нөлөө үзүүлэхгүй.
Мөн говиор байсан зээр уурхайгаас болж дайжсан уу уул руу гарчихсан байна. Тэгэхээр энэ бүсэд уул уурхайн зөвшөөрөл олгохгүй байх хэрэгтэй” гэсэн юм.
Тост, Тосон бумбын нуруутай тун ойрхон үйл ажиллагаа явуулж буй “Саудгоби коэл транс” ХХК иргэд болон байгальд ямар нөлөө үзүүлж байгаа талаар мэдээллийг Гурвантэс сумын тавдугаар багийн иргэн Д.Цэндээхүүгийн үгээр төгсгөж байна.
Тэрбээр, “Уул уурхайгаас болоод зөвхөн малчид бус бүхэл бүтэн говь сөнөж байна. Монгол 33 говьтай юм гэсэн. Хөхөлцөгийн говь газрын зурагнаас хасагдах болчихлоо. Битүү улаан тоос байна. 15 жилийн өмнө, уул уурхай дөнгөж ажиллаж эхэлж байх үед хаашаа л харна хулан, зээр байсан. Одоо ганц ч алга. Нүд муутай аав маань хонь гэж андуурдаг байсан гэж бодохоор тийм л их байж. Одоо харин өдрийн бүтэн яваад ч олдохгүй болсон” хэмээн халагласан юм.
Хуршуутын гол орчимд мал маллан амьдарч байсан М.Энхтуулынх малын бэлчээр, усгүй болсон тул одоо сумын захад амьдарч байгаа гэнэ. Учир нь Хуршуутын голоос арваадхан км цаана “Саудгоби коэл транс” ХХК-ийн уурхайн лицензийн талбай байдаг аж.
Тэсэлгээ хийхэд их ойрхон сонсогддог, газар доргиж байна уу л гэлтэй хэцүү байдаг
Тэрбээр “Байх газаргүй, мал маллах бэлчээр усгүй болоод өнөөдөр бид арга ядаж явна. Компанийн улсууд лицензийн талбайгаа Хуршуутын голоос 120 км зайтай гээд байгаа юм. Гэтэл тийм хол биш хажууханд, арваадхан км-ийн зайтай шүү дээ. Уурхайн үйл ажиллагаа эхэлснээс болоод ус ширгэж алга болсон. Зөвхөн манайх биш олон айл нүүсэн. Өмнө нь бид малаа ховоогоор ус татаж усалдаг байсан. Одоо байхгүй, ширгэсэн. Мотороор л гаргаж болно. Бут сөөг ургамлыг тоосоор дарчихсан өгийсэн юм байна. Замаар байнгын машин техник холхиотой, явахын эцэсгүй дан бургиа. Тэсэлгээ хийхэд их ойрхон сонсогддог, газар доргиж байна уу л гэлтэй хэцүү байдаг” хэмээн тайлбарлав.
ГОВИЙНХНЫ УС МӨХЛИЙН ХЭМЖЭЭНД ХҮРСЭН
Тостын нуруунд усан хагалбар зэргэлдээх уул хоорондын хөндийн газар доорх усны тэжээлийн гадаад муж давхцан оршдог. Иймээс энэ нуруунд бүрэлдэж байгаа урсац Хөвд орчмын булаг шанд, баян бүрдүүд цаашлаад Хуршуутын гол, Нарийн сухайт орчмын олон тооны худаг ус булаг шандыг тэжээж байдаг учир уул уурхайн ашиглалтын явцад хатаж ширгэх, устаж үгүй болох аюултай талаар мэргэжилтнүүд дурджээ.
Өмнөговь аймгийн Ноён сумын Ганзагат багийн иргэн Ц.Батпүрэв С.Оюун Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайдаар ажиллаж байх үед “Алтайн өвөр говийн усны газрын захиргаа” хэмээн агентлаг байгуулж, Дэлхийн банк санхүүжүүлэн 36 сарын төслийг хэрэгжүүлэхэд энд ажиллаж байсан мэргэжилтэн. Тус агентлаг Монгол Улсын усны нэгдсэн менежментийг хийх буюу нуур, цөөрөм, булаг шандыг тоолж, үүндээ гадаргын ил ус, газрын гүний усны нөөцийг хэмжих, тооллого хийх зорилготой.
Ц.Батпүрэвийн хувьд дөрвөн аймгийн 34 сумыг хариуцаж байсан хүний хувьд Тост, Тосон бумбын нурууны зүүн урд байрлах Хуршуутын гол хэр их ач холбогдолтой болохыг хэлэх хүний нэг.
“Сауд гоби коал транс”-аас 6-7 км зайтай хэсэг бол манай судалгааны цөм хэсэг
Тэрбээр энэ талаар тайлбарлахдаа “Ус нөхөн сэргээгддэггүй. Говийнхны хувьд чандмань эрдэнэ болсон ус мөхлийн хэмжээнд хүрсэн. Нарийн сухайтын бүлэг ордод байдаг Хуршуутын голын дор тэр хавийн цэвэр усны том нөөц бий. Эргэж хэзээ ч нөхөн сэргээгдэхгүй гүний усыг уурхайн ухсан нүхэнд их хэмжээгээр хуримтлагддаг.
“Саудгоби коэл транс” ХХК иргэдэд үзүүлэхгүй гээд байгаа хэсэг бол урхайнхны мэргэжлийн хэлээр зүмбэний ус хэмээн нэрлэдэг шүүрлийн ус. Үүнийг ашигласан хонхор руу шилжүүлэх, ууршуулах хэлбэрээр байгаль экологийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдэж байна. Энэ талаар яриад дээшээ тэнгэр хол доошоо газар хатуу болоод байна. Говийн хөрс, ус, агаар, ургамал, амьтан, иргэдийн эрүүл аж төрөх нөхцөлийг үгүй болгож байна. Уурхайн дор Хуршуут, Сухантын голыг түшиглэсэн цэвэр усны нөөц дор нь байгаа. Тиймээс тэр ухсан хонхорт зүмбэний ус дүүрсэн” гэсэн юм.
Усны асуудалд иргэд болон энэ чиглэлийн мэргэжилтэн ийм тайлбарыг өгч байна.
ИРВЭСИЙН СУДАЛГААНЫ БААЗААС УУРХАЙ ХҮРТЭЛ 7 КМ
Хоёрдугаарт Тост, Тосон бумбын нуруу бол Монгол оронд төдийгүй дэлхийд ховордож улаан дансанд орсон цоохор ирвэсийн өндөр нягтшилтай, идээшин амьдардаг цөөн нутгийн нэг.
Энэ нутагт ирвэсээс гадна Монгол орны улаан дансанд бүртгэгдсэн 15 зүйлийн том сүүн тэжээлтэн, 26 зүйлийн жижиг хөхтөн, 7 зүйлийн шувууд, 10 зүйлийн ургамал бий хэмээн дурджээ.
Гэвч өнөөдөр Тост, Тосон бумбын нуруунд уул уурхайн хайгуул, ашиглалтын 21 тусгай зөвшөөрөл олгосноос 5 тусгай зөвшөөрөл нь цуцлагдаж үлдсэн 13 хайгуул, 3 ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн дагуу 12 аж ахуйн нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна.
Тодруулбал, Нарийнсухайтын ордод МАК, “Чинхуа МАК”, “Өсөх зоос”, “Саусгоби сэндс”, “Жавхлант” зэрэг компаниуд үйл ажиллагаа явуулж байна.
Эдгээрээс “Саудгоби коэл транс” ХХК Тост, Тосон бумбын нуруунд байрлах “Ирвэс хамгаалах сан”-гийн судалгааны баазтай хамгийн ойр нь.
Тус компанийн зүгээс ирвэсийн нутагладаг газар уурхайн лицензийн хилээс 120 орчим км зайтай хэмээн тайлбарласан боловч Гурвантэс сумын уугуул иргэн Олон улсын Ирвэс хамгаалах сангийн ажилтан Б.Оюунгэрэл өөр тайлбар хэлж байлаа.
Тэрбээр “Баясах, Гоёот руу ирвэс байдаг ч Тост, Тосон бумбын нуруунд байрлах манай судалгааны бааз ирвэс нягтшил ихтэй, тоо толгой бага талбайд олон байдаг, гол бүс гэдгээрээ онцлог. Энэ бүс нутагт ирвэс эрт үеэс нутагладаг, ан амьтан идэш тэжээл ихтэй.
Манай байгууллага 2008 оноос хойш Ирвэс хамгаалах сангийн кэмпээ байгуулж, судалгааны ажил явуулж байна. “Сауд гоби коал транс”-аас 6-7 км зайтай хэсэг бол манай судалгааны цөм хэсэг. Судалгааны талбайтай ойрхон харин судалгааны кэмп уулын ар шил дээр байрладаг учраас 25-30 км л зайтай. Анх энэ уурхайн үйл ажиллагаа явуулж буй газар манай судалгааны талбайд ордог байсан ч газрын цэсийг удаж удаж тогтоохдоо хасаад өгчихсөн юм билээ.
Ирвэсийн гол идэш тэжээл болсон янгирын судалгааг 2013 оноос хойш жил бүр хийж байгаа. Уурхайн нөлөөлөл, тэсэлгээ, дуу чимээ, тоосжилтоос болоод ирвэсийн идэш тэжээл болдог аргаль, янгир жилээс жилд цөөрч байна.
Уурхай кэмпээс багадаа 70 км зайтай байж л ямар нэг нөлөө үзүүлэхгүй, гэтэл 25-30 км зайтай
Дээр нь ирвэс их гүйдэлтэй амьтан. Манай эндхийн ирвэс Ноён сумын камерт бичигдсэн байх жишээтэй. Тэгэхээр кэмпээс багадаа 70 км зайтай байж л ямар нэг нөлөө үзүүлэхгүй.
Мөн говиор байсан зээр уурхайгаас болж дайжсан уу уул руу гарчихсан байна. Тэгэхээр энэ бүсэд уул уурхайн зөвшөөрөл олгохгүй байх хэрэгтэй” гэсэн юм.
Тост, Тосон бумбын нуруутай тун ойрхон үйл ажиллагаа явуулж буй “Саудгоби коэл транс” ХХК иргэд болон байгальд ямар нөлөө үзүүлж байгаа талаар мэдээллийг Гурвантэс сумын тавдугаар багийн иргэн Д.Цэндээхүүгийн үгээр төгсгөж байна.
Тэрбээр, “Уул уурхайгаас болоод зөвхөн малчид бус бүхэл бүтэн говь сөнөж байна. Монгол 33 говьтай юм гэсэн. Хөхөлцөгийн говь газрын зурагнаас хасагдах болчихлоо. Битүү улаан тоос байна. 15 жилийн өмнө, уул уурхай дөнгөж ажиллаж эхэлж байх үед хаашаа л харна хулан, зээр байсан. Одоо ганц ч алга. Нүд муутай аав маань хонь гэж андуурдаг байсан гэж бодохоор тийм л их байж. Одоо харин өдрийн бүтэн яваад ч олдохгүй болсон” хэмээн халагласан юм.