Улс төрийн нэг тогтолцооноос нөгөөд шилжих, тэр тусмаа энэ нь ардчилал руу шилжих хөдөлгөөн бол, өнгөрсөн зуунд газрын зураг дээр хамгийн том зайг эзэлж асан ЗХУ-ын өөрчлөлтийн түүх, тодруулбал Михаил Горбачевын үеэс авах, суралцах зүйл нэг бус.

Хүчирхэг эдийн засагтай, дэлхийд хөгжлөөрөө тэргүүлэгчдийн нэг Хятад мөн л ийм өөрчлөлт, шинэчлэлтэд бэлдэж буй. Хятадад харин энэхүү айсуй өөрчлөлтийг Горбачевийн үетэй, Зөвлөлт улсыг тараасантай зүйрлэж байна. Тараах нь гэдэг Борис Ельциний гаргасан, ухамсарт, нэг талыг барьсан шийдвэр байсан. Тэрбээр тусгайлан хэнтэй ч зөвлөлдөөгүй, магадгүй асуусан бол үеийнхэн хийгээд хамтран зүтгэгчид түүнтэй санал нэгдэхгүй байсандаа ч тэр байж болох.

Хятадад хүлээн авч, бодож буйчлан ЗХУ “сүйрээгүй”. Хятадын коммунист намын сүүлчийн их хурал дээр энэ тухай нухацтайгаар хэлэлцсэн, мөн ээлжит их хурлаа энэ сард товлож, өөрчлөлтийн асуудлыг хэлэлцэх нь тодорхой боллоо. Энэ сэдвээр санал бодлоо илэрхийлсэн “Wang Xiaoshi” хэмээгчийн нийтлэл “Синьхуа”-д гарч, улс орондоо төдийгүй хилийн чанадад хөөрхөн дуулиан дэгдээсэн билээ. Уг нийтлэлийн гол санаа нь Горбачев сулхан удирдагч байсан тул өөрчлөн байгуулалт хяналтаас гарсан бөгөөд Зөвлөлтийн энэхүү “донсолгоо”-ноос өнөөгийн Хятадад эмх журам алдагдан, замбараагүй байдал ноёрхвол ямар үр дүнд хүрч болох, ямар аймшигт зүйл тохиохыг харж болох гэнэ.

Хамгийн сонирхолтой нь, нийтлэлч Б.Ельциний үеийг түүхэн дэх сөрөг үзэгдэл хэмээн харсан агаад В.Путиний засаглалыг магтан дуулжээ. Мөн л Коммунист намын “Global Times”-т нийтлэгдсэн Зөвлөлтийн түүхч, тэрс үзэлтэн хэмээгдэж асан Рой Медведевийн ярилцлагад Зөвлөлийн туршлагаас суралцах тухай хөндөв. Ройгийн үзэж буйгаар, Хятад улс эдийн засгийн шинэчлэлтдээ анхаарлаа хандуулан, улс төрийн өөрчлөлтөд арай болгоомжтой хандах ёстой аж.

Нэг үгээр, Хятадын сонсохыг хүссэнийг хэллээ. ЗХУ болон Хятад хоёулаа социалист орон гэдгээс өөр талаар харьцуулах аргагүй гэдгийг Р.Медведев харин дурдсангүй. Бүр Горбачёв Хятадын өнөөгийн жишгээр эдийн засгийн өөрчлөлтийг урьтал болгож, харин ил тод байдлыг хойш тавилаа ч гэсэн нөхцөл байдал тийм сайхнаар эргэхгүй л байсан болов уу. Хэргийн учир нь Хятадын эдийн засгийн гайхам өсөлтөд даяарчлалыг сайтар хуулах, даган дуурайх боломжтой цаг үеийн олгосон боломж нөлөөлсөн. Гэтэл ЗХУ өөр ертөнцөд, Барууныханд үл тоогдсон, Дорнынхны дийлэнхэд нь эсэргүүцэгдсэн нөхцөлд байлаа. Зөвлөлт бол хавчлагын уур амьсгалд байсныг 1980 оны Москвагийн олимпийн наадмыг Баруун бойкотлож байсан энгийн жишээнээс харж болно.

1970, 80, 90-ээд онд өөрийн гэсэн нөөц бололцоог бий болгож, эдийн засгийн гарц олсон, түүгээрээ ч олон улсын тавцанд гарсан Хятадын боломж тухайн үеийн Зөвлөлтийн хувьд хүршгүй тансаглал байсан билээ. Нөгөөтээгүүр, царцсан тогтолцоог цочроох өөр оновчтой арга Горбачёвийн хувьд ил тод байдлаас өөр байгаагүй. Түүний хэлсэнчлэн Зөвлөлт бол тор нь онгорхой ч нисэхээс айх шувуу мэт байсан нь үнэн. Рой Медведевийн зэмлэн хэлснээр тогтолцоо хийгээд иргэний хоорондох их зай Горбачевийн үеэс эхтэй гэнэ. Гэтэл үнэндээ Коммунист намд итгэх итгэл хугарсан хямралыг Горбачев “өв залгамжилсан” гэвэл үнэнд илүү ойрхон. Горбачевийн үеэс өмнө зөвлөлтийн систем болон иргэд хоорондоо ойр байсны баталгааг хэн ч гаргаж ирэхгүй байгаа нь гайхмаар.

Тэр үеийн Зөвлөлт (одоогийн Орос) ба өнөөгийн Хятадын эдийн засгийн харьцуулж болохгүй бас нэг зүйл бий. Нефтийн үнээс хамааралтай эдийн засагтай Зөвлөлт газрын тосоо баррелийг нь 15 ам.доллараар худалдаж байсан бол арай өөр замыг эрэлхийлэх байсан ч юм билүү. Тэр тусмаа дэлхийн зах зээлд бүтээгдэхүүн гаргах, боловсруулах үйлдвэргүй Зөвлөлт өөр юу хийх байсан гэж. Түүнчлэн “ажилчин ангийн интернационализм” хэмээх нүсэр том ачааг ЗХУ үүрч байсныг бодолцох хэрэгтэй.

Гэтэл одоо хөгжиж буй орон гэж нэрлүүлэхийг илүүд үзэж байгаа Хятад илүү мөнгөө ашиг өгөх л бол хаа ч хамаагүй, АНУ, эсвэл Шри-Ланк руу юүлэх сонирхолтой, тэр нь боломжтой.

ЗХУ нийгмийн хөгжлийн хувьд Хятадаас алхам түрүүнд явсан, өдгөө ч ялгаагүй. Нийт хүн амын амьдралын түвшингөөс харахад ийм л дүр зураг харагдана. Боловсролтой, оюун ухаант иргэн бүх л өөрчлөлт зөвхөн эдийн засгийн хүрээнд явагдахыг хүлээн зөвшөөрнө гэдэг юу бол? Үүн дээр магадгүй, Хятадын давуу тал оршин буй. Гэвч нийгмийн хөгжил урагшлах тусам хүлээлт нэмэгдэх үед харин юу болох вэ гэдгийг таашгүй.

1970-1980 онд БНСУ-ын нийгэмд боловсорсон, өөрийн гэсэн үзэл бодолтой залуус олноор төрөн гарахад хуучин парадигма үйлчлэхээ больж, ерөнхийлөгч Пак Чон Хи алагдан, Кванжуны цуст хэрэг гарсан.

Эцэст нь, Хятад улс ЗХУ-ын задралын туршлагаас өөрт хэрэгтэй, тусаа өгөхүйц сургамж авч чадна гэдэг эргэлзээтэй, учир нь тэр үеийн ба одоогийн, Зөвлөлтийн ба Хятадын нөхцөл байдал тэс өөр.

Б.Чимэг