"Ариун суврага хөдөлгөөн" ТББ-ийн тэргүүн Г.Чагнаадоржтой Орхон голыг хэрхэн хамгаалах талаар ярилцлаа.

-Орхон гол олон аймгийг хамарч урслаа гээд хэрхэн хамгаалагдаж байна. Газар дээр нь очиж үзэхэд ямар байна вэ?
-Орхон голын урт 1200 км Монголын хамгийн урт гол. Найман аймгийн 40 сумын 134 багаар дамжиж урсдаг. Хүн малын хөдөлгөөн ихтэй сумууд. Орхон голын дагуу эрт дээр үеэс хаад, ноёд нутаглаж ирсэн түүхтэй. Төрөл бүрийн загас жараахаатай, ус арвинтай гол. Орхон голд хамгийн багадаа 40-50 том, жижиг голууд цутгадаг. Орхон голын эх нь Орхон нүхт гурван тээл гэж төрийн тахилгатай Хайрхан уулаас эх авсан.

Үүнийг дагаад Архангай аймгийн Цэнхэр сумын Орхон багийн Ихтээл, Өлзийттээл, Хошигт, Гүрд, Шивэртийн гол бүгд Орхон голд нийлдэг. Цааш нь Баянхонгор аймгийн Эрхэт, Тамч, Улиастайн гол Орхонтой нийлж урсдаг.

Төв аймгийн Батцэнгэл, Өлзийт сумын урдуур урсдаг Орхон голтой Архангай аймгийн Тамирын гол нийлж урсана. Урд Тамирын гол эхэндээ Суврага хайрхан уулын зүүн суганаас эх авсан. Мөн олон жижиг булаг, шанд нийлсэн байдаг. Хархоринд болсон сав газрын зөвөлгөөнд оролцогчид манай аймаг сумаар илүү дайрч урсдаг, танайхаар бага дайрдаг гээд маргалдаж байсан. Хамгийн гол нь сав газрын зөвлөл байгуулах нь чухал юм. Мөн Орхонд цутгадаг жижиг гол, булаг шандыг хамгаалах шаардлагатай. Тиймээс сав газрын дэд зөвлөлүүдийг байгуулах хэрэгтэй болсон. Сав газрын зөвлөл жижиг гол мөрнөө бохирдохоос хамгаалах нь иргэн бүрийн ариун үүрэг болоод байна. Гол мөрөн мөнхийн дуусдаггүй зүйл биш гэдгийг ард иргэд ойлгох цаг болсон.

-Орхон голын сав газрыг хамгаалах зөвлөл гол мөрнөө хэрхэн хамгаалах вэ?
-Сум, баг бүрт сав газрыг хамгаалах зөвлөл байгуулснаар үр дүн нь сайн байна. Түүнээс аймаг бүрээс нэг төлөөлөл орсон зөвлөл байгуулах нь үр дүн муутай. Ховд голын сав газрыг хамгаалах зөвлөл байдаг. Тэд гарын авлага, товхимол нэлээд гаргасан байдаг. Хамгаалах тал дээр тухайн нутаг дэвсгэрт байх орон нутгийн иргэн оролцсон зөвлөл байх нь илүү үр дүнтэй. Тухайн гол бохирдож, устаж үгүй болох аюулаас хамгаалахад нутгийн иргэдийн оролцоо чухал. Төр энэ жилийг усны жил болгосон. Гол мөрөн,булаг шанд хамгаалах төлөвлөгөөтэй олон ажил хийхээр төлөвлөсөн байна. Тэгэхээр сав газрын зөвлөлийг төрөөс дэмжих хэрэгтэй.

-Орон нутгийн иргэдийг сав нутгийн зөвлөлд хамруулснаар яаж идэвхжүүлэх вэ?
-Орхон нүхт гурван тээлд "Алтан Дорнод Монгол" компани алт олборлосноос болж бохирдож, урсац муудсан. Нуур цөөрөм булаг, шанд нь бохирдол ихтэй. Энэ бохирдол одоо болтол нөлөөлсөөр байна. Загас жараахай нь үхсэн. Төр сав газрын зөвлөл байгуулаад хамгаалчих юм яриад байгаа. Гол мөрнөө нүдний цөцгий мэт хамгаалах нь тухайн орон нутгийн удирдлага, үйл ажиллагаа явуулж байгаа компани, иргэдийн үүрэг. Хамгаалахдаа гүний усны хэдэн хувийг ашиглах тухай судалгаа, хяналттай ажиллах ёстой. Тухайлбал Архангай аймгийн 14 сумын 40 багийн нутаг дээгүүр Орхон гол урсаж байна. Тэгэхээр энэ олон багийн иргэд зөв зохион байгуулалттай хүчээ нэгтгэж чадвал хамгаалж болно. Зөвхөн Орхон гол биш түүнээс тэжээгдэж байгаа жижиг голоо хамгаалах ёстой.

-Төрөөс ямар дэмжлэг үзүүлэх ёстой вэ?
-Төр сав газрыг байгуулаад зогсчихгүй энэ зөвлөлийг дэмжих хэрэгтэй юм. Жил бүр төсөвт энэ үйл ажиллагааг дэмжсэн хөрөнгө суулгах хэрэгтэй байна. Санхүүжилт хэрэгтэй. Аливаа ажил санхүүгийн дэмжлэг үгүй бол зогсчихдог. Усны газар жил хэртэй ажиллах санхүүжилт өгөх юм байна. Харин цааш нь төр үргэлжлүүлэн дэмжих хэрэгтэй. Монгол Улс "Усны хөтөлбөр" баталж хэрэгжүүлэхээр болсон. Энэ ажлын хүрээнд төсөвт энэхүү сав газрын үйл ажиллагааны зардлыг тусгах шаардлагатай. Тухайн орон нутагт үйл ажиллагаа явуулдаг нөлөө бүхий компаниудын дэмжлэгийг авах замаар байнгын ажиллагаатай болгох хэрэгтэй юм.

-Орхон голын сав газарт эдийн засгийн үр өгөөжтэй газар нутаг хэдэн хувийг нь эзэлдэг вэ?
-Үржил шимтэй газар нутаг 40 хувийг эзэлдэг. Монгол орны эдийн засагт өндөр ач холбогдол өгөх тариа ногоо тарих, ургац авах боломжтой газар.

Ц.Мягмарбаяр