АНУ-ын иргэн, Монголын түүхч, Профессор Алишиа Кампитай ярилцлаа. Тэрээр монголын түүхийг оюутан байхаасаа эхлэн судалжээ. "Та яагаад хоёр том гүрний дунд орших жижигхэн Монголыг минь судлахад хамаг амьдралаа зориулсан юм бэ" гэж асуухад:
""Хятад, Оросын эргэн тойрон дахь олон улс орон үгүй болж, нэгдэж байхад Монголчууд яаж өнөөг хүртэл тусгаар тогтнон оршсоор байгааг бодох хэрэгтэй. Энэ л бидний судлах ёстой зүйл. Намайг Төвдөд байхад тэндхийн нэг залуу "Бид Монголын нууцыг мэдмээр байна" гэж хэлж байсан шүү" хэмээн хариулав.
Ингээд Алишиа Кампитай хийсэн сонирхолтой ярилцлагыг хүргэе.
МОНГОЛЧУУД ХЯТАДЫН СОЁЛ БОЛОН АРД ТҮМНЭЭС ХАРААТ БУС БАЙЖ ЧАДДАГ
-Та Сингапур, Тайвань, Япон, Монгол Улсыг хариуцан ажиллаж байсан. Газар нутгийн хувьд ч хөгжлийн хувьд ч харьцангуй улсууд юм шиг. Яагаад та ер нь манай улсыг онцолж судлах болсон юм бэ?
-Би 12-13 настай байхдаа Чингис хааны тухай ном уншсан юм. Чингис хаан бол Монголчуудын хувьд маш онцгой бэлэг. Энэ агуу хүнээс болоод би Монгол Улсаас гадна Азийн бусад улс болох Хятад, Тайван, Сингапурыг сонирхож судалсан. Одоогоор миний судалгааны хүрээ Чингис хаан, Монголын эзэнт гүрнээс хол давсан ч, тэр хүн намайг анх Монголыг судалж, сонирхоход нөлөөлсөн. Надад Чингис хааны тухай мэддэг Европ, Ази, Африкийн танилууд бий. Тэд өнөөгийн Монгол Улсыг эрдэс баялагт тулгуурласан эдийн засагтай гэдэг талаас нь мэддэг хэдий ч дэлхийн түүхэнд тодоор бичигдэж үлдсэн Чингис хаан л анх тэднийг Монгол руу татсан гэж би боддог.
-Таны судалгааны гол зорилго юу вэ?
-Би их азтай хүн л дээ. Учир нь би Монголын түүхчээр суралцаж төгсөөд, өөрийн засгийн газартаа дипломатчаар ажилласан. Дараа нь надад Америк-Монголын дипломат харилцаа тогтоох эхний шатны хэлэлцээрүүдэд гар бие оролцох гайхалтай завшаан олдсон. Үүнээс үүдэн би Монголын дипломат түүх, гадаад бодлого, гадаад харилцаа зэргийг сонирхож эхэлсэн. Би оюутан байхдаа танай улсын нүүдэлчин хэв маяг, өв соёлыг судалдаг байсан бол 21-р зуунд хөгжиж буй Монголыг бүрэн дүүрэн ойлгохын тулд мэдлэгээ тэлэх хэрэгтэйг ойлгосон. Ингээд Монголын эдийн засаг, байгаль орчин, улс төр, нийгэм, уул уурхайн талаар судалж эхэлсэн дээ.
Би АНУ, Монгол хэмээх алс зэргэлдээ орших, өөр уламжлалтай хоёр орныг холбох ажиллагаанд гүүр болж, өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулж чадсандаа маш их баяртай байдаг. Монгол Улсад хайртай, энэ улсын төлөө санаа зовдог миний хувьд энэ нь маш чухал туршлага байсан. Энэ хоёр орны нийтлэг зүйлийг хуваалцаж, чадлынхаа хэрээр хүмүүсийн харилцааг дэмжихийг л туйлаас хүсдэг дээ.
Энэ нь Монголын эзэнт гүрний үед гэр бүл бүрийг хүчирхэг байлгахын тулд ижил чадвар, хүчтэй "аравт” –ын бодлого баримталж байсантай холбоотой.
Вашингтонд багшилж байхдаа би оюутнуудад "Монголчуудын бусдаас ялгардаг гол чанар нь Хятадын соёл болон ард түмнээс хараат бус байдал. Өөрөөр хэлбэл Монголын нийгмийн байдал, хүмүүсийн үзэл бодол Күнзийн сургаальтай нийцдэггүй. Монголчууд аливаа юмыг нэг ижил өнцгөөс хардаг. Нэг нь нөгөөтэйгээ ижил санаа, бодолтой байдаг. Энэ нь Күнзийн гүн ухаанаас үүдэлтэй уламжлал биш юм" гэж хэлдэг байсан.
Монголчууд Хятад, Солонгос, Вьетнам зэрэг Күнзийн сургаалийг дагадаг ард түмэнтэй олон мянган жил хөрш зэргэлдээ амьдарсан. Гэвч тэдний нөлөөнд автаагүй. Энэ нь Монголын эзэнт гүрний үед гэр бүл бүрийг хүчирхэг байлгахын тулд ижил чадвар, хүчтэй "аравт” –ын бодлого баримталж байсантай холбоотой. Энэ бол Азийн ямар ч оронд байдаггүй гайхалтай зүйл. Мөн энэ бодлогын ачаар Монгол Улс дэлхийн түүхээс арчигдаагүй. Цөөн хүн амтай хэдий ч, Күнзийн үзэл баримтлалыг дагадаггүй, уян хатан, дасан зохицох чадвартай учраас та нар өнөөдрийг хүртэл оршин тогтносоор байгаа юм. Мөн Монголчууд бусдын жишгийг огт дагадаггүй.
-Та яг одоо юун дээр ажиллаж байгаа вэ?
-Би Монгол, Орос, Хятадын гурван талт харилцааны талаар бичиж байгаа. Хөршүүдтэйгээ идэвхтэй харилцаатай байх нь Монголчуудад ашигчтай ч, хөрш орнууддаа захирагдалгүй гурван талт харилцааг тэнцүү хөгжүүлэх нь чухал. Мөн би Евразийн хөгжлийн асуудлыг ихээхэн сонирхож байгаа. Цаашлаад Монгол Улс “Нэг бүс, нэг зам” хөтөлбөрт хамрагдах нь зөв эсэх, давуу болон сул талыг нь судалж байна.
Мөн би Монголыг нүүдэлчин нийгмийн сууриа хадгалан үлдэхийн зэрэгцээ хэрхэн хөгжиж улмаар Азийн бүс нутагт чухал байр суурь эзлэх вэ гэдгийг ажиглаж байгаа. Эдгээр нь дан ганц эдийн засаг, улс төр, цэргийн асуудал биш юм. Мэдээж энэ бүгдийг ойлгож мэдэхийн тулд надад өргөн хүрээний мэдлэг хэрэгтэй.
МОНГОЛ БОЛ ЗҮҮН ХОЙД АЗИАС ХОЙД СОЛОНГОСТОЙ НАЙРСАГ ХАРИЛЦААТАЙ БАЙДАГ ЦОРЫН ГАНЦ УЛС
-Та 20-р зуунд АНУ-Монголын улстөрийн харилцаан дахь Хятад, Оросын нөлөө номыг бичсэн. Номдоо яг энэ тодорхойлолтыг хэрхэн оруулсан бэ?
-Монгол Улс бол далайд гарцгүй, хоёр том улсын дунд оршдог орон. Түүхийн явцад мөн өнөөг хүртэл хөрш орнууд Монголын улсын төр, эдийн засаг мөн нийгмийн байдалд нөлөөлсөөр ирсэн.
Тиймээс би эхний номоо "АНУ-Монголын улстөрийн харилцаан дахь Хятад, Оросын нөлөө" гэж нэрлэсэн. Хятад, Орос орны нөлөө Монгол Улсын бодлого болон хүмүүст хэрхэн нөлөөлж ирснийг мөн одоог хүртэл нөлөөлсөөр байгааг судлахгүйгээр 20-р зууны Монголын хөгжлийг ойлгоно гэж байхгүй.
Монгол дан ганцаараа оршин тогтносоор өнөөгийн энэ хөгжилд хүрээгүй. Үүнд хөрш орнуудын нөлөө их бий. Цаашид ч газар зүйн өвөрмөц байрлалаасаа шалтгаалан хоёр том хөршийнхөө нөлөөллөөс ангижрах боломжгүй.
-Доналд Трамп Ерөнхийлөгч болсноор Монгол-АНУ-ын хоорондын улстөрийн харилцаа хэрхэн өөрчлөгдөх бол. Эсвэл тэр биднийг огт тоохгүй болов уу. Америк улсын хувьд бид хэн бэ?
-Америк Монголын харилцаа Америк-Хятад болон Америк-Оросын харилцаанаас маш их хамааралтай. Гэхдээ Трампын засаглалын үед манай хоёр улсын харилцаа өөрчлөгдөж, өмнөхөөсөө дордоно гэж байхгүй. Ерөнхийлөгч Обамагийн үед ч Монгол Улс Америкийн анхаарлыг татдаг байсан. Одоо ч тийм байх болно.
Америк, Хойд Солонгос хоёр улсын харилцаа хурцдаж буй энэ цаг үед Монгол Улс Америкийн хувьд тэрхүү хурцадмал харилцааг зөөллөж, энх тайван байдлаар зохицуулах цорын ганц гарц юм
Учир нь Монгол бол Зүүн хойд Азиас Хойд Солонгостой найрсаг харилцаатай байдаг цорын ганц улс. Америк, Хойд Солонгос хоёр улсын харилцаа хурцдаж буй энэ цаг үед Монгол Улс Америкийн хувьд тэрхүү хурцадмал харилцааг зөөллөж, энх тайван байдлаар зохицуулах цорын ганц гарц юм. Ганц энэ шалтгаан л гэхэд Трампын засаглалын үед Монгол Улс ямар чухал байр суурь эзлэх вэ гэдгийг харуулж байна. Би Монгол Улсыг бүс нутагтаа энх тайван байдал цогцлоохын тулд энэхүү хамтын ажиллагаанд ихээхэн анхаарч, хичээл зүтгэл гаргана гэдэгт итгэж байна.
-Бид соц үед 70 жилийг өнгөрүүлсэн болохоор Орост ихэнх нь элэгтэй, Хятад улсад ихэнх нь тун ч дургүйлхэж ханддаг. Энэ байдал олон улсад хэр ажиглагддаг бол, юугаар илэрдэг бол?
-Монголын түүхийг олон жил судалсан хүний хувьд би Хятад Монголын харилцааг маш сайн мэднэ. Гэхдээ энэ асуудал нь түүхэн үндэслэлтэй бөгөөд аль аль талдаа л ижил байдаг. Зөвхөн Монголчууд л Хятадуудад дургүй гэсэн үг биш юм. Хятад ч мөн адил Монголын эзэнт гүрэнд дарлуулж явсан үеэс л Монголчуудад дургүй болсон. Гэхдээ танай хоёр улс энэ асуудалд бодитой хандах ёстой. Бие биедээ дургүй гээд дайсагналцаад байлгүй, дипломат харилцаагаа улам сайжруулах хэрэгтэй.
-Улс орнуудын хувьд хөршүүдээ үзэн ядах, дургүйлхэх хандлага хэр байдаг юм бэ?
-Зүүн хойд Азид л гэхэд олон жил үргэлжилж улмаар тухайн хоёр улсын эдийн засаг болон үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц хурцадсан сөрөг харилцаатай улсууд байдаг. Жишээ нь Япон, Солонгос хоёр улс эртнээс муу харилцаатай байсан мөн Япон, Хятад хоёр дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш муу харилцаатай болсон.
Хэт үндсэрхэг үзэлтэй хүмүүс энэ асуудлыг дэвэргэх гээд байдаг талтай. Гэвч өнөөгийн нийгэмд дэлхийн бүх хүн амын сайн сайхны төлөө сэтгэл, мэдрэмжээ хянах хэрэгтэйг ойлгож, дайсагналцдаг улсууд тогтвортой бөгөөд эдийн засгийн хувьд ашигтай харилцаатай байх хэрэгтэй.
Хоёрдугаарт, Монгол бол ийм нөхцөлд байгаа цорын ганц орон биш гэдгийг санах хэрэгтэй. Европт ч ийм асуудал байдаг. Герман Франц хоёр, Польш Орос хоёр хоорондоо эртнээс дургүй. Хэдийгээр энэ асуудал нь ихэнхдээ ил гарч ирдэггүй ч, зарим тохиолдолд хурцдаж үндэсний аюулгүй байдал мөн улс төрийн харилцаанд сөргөөр нөлөөлдөг. Гэвч энэ асуудал хэн нэгэн улс төрч эсвэл тодорхой нэгэн хэрэг явдлаар л өдөөгдөхгүй бол улс орнууд хоорондоо хэвийн эдийн засгийн харилцаатай байж болно.
Гуравдугаарт, Монголын хоёр хөрш орон бол үнэхээр том бөгөөд өөр олон орнуудтай хиллэдэг. Жишээ нь Хятад улс Монгол Улсаас гадна өөр олон улстай асуудалтай. Орост ч гэсэн таагүй харилцаатай байдаг улсууд бий. Тиймээс энэ асуудлыг хүндээр хүлээж авах хэрэггүй. Зөвхөн Ази тив ч бус дэлхийн бусад улсуудад байдаг л асуудал.
-Манай улсын гадаад бодлогыг та юу гэж дүгнэдэг вэ?
-Монгол Улс томоохон сорилтуудтай тулгарсан ардчилсан нийгмийг туулж байна гэж би боддог. Социалист нийгэм унахад Монголчууд маш хүнд байдалтай тулгарсан. Учир нь тухайн үеийн Монголын нийгэм зүүн Европын орнуудын социалист нийгэм шиг хөгжөөгүй байсан. Европын эдийн засаг аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй дээр тулгуурласан байдгаас гадна засгийн газар нь дунд ангийн төлөөллөөр бүрдсэн байдаг. Монголд эдгээрийн аль нь ч байгаагүй. Ардчилсан нийгэмд шилжих, чөлөөт эдийн засагтай болох гэсэн маш хэцүү шийдвэрийг гаргасан.
Нүүдэлчин өв соёл, нүүдэлчин сэтгэхүй бол Монголчуудын өвөрмөц шинж чанар бөгөөд үнэлж барашгүй хөрөнгө
Монгол бол нүүдэлчин хэв маягтай улс. Эдийн засаг нь хөдөө аж ахуй, үйлдвэр зэргээс хамааралгүй. Нүүдэлчин өв соёл, нүүдэлчин сэтгэхүй бол Монголчуудын өвөрмөц шинж чанар бөгөөд үнэлж баршгүй хөрөнгө. Нүүдэлчид уян хатан, хурдан хариу үйлдэл үзүүлдэг мөн суурин соёлтой хүмүүсийг бодвол хүнд нөхцөлийг даван туулах чадвараар илүү байдаг.
Би Монголд 1990-ээд оны эхээр байсан. Өнөөгийн залуучууд эцэг эхээ юуг даван туулж ирснийг мэддэггүй. Би тухайн үеийн урт дараалал, ядуу зүдүү байдлыг маш тод санаж байна. Улаанбаатарт сүүтэй айл ч байдаггүй байсан.
Харин өнөөдөр би Улаанбаатарын гудамжаар алхахад үнэхээр бахархах сэтгэл төрдөг. Монголд ардчилал болон зах зээлийн эдийн засаг төгс хэлбэрээр хөгжөөгүй ч, хөрш орнуудтай харьцуулахад Монгол Улс маш богино хугацаанд хийж чадсан. Эдийн засгийн хувьд ч сайжирсан. Хэдий улс болгонд загвар болж чадахгүй ч ирээдүйд хүмүүс Монголын ардчиллын жишээг судална гэж би боддог. Учир нь энэ бол маш онцгой жишээ.
БАГААР АЖИЛЛАХ ЧАДВАРГҮЙ, ӨӨРИЙН ЭЭЛЖЭЭ ТЭВЧЭЭРТЭЙ ХҮЛЭЭЖ СУРААГҮЙ ЗАН БОЛ МОНГОЛЧУУДЫН СУЛ ТАЛ
-Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байна. Та Монголын Улс төрийн соёлыг хэрхэн дүгнэж байна?
-Монголын ардчилал, ил тод байдал, авилгын талаар гомдоллодог барууныханд ялангуяа Америкчуудад би танай улсын уул уурхайн компаниудтай хэрхэн гэрээ хийснийг сануулдаг.
Мөн "Бид Монголыг ардчилсан улс болохыг хүссэн. Бидний хүсэл биелж, Монгол Улс ардчилсан улс боллоо. Ардчилсан нийгэмд ард түмэн хөгжих замаа өөрсдөө сонгодог. Тэд хүссэнээрээ шийдвэрээ өөрчилж мөн тэнэг ч хамаагүй хүссэн шийдвэрээ гаргаж болно. Манай оронд ч гэсэн хурцадмал байдал, зөрчилдөөн байсаар байна. Дахин хэлэхэд, энэ бол ардчилал. Улс төр судлаачид ардчилал бол нягт, тодорхой зүйл биш гэж үздэг" гэж хэлдэг.
Гэхдээ зарим талаараа Монголчууд хэт ардчилсан байх гэдэг. Хувь хүн бүр хүн өөрийн үзэл бодлоо өмгөөлж, бүгд л “хаан” байхыг хүсдэг. Багаар ажиллах чадваргүй, өөрийн ээлжээ тэвчээртэйгээр хүлээж сураагүй зан нь Монголчуудын сул тал болдог. Гаднынхан авилгын асуудлыг хөндөхөд ч би тэдгээр хүмүүст шүүмжлэлд болгоомжтой хандах хэрэгтэй гэж хэлдэг.
Ардчилал эмх замбараагүй болсон үед сонгууль маш өрсөлдөөнтэй эсвэл цэвэр ялагчгүй болдог.
Монголчууд бол цөөн хүн амтай. Үүнийгээ дагаад цөөн боловсон хүчинтэй. Ялангуяа ардчилсан нийгэмд шилжих үед энэ маш эмзэг асуудал байсан. Би 1990 онд АНУ-ын элчин сайдын яаманд ажиллаж байхад тендер зарласан ч тухайн төслийг авч хийх туршлага, мэдлэгтэй хүн олддоггүй байсан. Бага хүн амтай орны хүмүүс бие биенийгээ мэддэг мөн бие биенээсээ харилцан хамааралтай байдаг. Нөгөө талаар энэ бол жижиг нийгмийн мөн чанар юм.
Монголд ил тод байдал, авилгын асуудал их байна. Гэхдээ Монголчууд асуудлыг зөвхөн хараад суулгүй, хэвлэл мэдээлэл, интернет ашиглан тухайн асуудлыг шийдүүлж чаддаг болсон. Ардчилал үүнийг амлаагүй шүү дээ. Ардчилал нь хүн бүрт ижил боломж, шударга байдлыг л амласан. Харин хүмүүс энэ үүргээ өөрсдөө ухамсарлах ёстой байдаг. Монголчууд үүнийг чадсан гэж бодож байна. Би танай улсын ирээдүйд маш их итгэлтэй байдаг. Ардчилал эмх замбараагүй болсон үед сонгууль маш өрсөлдөөнтэй эсвэл цэвэр ялагчгүй болдог. Энэ нь Үндсэн хуулийн шинэчлэл хэрэгтэйг сануулдаг. Гэхдээ би Монголчуудыг энэ мэт асуудлыг зохицуулж чадна гэж итгэж байна.
-Биднийг дэлхий дахинд муухай харагдуулдаг зүйл нь юу гэж та боддог вэ?
-Монгол гэхээр гаднынханд хамгийн түрүүнд Чингис хаан болон өргөн уудам тал нутаг санаанд нь буудаг. Учир нь баруунд түүхийн хичээлд тэгж заадаг юм.
Харин одоо бол гаднынхан Монголыг уул уурхайд тулгуурласан эдийн засагтай боловч тогтворгүй, тодорхой бус хууль эрх зүйтэй мөн урьдчилан таамаглах аргагүй хүмүүс гэж ярьдаг. Монголын түүхчийн хувьд хэлэхэд Монгол Улс хэзээ ч тогтвортой, урьдчилан таамаглах боломжтой болно гэж байхгүй. Учир нь та нар бол нүүдэлчид. Нүүдэлчид үүнийхээ ачаар л амьд гардаг.
Манай улсыг ч урьдчилан таамаглах аргагүй хүн удирдаж, маш их шүүмжлэл дагуулж байна. Гэхдээ би үүнийг манай хоёр улсад байгаа ижил зүйл гэж харж байна.
Харин Монголчууд настай хүмүүсээ хүндэлдэг мөртлөө тэдэнд тийм ч их эрх мэдэл атгуулдаггүй.
-Азийн улс орнууд дотроо Монголын нөлөө, онцгой байдал нь юу вэ?
-Зүүн хойд Азийн орнуудын Монголын талаар ойлголт тодорхой бус. Эдгээр орнууд Барууны хэв маягийн эдийн засагтай бөгөөд настай хүмүүсээ их хүндэлдэг. Энэ хэрээр настай хүмүүсийн эрх мэдэл нь ч өндөр байдаг. Харин Монголчууд настай хүмүүсээ хүндэлдэг мөртлөө тэдэнд тийм ч их эрх мэдэл атгуулдаггүй. Энэ байдал нь Азийн орнуудын гайхшралыг төрүүлдэг. Учир нь тэд Монголчуудыг Ази хүн шиг харагддаг боловч Ази биш гэдэг. Бүс нутгийн улс орнууддаа Монгол Улс томоос том асуултын тэмдэг байдаг.
Намайг Хятадад ажиллаж байхад Хятадууд Монголын дараагийн ерөнхийлөгчийн талаар ямар ч таамаг, төсөөлөлгүй байсан. Гэхдээ энэ бол хэвийн асуудал. Ялагч нь тодорхой бус сонгууль болж байна гэдэг нь сайн зүйл л дээ. Хятадад бол хэзээ ч тийм сонгууль болдоггүй.
Энэ мэт Монголын бусдаас ялгардаг онцлог нь Засгийн газрын өнөөгийн бодлоготой огт хамаагүй. Монгол Улс бодлогоо хэт их өөрчилж, уян хатан байгаа нь гаднынханд туйлбаргүй, амласандаа хүрдэггүй харагддаг.
Бүс нутгийн улс орнууддаа Монгол улс томоос том асуултын тэмдэг байдаг.
Монголчууд нүүдэлчин өв соёлоо хадгалсан хөгжлийн замыг олох хэрэгтэй. Монголчууд хууль тогтоомж, нийгэм, боловсролын системээ сайжруулснаар дэлхийд танигдаж, дуу хоолойгоо олон түмэнд хүргэхийн тулд юу хийх ёстой вэ? Энэ бол танай үеийнхэнд тулгарч буй хамгийн том сорилт.
Би дундуур савыг дүүрэн гэж хардаг хүн. Дэлхий даяар олон хүмүүс дундуур савыг хоосон гэж харж байгаа учраас Монголын талаар муулж, гомдоллодог. Намайг их сургуульд байхад манай нэг багш "Монгол дэлхийн түүхээс аль эрт арчигдаж болох байсан. Гэвч одоог хүртэл байсаар байна" гэж хэлсэн. Монголын талаар байнга сөрөг бодолтой байхаас илүү хүмүүс "Хятад, Оросын эргэн тойрон дахь олон улс орон үгүй болж, нэгдэж байхад Монголчууд яаж өнөөг хүртэл тусгаар тогтнон оршсоор байгааг бодох хэрэгтэй. Энэ л бидний судлах ёстой зүйл. Намайг Төвдөд байхад тэндхийн нэг залуу "Бид Монголын нууцыг мэдмээр байна" гэж хэлж байсан. Монголчууд та нар зарим улс үндэстний хувьд үлгэр жишээ, урам зориг нь болж явдгаа ойлгох ёстой.
-Танд баярлалаа.
АНУ-ын иргэн, Монголын түүхч, Профессор Алишиа Кампитай ярилцлаа. Тэрээр монголын түүхийг оюутан байхаасаа эхлэн судалжээ. "Та яагаад хоёр том гүрний дунд орших жижигхэн Монголыг минь судлахад хамаг амьдралаа зориулсан юм бэ" гэж асуухад:
""Хятад, Оросын эргэн тойрон дахь олон улс орон үгүй болж, нэгдэж байхад Монголчууд яаж өнөөг хүртэл тусгаар тогтнон оршсоор байгааг бодох хэрэгтэй. Энэ л бидний судлах ёстой зүйл. Намайг Төвдөд байхад тэндхийн нэг залуу "Бид Монголын нууцыг мэдмээр байна" гэж хэлж байсан шүү" хэмээн хариулав.
Ингээд Алишиа Кампитай хийсэн сонирхолтой ярилцлагыг хүргэе.
МОНГОЛЧУУД ХЯТАДЫН СОЁЛ БОЛОН АРД ТҮМНЭЭС ХАРААТ БУС БАЙЖ ЧАДДАГ
-Та Сингапур, Тайвань, Япон, Монгол Улсыг хариуцан ажиллаж байсан. Газар нутгийн хувьд ч хөгжлийн хувьд ч харьцангуй улсууд юм шиг. Яагаад та ер нь манай улсыг онцолж судлах болсон юм бэ?
-Би 12-13 настай байхдаа Чингис хааны тухай ном уншсан юм. Чингис хаан бол Монголчуудын хувьд маш онцгой бэлэг. Энэ агуу хүнээс болоод би Монгол Улсаас гадна Азийн бусад улс болох Хятад, Тайван, Сингапурыг сонирхож судалсан. Одоогоор миний судалгааны хүрээ Чингис хаан, Монголын эзэнт гүрнээс хол давсан ч, тэр хүн намайг анх Монголыг судалж, сонирхоход нөлөөлсөн. Надад Чингис хааны тухай мэддэг Европ, Ази, Африкийн танилууд бий. Тэд өнөөгийн Монгол Улсыг эрдэс баялагт тулгуурласан эдийн засагтай гэдэг талаас нь мэддэг хэдий ч дэлхийн түүхэнд тодоор бичигдэж үлдсэн Чингис хаан л анх тэднийг Монгол руу татсан гэж би боддог.
-Таны судалгааны гол зорилго юу вэ?
-Би их азтай хүн л дээ. Учир нь би Монголын түүхчээр суралцаж төгсөөд, өөрийн засгийн газартаа дипломатчаар ажилласан. Дараа нь надад Америк-Монголын дипломат харилцаа тогтоох эхний шатны хэлэлцээрүүдэд гар бие оролцох гайхалтай завшаан олдсон. Үүнээс үүдэн би Монголын дипломат түүх, гадаад бодлого, гадаад харилцаа зэргийг сонирхож эхэлсэн. Би оюутан байхдаа танай улсын нүүдэлчин хэв маяг, өв соёлыг судалдаг байсан бол 21-р зуунд хөгжиж буй Монголыг бүрэн дүүрэн ойлгохын тулд мэдлэгээ тэлэх хэрэгтэйг ойлгосон. Ингээд Монголын эдийн засаг, байгаль орчин, улс төр, нийгэм, уул уурхайн талаар судалж эхэлсэн дээ.
Би АНУ, Монгол хэмээх алс зэргэлдээ орших, өөр уламжлалтай хоёр орныг холбох ажиллагаанд гүүр болж, өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулж чадсандаа маш их баяртай байдаг. Монгол Улсад хайртай, энэ улсын төлөө санаа зовдог миний хувьд энэ нь маш чухал туршлага байсан. Энэ хоёр орны нийтлэг зүйлийг хуваалцаж, чадлынхаа хэрээр хүмүүсийн харилцааг дэмжихийг л туйлаас хүсдэг дээ.
Энэ нь Монголын эзэнт гүрний үед гэр бүл бүрийг хүчирхэг байлгахын тулд ижил чадвар, хүчтэй "аравт” –ын бодлого баримталж байсантай холбоотой.
Вашингтонд багшилж байхдаа би оюутнуудад "Монголчуудын бусдаас ялгардаг гол чанар нь Хятадын соёл болон ард түмнээс хараат бус байдал. Өөрөөр хэлбэл Монголын нийгмийн байдал, хүмүүсийн үзэл бодол Күнзийн сургаальтай нийцдэггүй. Монголчууд аливаа юмыг нэг ижил өнцгөөс хардаг. Нэг нь нөгөөтэйгээ ижил санаа, бодолтой байдаг. Энэ нь Күнзийн гүн ухаанаас үүдэлтэй уламжлал биш юм" гэж хэлдэг байсан.
Монголчууд Хятад, Солонгос, Вьетнам зэрэг Күнзийн сургаалийг дагадаг ард түмэнтэй олон мянган жил хөрш зэргэлдээ амьдарсан. Гэвч тэдний нөлөөнд автаагүй. Энэ нь Монголын эзэнт гүрний үед гэр бүл бүрийг хүчирхэг байлгахын тулд ижил чадвар, хүчтэй "аравт” –ын бодлого баримталж байсантай холбоотой. Энэ бол Азийн ямар ч оронд байдаггүй гайхалтай зүйл. Мөн энэ бодлогын ачаар Монгол Улс дэлхийн түүхээс арчигдаагүй. Цөөн хүн амтай хэдий ч, Күнзийн үзэл баримтлалыг дагадаггүй, уян хатан, дасан зохицох чадвартай учраас та нар өнөөдрийг хүртэл оршин тогтносоор байгаа юм. Мөн Монголчууд бусдын жишгийг огт дагадаггүй.
-Та яг одоо юун дээр ажиллаж байгаа вэ?
-Би Монгол, Орос, Хятадын гурван талт харилцааны талаар бичиж байгаа. Хөршүүдтэйгээ идэвхтэй харилцаатай байх нь Монголчуудад ашигчтай ч, хөрш орнууддаа захирагдалгүй гурван талт харилцааг тэнцүү хөгжүүлэх нь чухал. Мөн би Евразийн хөгжлийн асуудлыг ихээхэн сонирхож байгаа. Цаашлаад Монгол Улс “Нэг бүс, нэг зам” хөтөлбөрт хамрагдах нь зөв эсэх, давуу болон сул талыг нь судалж байна.
Мөн би Монголыг нүүдэлчин нийгмийн сууриа хадгалан үлдэхийн зэрэгцээ хэрхэн хөгжиж улмаар Азийн бүс нутагт чухал байр суурь эзлэх вэ гэдгийг ажиглаж байгаа. Эдгээр нь дан ганц эдийн засаг, улс төр, цэргийн асуудал биш юм. Мэдээж энэ бүгдийг ойлгож мэдэхийн тулд надад өргөн хүрээний мэдлэг хэрэгтэй.
МОНГОЛ БОЛ ЗҮҮН ХОЙД АЗИАС ХОЙД СОЛОНГОСТОЙ НАЙРСАГ ХАРИЛЦААТАЙ БАЙДАГ ЦОРЫН ГАНЦ УЛС
-Та 20-р зуунд АНУ-Монголын улстөрийн харилцаан дахь Хятад, Оросын нөлөө номыг бичсэн. Номдоо яг энэ тодорхойлолтыг хэрхэн оруулсан бэ?
-Монгол Улс бол далайд гарцгүй, хоёр том улсын дунд оршдог орон. Түүхийн явцад мөн өнөөг хүртэл хөрш орнууд Монголын улсын төр, эдийн засаг мөн нийгмийн байдалд нөлөөлсөөр ирсэн.
Тиймээс би эхний номоо "АНУ-Монголын улстөрийн харилцаан дахь Хятад, Оросын нөлөө" гэж нэрлэсэн. Хятад, Орос орны нөлөө Монгол Улсын бодлого болон хүмүүст хэрхэн нөлөөлж ирснийг мөн одоог хүртэл нөлөөлсөөр байгааг судлахгүйгээр 20-р зууны Монголын хөгжлийг ойлгоно гэж байхгүй.
Монгол дан ганцаараа оршин тогтносоор өнөөгийн энэ хөгжилд хүрээгүй. Үүнд хөрш орнуудын нөлөө их бий. Цаашид ч газар зүйн өвөрмөц байрлалаасаа шалтгаалан хоёр том хөршийнхөө нөлөөллөөс ангижрах боломжгүй.
-Доналд Трамп Ерөнхийлөгч болсноор Монгол-АНУ-ын хоорондын улстөрийн харилцаа хэрхэн өөрчлөгдөх бол. Эсвэл тэр биднийг огт тоохгүй болов уу. Америк улсын хувьд бид хэн бэ?
-Америк Монголын харилцаа Америк-Хятад болон Америк-Оросын харилцаанаас маш их хамааралтай. Гэхдээ Трампын засаглалын үед манай хоёр улсын харилцаа өөрчлөгдөж, өмнөхөөсөө дордоно гэж байхгүй. Ерөнхийлөгч Обамагийн үед ч Монгол Улс Америкийн анхаарлыг татдаг байсан. Одоо ч тийм байх болно.
Америк, Хойд Солонгос хоёр улсын харилцаа хурцдаж буй энэ цаг үед Монгол Улс Америкийн хувьд тэрхүү хурцадмал харилцааг зөөллөж, энх тайван байдлаар зохицуулах цорын ганц гарц юм
Учир нь Монгол бол Зүүн хойд Азиас Хойд Солонгостой найрсаг харилцаатай байдаг цорын ганц улс. Америк, Хойд Солонгос хоёр улсын харилцаа хурцдаж буй энэ цаг үед Монгол Улс Америкийн хувьд тэрхүү хурцадмал харилцааг зөөллөж, энх тайван байдлаар зохицуулах цорын ганц гарц юм. Ганц энэ шалтгаан л гэхэд Трампын засаглалын үед Монгол Улс ямар чухал байр суурь эзлэх вэ гэдгийг харуулж байна. Би Монгол Улсыг бүс нутагтаа энх тайван байдал цогцлоохын тулд энэхүү хамтын ажиллагаанд ихээхэн анхаарч, хичээл зүтгэл гаргана гэдэгт итгэж байна.
-Бид соц үед 70 жилийг өнгөрүүлсэн болохоор Орост ихэнх нь элэгтэй, Хятад улсад ихэнх нь тун ч дургүйлхэж ханддаг. Энэ байдал олон улсад хэр ажиглагддаг бол, юугаар илэрдэг бол?
-Монголын түүхийг олон жил судалсан хүний хувьд би Хятад Монголын харилцааг маш сайн мэднэ. Гэхдээ энэ асуудал нь түүхэн үндэслэлтэй бөгөөд аль аль талдаа л ижил байдаг. Зөвхөн Монголчууд л Хятадуудад дургүй гэсэн үг биш юм. Хятад ч мөн адил Монголын эзэнт гүрэнд дарлуулж явсан үеэс л Монголчуудад дургүй болсон. Гэхдээ танай хоёр улс энэ асуудалд бодитой хандах ёстой. Бие биедээ дургүй гээд дайсагналцаад байлгүй, дипломат харилцаагаа улам сайжруулах хэрэгтэй.
-Улс орнуудын хувьд хөршүүдээ үзэн ядах, дургүйлхэх хандлага хэр байдаг юм бэ?
-Зүүн хойд Азид л гэхэд олон жил үргэлжилж улмаар тухайн хоёр улсын эдийн засаг болон үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц хурцадсан сөрөг харилцаатай улсууд байдаг. Жишээ нь Япон, Солонгос хоёр улс эртнээс муу харилцаатай байсан мөн Япон, Хятад хоёр дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш муу харилцаатай болсон.
Хэт үндсэрхэг үзэлтэй хүмүүс энэ асуудлыг дэвэргэх гээд байдаг талтай. Гэвч өнөөгийн нийгэмд дэлхийн бүх хүн амын сайн сайхны төлөө сэтгэл, мэдрэмжээ хянах хэрэгтэйг ойлгож, дайсагналцдаг улсууд тогтвортой бөгөөд эдийн засгийн хувьд ашигтай харилцаатай байх хэрэгтэй.
Хоёрдугаарт, Монгол бол ийм нөхцөлд байгаа цорын ганц орон биш гэдгийг санах хэрэгтэй. Европт ч ийм асуудал байдаг. Герман Франц хоёр, Польш Орос хоёр хоорондоо эртнээс дургүй. Хэдийгээр энэ асуудал нь ихэнхдээ ил гарч ирдэггүй ч, зарим тохиолдолд хурцдаж үндэсний аюулгүй байдал мөн улс төрийн харилцаанд сөргөөр нөлөөлдөг. Гэвч энэ асуудал хэн нэгэн улс төрч эсвэл тодорхой нэгэн хэрэг явдлаар л өдөөгдөхгүй бол улс орнууд хоорондоо хэвийн эдийн засгийн харилцаатай байж болно.
Гуравдугаарт, Монголын хоёр хөрш орон бол үнэхээр том бөгөөд өөр олон орнуудтай хиллэдэг. Жишээ нь Хятад улс Монгол Улсаас гадна өөр олон улстай асуудалтай. Орост ч гэсэн таагүй харилцаатай байдаг улсууд бий. Тиймээс энэ асуудлыг хүндээр хүлээж авах хэрэггүй. Зөвхөн Ази тив ч бус дэлхийн бусад улсуудад байдаг л асуудал.
-Манай улсын гадаад бодлогыг та юу гэж дүгнэдэг вэ?
-Монгол Улс томоохон сорилтуудтай тулгарсан ардчилсан нийгмийг туулж байна гэж би боддог. Социалист нийгэм унахад Монголчууд маш хүнд байдалтай тулгарсан. Учир нь тухайн үеийн Монголын нийгэм зүүн Европын орнуудын социалист нийгэм шиг хөгжөөгүй байсан. Европын эдийн засаг аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй дээр тулгуурласан байдгаас гадна засгийн газар нь дунд ангийн төлөөллөөр бүрдсэн байдаг. Монголд эдгээрийн аль нь ч байгаагүй. Ардчилсан нийгэмд шилжих, чөлөөт эдийн засагтай болох гэсэн маш хэцүү шийдвэрийг гаргасан.
Нүүдэлчин өв соёл, нүүдэлчин сэтгэхүй бол Монголчуудын өвөрмөц шинж чанар бөгөөд үнэлж барашгүй хөрөнгө
Монгол бол нүүдэлчин хэв маягтай улс. Эдийн засаг нь хөдөө аж ахуй, үйлдвэр зэргээс хамааралгүй. Нүүдэлчин өв соёл, нүүдэлчин сэтгэхүй бол Монголчуудын өвөрмөц шинж чанар бөгөөд үнэлж баршгүй хөрөнгө. Нүүдэлчид уян хатан, хурдан хариу үйлдэл үзүүлдэг мөн суурин соёлтой хүмүүсийг бодвол хүнд нөхцөлийг даван туулах чадвараар илүү байдаг.
Би Монголд 1990-ээд оны эхээр байсан. Өнөөгийн залуучууд эцэг эхээ юуг даван туулж ирснийг мэддэггүй. Би тухайн үеийн урт дараалал, ядуу зүдүү байдлыг маш тод санаж байна. Улаанбаатарт сүүтэй айл ч байдаггүй байсан.
Харин өнөөдөр би Улаанбаатарын гудамжаар алхахад үнэхээр бахархах сэтгэл төрдөг. Монголд ардчилал болон зах зээлийн эдийн засаг төгс хэлбэрээр хөгжөөгүй ч, хөрш орнуудтай харьцуулахад Монгол Улс маш богино хугацаанд хийж чадсан. Эдийн засгийн хувьд ч сайжирсан. Хэдий улс болгонд загвар болж чадахгүй ч ирээдүйд хүмүүс Монголын ардчиллын жишээг судална гэж би боддог. Учир нь энэ бол маш онцгой жишээ.
БАГААР АЖИЛЛАХ ЧАДВАРГҮЙ, ӨӨРИЙН ЭЭЛЖЭЭ ТЭВЧЭЭРТЭЙ ХҮЛЭЭЖ СУРААГҮЙ ЗАН БОЛ МОНГОЛЧУУДЫН СУЛ ТАЛ
-Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байна. Та Монголын Улс төрийн соёлыг хэрхэн дүгнэж байна?
-Монголын ардчилал, ил тод байдал, авилгын талаар гомдоллодог барууныханд ялангуяа Америкчуудад би танай улсын уул уурхайн компаниудтай хэрхэн гэрээ хийснийг сануулдаг.
Мөн "Бид Монголыг ардчилсан улс болохыг хүссэн. Бидний хүсэл биелж, Монгол Улс ардчилсан улс боллоо. Ардчилсан нийгэмд ард түмэн хөгжих замаа өөрсдөө сонгодог. Тэд хүссэнээрээ шийдвэрээ өөрчилж мөн тэнэг ч хамаагүй хүссэн шийдвэрээ гаргаж болно. Манай оронд ч гэсэн хурцадмал байдал, зөрчилдөөн байсаар байна. Дахин хэлэхэд, энэ бол ардчилал. Улс төр судлаачид ардчилал бол нягт, тодорхой зүйл биш гэж үздэг" гэж хэлдэг.
Гэхдээ зарим талаараа Монголчууд хэт ардчилсан байх гэдэг. Хувь хүн бүр хүн өөрийн үзэл бодлоо өмгөөлж, бүгд л “хаан” байхыг хүсдэг. Багаар ажиллах чадваргүй, өөрийн ээлжээ тэвчээртэйгээр хүлээж сураагүй зан нь Монголчуудын сул тал болдог. Гаднынхан авилгын асуудлыг хөндөхөд ч би тэдгээр хүмүүст шүүмжлэлд болгоомжтой хандах хэрэгтэй гэж хэлдэг.
Ардчилал эмх замбараагүй болсон үед сонгууль маш өрсөлдөөнтэй эсвэл цэвэр ялагчгүй болдог.
Монголчууд бол цөөн хүн амтай. Үүнийгээ дагаад цөөн боловсон хүчинтэй. Ялангуяа ардчилсан нийгэмд шилжих үед энэ маш эмзэг асуудал байсан. Би 1990 онд АНУ-ын элчин сайдын яаманд ажиллаж байхад тендер зарласан ч тухайн төслийг авч хийх туршлага, мэдлэгтэй хүн олддоггүй байсан. Бага хүн амтай орны хүмүүс бие биенийгээ мэддэг мөн бие биенээсээ харилцан хамааралтай байдаг. Нөгөө талаар энэ бол жижиг нийгмийн мөн чанар юм.
Монголд ил тод байдал, авилгын асуудал их байна. Гэхдээ Монголчууд асуудлыг зөвхөн хараад суулгүй, хэвлэл мэдээлэл, интернет ашиглан тухайн асуудлыг шийдүүлж чаддаг болсон. Ардчилал үүнийг амлаагүй шүү дээ. Ардчилал нь хүн бүрт ижил боломж, шударга байдлыг л амласан. Харин хүмүүс энэ үүргээ өөрсдөө ухамсарлах ёстой байдаг. Монголчууд үүнийг чадсан гэж бодож байна. Би танай улсын ирээдүйд маш их итгэлтэй байдаг. Ардчилал эмх замбараагүй болсон үед сонгууль маш өрсөлдөөнтэй эсвэл цэвэр ялагчгүй болдог. Энэ нь Үндсэн хуулийн шинэчлэл хэрэгтэйг сануулдаг. Гэхдээ би Монголчуудыг энэ мэт асуудлыг зохицуулж чадна гэж итгэж байна.
-Биднийг дэлхий дахинд муухай харагдуулдаг зүйл нь юу гэж та боддог вэ?
-Монгол гэхээр гаднынханд хамгийн түрүүнд Чингис хаан болон өргөн уудам тал нутаг санаанд нь буудаг. Учир нь баруунд түүхийн хичээлд тэгж заадаг юм.
Харин одоо бол гаднынхан Монголыг уул уурхайд тулгуурласан эдийн засагтай боловч тогтворгүй, тодорхой бус хууль эрх зүйтэй мөн урьдчилан таамаглах аргагүй хүмүүс гэж ярьдаг. Монголын түүхчийн хувьд хэлэхэд Монгол Улс хэзээ ч тогтвортой, урьдчилан таамаглах боломжтой болно гэж байхгүй. Учир нь та нар бол нүүдэлчид. Нүүдэлчид үүнийхээ ачаар л амьд гардаг.
Манай улсыг ч урьдчилан таамаглах аргагүй хүн удирдаж, маш их шүүмжлэл дагуулж байна. Гэхдээ би үүнийг манай хоёр улсад байгаа ижил зүйл гэж харж байна.
Харин Монголчууд настай хүмүүсээ хүндэлдэг мөртлөө тэдэнд тийм ч их эрх мэдэл атгуулдаггүй.
-Азийн улс орнууд дотроо Монголын нөлөө, онцгой байдал нь юу вэ?
-Зүүн хойд Азийн орнуудын Монголын талаар ойлголт тодорхой бус. Эдгээр орнууд Барууны хэв маягийн эдийн засагтай бөгөөд настай хүмүүсээ их хүндэлдэг. Энэ хэрээр настай хүмүүсийн эрх мэдэл нь ч өндөр байдаг. Харин Монголчууд настай хүмүүсээ хүндэлдэг мөртлөө тэдэнд тийм ч их эрх мэдэл атгуулдаггүй. Энэ байдал нь Азийн орнуудын гайхшралыг төрүүлдэг. Учир нь тэд Монголчуудыг Ази хүн шиг харагддаг боловч Ази биш гэдэг. Бүс нутгийн улс орнууддаа Монгол Улс томоос том асуултын тэмдэг байдаг.
Намайг Хятадад ажиллаж байхад Хятадууд Монголын дараагийн ерөнхийлөгчийн талаар ямар ч таамаг, төсөөлөлгүй байсан. Гэхдээ энэ бол хэвийн асуудал. Ялагч нь тодорхой бус сонгууль болж байна гэдэг нь сайн зүйл л дээ. Хятадад бол хэзээ ч тийм сонгууль болдоггүй.
Энэ мэт Монголын бусдаас ялгардаг онцлог нь Засгийн газрын өнөөгийн бодлоготой огт хамаагүй. Монгол Улс бодлогоо хэт их өөрчилж, уян хатан байгаа нь гаднынханд туйлбаргүй, амласандаа хүрдэггүй харагддаг.
Бүс нутгийн улс орнууддаа Монгол улс томоос том асуултын тэмдэг байдаг.
Монголчууд нүүдэлчин өв соёлоо хадгалсан хөгжлийн замыг олох хэрэгтэй. Монголчууд хууль тогтоомж, нийгэм, боловсролын системээ сайжруулснаар дэлхийд танигдаж, дуу хоолойгоо олон түмэнд хүргэхийн тулд юу хийх ёстой вэ? Энэ бол танай үеийнхэнд тулгарч буй хамгийн том сорилт.
Би дундуур савыг дүүрэн гэж хардаг хүн. Дэлхий даяар олон хүмүүс дундуур савыг хоосон гэж харж байгаа учраас Монголын талаар муулж, гомдоллодог. Намайг их сургуульд байхад манай нэг багш "Монгол дэлхийн түүхээс аль эрт арчигдаж болох байсан. Гэвч одоог хүртэл байсаар байна" гэж хэлсэн. Монголын талаар байнга сөрөг бодолтой байхаас илүү хүмүүс "Хятад, Оросын эргэн тойрон дахь олон улс орон үгүй болж, нэгдэж байхад Монголчууд яаж өнөөг хүртэл тусгаар тогтнон оршсоор байгааг бодох хэрэгтэй. Энэ л бидний судлах ёстой зүйл. Намайг Төвдөд байхад тэндхийн нэг залуу "Бид Монголын нууцыг мэдмээр байна" гэж хэлж байсан. Монголчууд та нар зарим улс үндэстний хувьд үлгэр жишээ, урам зориг нь болж явдгаа ойлгох ёстой.
-Танд баярлалаа.