Манай улс аз жаргалын индексээр 2021 оны байдлаар 149 улсаас 70 дугаарт жагсаж байна. Энэхүү тайланг гаргахад тухайн улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, орлого, нийгмийн халамж, хүн амын дундаж наслалт, нийгмийн эрх чөлөө, авлигын индекс зэрэг хүчин зүйлийг тооцож үздэг.

Хүний амьдралын туйлын зорилго бол асар их хөрөнгө мөнгө цуглуулах эсвэл хэмжээлшгүй их эрх мэдэлтэй болох биш, харин хүн болгонд олгосон төрөлх заяамал эрхээ эдэлж, аз жаргалтай амьдрах билээ. Иргэддээ энэ эрхийг нь эдлүүлж,  амар тайван, жаргалтай амьдрах нөхцөл бололцоогоор хангах нь улс орны удирдагчдын үүрэг. Хүний хүсэл хязгааргүй ч төр засаг хүн болгоны хүслийг биелүүлэх боломжгүй бөгөөд үүрэггүй. Харин хүн бүхэн чадвараараа амьдрах нийгмийг бүтээх нь төрийн үүрэг.

Массачусетс дэх Бриджуотерийн их сургуулийн судалгаагаар жендэрийн тэгш эрх давамгайлсан орнууд болон авлигын төсөөллийн индексээр дэлхийд тэргүүлэгч /хөгжингүй/ орнуудад аз жаргалын индекс өндөр байна. 

Өөрөөр хэлбэл шийдвэр гаргах түвшин дэх хүйсийн тэгш харьцаа нь аз жаргалтай нийгэм бүтээхэд чухал нөлөө үзүүлдэг ажээ. Энд зөвхөн эмэгтэйчүүдийн бус аль ч хүйсийн тэгш төлөөллийн тухай хэлж байгааг онцолъё.

Эмэгтэйчүүд олон байх ёстой гэхээс илүүтэй эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл хангалттай хэмжээнд байснаар аз жаргалтай нийгэм бүтээх боломжтой юм. Урт хугацаанд хийсэн судалгааны үр  дүнд шийдвэр гаргах түвшин дэх тэгш эрхийн оролцоог нэмэгдүүлснээр зөвхөн эмэгтэйчүүд бус аль ч хүйсийнхний сэтгэл ханамжийн түвшин нэмэгддэг тухай Лондонгийн эдийн засаг, улс төр судлалын сургуулиас мэдээлжээ.

МОНГОЛ УЛС ХААНА ЯВНА ВЭ?

Монгол Улсад шийдвэр гаргах түвшний эмэгтэйчүүд эрчүүдээсээ цөөн байна. Тухайлбал, хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглал зэрэг шийдвэр гаргах түвшинд байгаа 100 хүнээс 16 нь эмэгтэй байна.

Хүн амын 51 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байгаа ч Олон улсын парламентын холбооноос гаргадаг Парламент дахь эмэгтэйчүүдийн жагсаалтад Монгол Улс 187 орноос 133 дугаарт эрэмбэлэгдэж байгаа юм.

Учир нь УИХ-ын 76 гишүүний 13 нь  буюу 17 хувь нь  эмэгтэй  байгаа нь Азийн дундаж болох 20 хувь, дэлхийн дундаж 25 хувиас доогуур үзүүлэлт болж байна.

Түүнчлэн Засгийн газрын 19 гишүүний гурав нь эмэгтэй. Мөн өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсад эмэгтэй Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, аймгийн засаг дарга байгаагүй бөгөөд Ерөнхийлөгчид нэг эмэгтэй нэр дэвшиж байлаа.  

Дэлхийд өдгөө 10 гаруй орныг эмэгтэй төрийн тэргүүн удирдаж байгаа бол 13 оронд эмэгтэй хүн Засгийн газраа тэргүүлж буй.

ЭМЭГТЭЙЧҮҮДЭД ЮУ СААД БОЛДОГ ВЭ

Мэдлэг чадвараас үл хамаарах олон шалтгаанаар улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл бага байсаар байна. Тухайлбал,

• сонгуулийн тогтолцооны сул тал /мажоритар систем/
• эдийн засгийн боломж
• жендэрийн хэвшмэл ойлголт зэрэг хүчин зүйлс нөлөөлж, тэднийг улс төр хийхэд саад болдог ажээ.

Хэвшмэл ойлголт нь “Эмэгтэйчүүд шийдвэр гаргах чадваргүй”, “Үс нь урт, ухаан нь богино”, “Оргүйгээс охинтой нь дээр”, “Муухан эрээс дээр эмэгтэй” гэх мэт үг хэллэг, эмэгтэй хүн гэр ахуйн ажил хийж, үр хүүхдээ төрүүлж өсгөх, асарч халамжлах л үүрэгтэй гэх мэт ойлголтоор илэрдэг.

Мөн эрчүүд гэр бүлээ тэжээгч, хамгаалагч, удирдагч байх ёстой гэх мэт үгс та сонсож л байсан байх. “Улс орныг эрчүүд авч явдаг” гэх үгс эрэгтэйчүүдийн улс төрд байх гэсэн зохиомол үг. 

Эрчүүд, эмэгтэйчүүдийг харилцан адилгүй үнэлж дүгнэснээр нийгэмд хүлээх үүрэг хариуцлага, эрх хэмжээг нь хязгаарладаг аж. Улмаар эрх мэдэл, хөрөнгө, нийгэмд эзлэх байр суурийн ялгавартай байдал үүсгэдэг байна. Тиймээс эрх тэгш нийгмийг бүтээхийн тулд тэгш оролцоо хэрэгтэй ажээ. Нийтдээ гурав дахин их цагийг эмэгтэйчүүд гэр бүл, өрх гэртээ зарцуулдаг гэсэн судалгаа гарчээ. Ингэснээр маш их цаг, боломжоо алддаг.

Эмэгтэй улс төрчдийн гэр бүлийн байдал том шалгуур үзүүлэлт болдог ба ганц бие байх, өрх толгойлсон ээж байх, гадаад нөхөртэй байх зэрэг нь улс төрийн карьерын хувьд эмзэг тал болдог аж.  

Сонгуулийн насны хүмүүсийн 55 хувь нь эмэгтэй, саналаа идэвхтэй өгдөг сонгогчдын 60 хувь нь эмэгтэй байгаа хэдий ч бодит байдалд эмэгтэйчүүд цөөн сонгогдоод байгаа нь мөн дараах шалтгаантай гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна. Тухайлбал, улс төрд өрсөлдөөн шударга биш явагддаг, мөнгө их шаардагддаг, хэтэрхий ширүүн өрсөлддөг, намуудын дэмжлэг дутмаг байдгаас эмэгтэйчүүд цөөхөн байна.

Финландад сүүлийн 40 жилийн хугацаанд буюу 1982 оноос хойш засгийн газрын эмэгтэй гишүүдийн тоо тогтвортой өсжээ. 21 дүгээр зуун гарснаас хойш тус улсад эрэгтэй сайд 110 /50.2 хувь/, эмэгтэй сайд 109 /49.8 хувь/ томилогджээ. 

Улс орны анхдагч нэгж нь айл өрх. Тухайн улс сайн сайхан байх эсэх нь өрх гэрийн амьдрал сайхан байхаас эхэлнэ. Айл гэрийг эмэгтэйчүүд авч явж байгаа нь дээрх судалгаагаар батлагдсан тул улс орныг авч явахад ч эмэгтэйчүүд чухал нөлөөтэй гэдэгтэй маргах хүн үгүй л болов уу.

Аз жаргалын индексээр дөрвөн жил дараалан тэргүүлсэн Финландын амжилтын нууц нь нийгмийн үйлчилгээ сайтай, гэмт хэргийн гаралт бага, иргэд нь төр засагтаа итгэл үзүүлдэгтэй холбоотой аж. Тус улс жендэрийн эрх тэгш байдлаар дэлхийд Норвегийн дараа хоёрт ордог бөгөөд шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүдийн хувь өндөр байгаа юм.

Тухайлбал, Финландад сүүлийн 40 жилийн хугацаанд буюу 1982 оноос хойш засгийн газрын эмэгтэй гишүүдийн тоо тогтвортой өсжээ. 21 дүгээр зуун гарснаас хойш тус улсад эрэгтэй сайд 110 /50.2 хувь/, эмэгтэй сайд 109 /49.8 хувь/ томилогджээ. 2019 онд Финланд анх удаа эмэгтэй Ерөнхий сайдтай болсон бөгөөд 19 сайдын 12 нь эмэгтэй юм.

Тус улсад Дэлхийн II дайнаас хойш парламент дахь эмэгтэй гишүүдийн тоо тасралтгүй өссөөр 2019 оны сонгуульд 94 эмэгтэй гишүүнтэй болж, нийт 200 суудлын  47 хувийг эзэлж байна.

Канадад 2021 онд парламентад 103 эмэгтэй сонгогджээ. Тэд нийт 338 гишүүнтэй танхимын 30.5 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд тус улсын парламентын түүхэнд байгаагүй олон эмэгтэй сонгогдсон байна. Тус улс аз жаргалын индексээр дэлхийд 15 дугаарт оржээ.

Монгол Улсад  хуулиар эмэгтэйчүүдийг дэмжиж буй ганц шийдэл нь 20 хувийн квот буюу УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн “Нам, эвслээс нэр дэвшиж байгаа нийт нэр дэвшигчийн 20-иос доошгүй хувь нь аль нэг хүйсийнх байна” гэсэн заалт юм.  

Олон улсад ч квотын болон санхүүгийн арга хэрэглэдэг боловч энэ нь нийгмийн зан үйлийг өөрчлөхөд чиглэсэн түр арга хэмжээ авах бодлого бөгөөд цаашид тогтворжвол эргүүлээд цуцлах боломжтой юм байна.

Монголын топ 100 аж ахуйн нэгжийн 19-20 орчим хувийг эмэгтэйчүүд удирдаж байна.

Хэдийгээр Жендэрийн тухай хуульд Засгийн газрын бүрэлдэхүүний 15-аас доошгүй хувь нь аль нэг хүйсийн байна гэж заасан ч үндсэн Засгийн газрын тухай хуульдаа энэ тухай тусгаагүй. Тиймээс улс төрд манлайлж буй шинэ үеийнхэн зориг гаргаж, Засгийн газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулан, энэ тоог багадаа хоёр дахин нэмэгдүүлж, “сайд нарын 30-аас доошгүй хувь нь аль нэг хүйсийн  болгох” уриалга гаргах боломжтой.

Эмэгтэйчүүд шийдвэр гаргахдаа муу биш, аливаа салбарыг муу удирддаггүй гэдэг нь ямар ч түвшинд харагддаг.

Тухайлбал, Монголын топ 100 аж ахуйн нэгжийн 19-20 орчим хувийг эмэгтэйчүүд удирдаж байна. УИХ дахь эмэгтэй гишүүдийн тоо 17 хувьтай байгаа бол бизнесийн салбарт буюу баялаг бүтээгчдийн эзлэх хувь илүү байгаа юм.

Манай улсын боловсрол, эрүүл мэнд, хоол хүнс, нийгмийн үйл ажиллагааны салбарт ажиллагсдын 70 хувь нь эмэгтэйчүүд байгаа ч улс төрийн оролцооны түвшнээр доогуурт ордог хэвээр байна. Нийгмээ чирж яваа хүмүүсээ дэмжиж, шийдвэр гаргах түвшинд гаргаж, нийгмийн тэгш оролцоог хангах нь улс орны ирээдүйн хөгжилд ч нөлөөлдөг болохыг дээр дурдсан хөгжингүй орны жишээнүүд ч харуулж буй.

СУЛ ГЭЖ НЭРЛЭДЭГ ЧАНАРУУД ДАВУУ ТАЛ БОЛОХ НЬ

Өнгөрсөн сард Авлигатай тэмцэх газраас Хөгжлийн банкнаас зээл авсан ч буцааж төлөөгүй, удаашруулсан зэрэг 40 гаруй ААН-ийг зарласан. Зээл авахад нөлөөлсөн байж болзошгүй гурван эмэгтэй нэр холбогдсон бол үлдсэн нь эрэгтэй улс төрчид байв.

Тус банкны гүйцэтгэх захирал болон дэд захирлуудыг мөн цагдан хорьсон. Улс төрд нөлөө бүхий байдлаа ашиглан авлигын гэмт хэрэг үйлдэж, ял шийтгэл эдэлсэн болон эдэлж байгаа таван гишүүнийг МАН-аас хаслаа. Хэргийг нь шалгаж дуусаагүй УИХ-д суугаа таван гишүүний нэр дурдагдсан бөгөөд Барилга, хот байгуулалтын дэд сайд, НИТХ-ын төлөөлөгч гээд мөн л дийлэнх нь эрчүүд байв.

Жендэрийн тэгш эрхтэй буюу шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо өндөр орнуудад дээр дурдсанчлан авлигын түвшин доогуур байгаа тухай  НҮБ-ын Мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх албанаас мэдээлжээ.

2021 онд нийт 18,078 гэмт хэрэг бүртгэгдсэнээс 15,151-д нь буюу 84 хувьд нь эмэгтэй хүн холбогджээ. Энэ оны нэгдүгээр сард 1435 хэрэг бүртгэгдсэнээс 1265-д нь буюу 89 хувьд нь эрэгтэй хүн холбогдсон байгаа бол эмэгтэй хүн гэмт хэргийн хохирогч болох нь өндөр байна. 

Жендэрийн тэгш эрхтэй буюу шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо өндөр орнуудад дээр дурдсанчлан авлигын түвшин доогуур байгаа тухай  НҮБ-ын Мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх албанаас мэдээлжээ.

Улс төрийн мэдээллийн ердөө 10 хувь нь эмэгтэй улс төрчдийн тухай байгаа нь судалгаагаар тогтоогджээ. Энэ байдлаар жендэрийн тэгш байдлыг мэдээний агуулгад харахын тулд дор хаяж 67 жил хүлээх шаардлага гарах нь.

Эцэст нь дүгнэхэд УИХ дахь 13 эмэгтэй гишүүний тоо хангалтгүй байна гэж бодохоос илүүтэй тэдний оролцоог хангах нь хамгийн чухал. Хэрвээ 13 гишүүний тоог 20, 30 болгосон ч тэдний оролцоо нэмэгдэхгүй, дуу хоолойг нийгэмд хүргэж чадахгүй бол яах вэ? 13 гэдэг тооноос ялгарахгүй бол яах вэ?

Тиймээс тэдний бодит оролцоог хангах хамгийн чухал зүйл бол тэдний дуу хоолойг олон нийтэд хүргэх хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл юм. Парламентад эрчүүд олонх ч тэднийг сурвалжилж байгаа сэтгүүлчдийн ихэнх нь эмэгтэйчүүд байна. Нөгөөтээгүүр улс төрийн мэдээллийн ердөө 10 хувь нь эмэгтэй улс төрчдийн тухай байгаа нь судалгаагаар тогтоогджээ. Энэ байдлаар жендэрийн тэгш байдлыг мэдээний агуулгад харахын тулд дор хаяж 67 жил хүлээх шаардлага гарах нь.

Гэтэл яагаад парламентын 17 хувийнхаа дуу хоолойг нийгэмд хангалттай хэмжээнд хүргэж чадахгүй байна вэ? Үүнд сэтгүүлчдээ буруутгах гэсэнгүй. Эмэгтэй улс төрчдийг нийгэмд ялгаварлах, илүү өндөр шаардлага тавих, эмэгтэйчүүд өөрсдөө эх сурвалж болдоггүй зэрэг тал бий.

Гэхдээ жендэрийн тэгш байдлаа хангаж, эх сурвалжийн тоогоо 50, 50 хувь болгохыг зорьсноор нийгэмд эмэгтэй улс төрчдийг таниулах чухал нөлөөтэй. Эмэгтэйчүүдийн онцлог шинж чанар, улс төр дэх үнэ цэн, үнэлэмжээр шинэ зам гаргаж, бодит өөрчлөлт шинэчлэлт хийх хэрэгтэй.

Бид дэлхийн улс орнуудтай тоогоороо өрсөлдөж, хүйсийн парламент байгуулах гэж зорьж байгаа зүйл огтоос биш юм. Биднээс илүү яваа улс орнуудын сайн жишээг Монголд нутагшуулах, дутуу яваагаас нь суралцаж, алдааг нь давтахгүй байх хэрэгтэй.

Ашигласан материалууд: НҮБ-ын тайлангууд, “Улс төр дэх залуучууд болон эмэгтэйчүүдэд тулгамдаж буй сорилт бэрхшээл” судалгаа,  “Яагаад үгүй гэж?” судалгаа, “Мэдрэмжтэй мэдээлье” сургалт