УИХ-ын ээлжит сонгууль 2024 оны зургаадугаар сарын 28-ны өдөр болж УИХ-ын 126 гишүүнээс МАН 54% буюу 68 гишүүнтэй, АН 33.3% буюу 42 гишүүнтэй, ХҮН нам 6.3% буюу 8 гишүүнтэй, ИЗНН 3.2% буюу 4 гишүүнтэй, Үндэсний эвсэл 3.2% буюу 4 гишүүнтэй тус тус болсон билээ. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын 126 гишүүний талаас олон буюу 68 гишүүн нь МАН-аас сонгогдсоноор МАН нь “олонх” болсон.  

Үүнийг нэг үгээр бол УИХ-ын ээлжит сонгуульд оролцож саналаа өгсөн иргэд МАН-д итгэж, тэднийг олонх болж ирэх 4 жилийн хугацаанд засаглах нь зүйтэй гэж үзсэн гэж тайлбарлаж болно. Хуулийн талаасаа ч мөн ингэж тайлбарлана.  

Гэтэл, УИХ-ын ээлжит сонгуулийн дүн тодорхой болсон өдрөөс эхлэн МАН нь бусад нам, эвсэлтэй зөвшилцөж “хамтарсан” засгийн газар байгуулах тухай яриа, мэдээ тасарсангүй.  

МАН-аас хамгийн багадаа 5 гишүүн бусад нам, эвсэлтэй нэгдэн Ерөнхий сайдыг огцруулах, итгэл хүлээлгэх эсэх шийдвэрийн босго хувьд хүрэх боломжтой.

Угтаа ийнхүү олонх болсон нам нь бусад нам, эвсэлтэй хамтарна гэдэг нь иргэдийн санал, сонголтыг үл хүндэтгэсэн асуудал төдгүй Үндсэн хуулийн зөрчилтэй гэж үзэж ч болохоор байна.  

Тухайлбал, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучин есдүгээр зүйлийн 2, 3 дахь хэсэгт зааснаар хэрвээ аль нэг нам УИХ-д олонх суудал авсан бол тус нам нь дангаараа Ерөнхий сайдаар томилох хүнийг нэр дэвшүүлэх бөгөөд тус нэр дэвшүүлсэн хүн нь Ерөнхий сайдаар томилогдмогцоо мөн өөрийн намаас Засгийн газраа бүрдүүлэн томилох ёстой.  

Үндсэн хуулийн Гучин есдүгээр зүйл: 

Өөрөөр хэлбэл, “хамтарсан засаг” байгуулах тухай асуудал нь зөвхөн аль нэг нам УИХ-д олонхын суудал авч чадаагүй тохиолдолд Үндсэн хуулийн дээрх заалтад “аль ч нам, эвсэл олонхийн суудал аваагүй бол хамгийн олон суудал авсан нам, эвсэл бусад нам, эвсэлтэй зөвшилцөн олонхийг бүрдүүлэх” тухай асуудал яригдах ёстой юм.  

Харин, МАН ийнхүү олонх буюу УИХ-д 68 гишүүнтэйгээр 54% - ийн олонх болсон байж хамтарсан засаг байгуулах тухай ярьж, бүр хамтарсан засгийн газар байгуулах чиглэлээр намуудтай зөвшилцөх ажлын хэсэг байгуулж байгаа нь иргэдийн санал, сонголтыг огт хэрэгсэхгүй байгаад зогсохгүй Үндсэн хуулийн зөрчилтэй байна.  

УИХ-ын баталсан хууль, бусад шийдвэрт Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг УИХ-аар хэлэлцэж хүлээж авахгүй гэх шийдвэр гаргах босго нь чуулганд оролцсон нийт гишүүдийн гуравны хоёр буюу 66.67% (МУҮХ 33.1.1). МАН одоо 54%-ийн саналтай тул дангаараа энэ босгыг хангах бараг боломжгүй.  

Тэгвэл олонх болсон МАН иргэдийн санал, сонголтыг хүндлэхгүй, Үндсэн хуульт ёсыг дагахгүйгээр “хамтарсан” засгийн газар байгуулах гэж зүтгэж байгаа нь ямар шалтгаантай байж болох вэ?  

Зарим иргэдийн хувьд “тогтвортой байдал чухал” гэх нэрийдлээр МАН-ын ийнхүү хамтарсан засгийн газар байгуулна гэж гүрийж байгааг зөвтгөж хүлээж авч байна. Гэтэл, “тогтвортой байдал” гэдэг нь яг одоо байгаа хэмжээндээ тогтвортой байхыг хэлэхгүй шүү дээ. Харин, цаг үеэ, нийгмээ дагаад тогтвортойгоор өсөж, сайжрах нь тогтвортой байдал мөн билээ.  

Нөгөөтээгүүр, ардчилсан парламентат ёсны үүднээс хууль тогтоох төрийн эрх барих дээд байгууллагын хувьд “хяналт- тэнцвэрийн зарчим” нь хамгийн гол, үндсэн зарчмуудын нэг билээ. Энэ санаа нь Үндсэн хуулийн Гучин есдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт агуулгаараа багтсан гэж тайлбарлахад буруудахгүй. Өөрөөр хэлбэл, аль нэг нам нь олонх болсон хэр нь олонх болж чадаагүй буюу иргэд өөрсдийгөө төлөөлүүлье гэх итгэл хүлээлгээгүй бусад намтай хамтрах, эвсэх нь энэ зарчимд харшилсан шинжтэй гэж үзэх үндэслэлтэй байна.  

Товчхондоо, сөрөг хүчин нь олонх болсон нам буюу эрх барьж буй намдаа хяналт тавьж ажиллах ёстой. Эс бөгөөс хэн дуртай нь Үндсэн хууль дахь энэ хязгаарлалтыг зөрчөөд хэдэн суудал авсан ч хамаагүй, олонх болсон ч хамаагүй бусад намтай хамтардаг, эвсдэг, улмаар хяналтгүй ажиллах нөхцөл бүрдүүлэх жишиг тогтох эрсдэлтэй.   

МАН-ын хувьд энэ бүх зарчим, хуулийн заалт, иргэдийн сонголтыг харгалзахгүй байгаа нь тэд Үндсэн хууль дахь дараах хязгаарлалтуудаас санаа зовж, энэ хязгаарлалтуудыг зүй бус аргаар “давах” зорилготой гэж хардаж байна. Үүнд: 

Тухайлбал, УИХ-ын баталсан хууль, бусад шийдвэрт Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг УИХ-аар хэлэлцэж хүлээж авахгүй гэх шийдвэр гаргах босго нь чуулганд оролцсон нийт гишүүдийн гуравны хоёр буюу 66.67% (МУҮХ 33.1.1). МАН одоо 54%-ийн саналтай тул дангаараа энэ босгыг хангах бараг боломжгүй.  

Түүнчлэн, Үндсэн хууль батлах, түүнд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийг батлах зэрэг шийдвэрийн босго нь УИХ-ын нийт гишүүний дөрөвний гурав буюу 75% юм (МУҮХ 69.1). МАН мөн л дангаараа энэ босгыг хангах боломжгүй.  

Мөн, УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдааныг хүчинтэй гэж үзэх, хуулийг эцэслэн батлах зэрэгт нийт гишүүдийн олонх (50-аас дээш хувь) буюу 64 гишүүний санал авах шаардлагатай тул МАН-ын 68 гишүүнээс 5 нь хуралдаа оролцоогүй тохиолдолд МАН нь бусад намын оролцоогүй чуулган хийх боломжгүй, хууль эцэслэн батлах боломжгүй зэргийг мөн энд дурдвал зохих эрсдэл гэж үзэж байна.  

Эдгээрээс гадна, Ерөнхий сайдыг огцруулах, Ерөнхий сайдад итгэл хүлээлгэх зэрэг шийдвэр нь мөн л нийт гишүүдийн олонх буюу хамгийн багадаа 64 гишүүний саналаар шийдэгдэх тул МАН-аас хамгийн багадаа 5 гишүүн бусад нам, эвсэлтэй нэгдэн Ерөнхий сайдыг огцруулах, итгэл хүлээлгэх эсэх шийдвэрийн босго хувьд хүрэх боломжтой байна.  

Магадгүй хуулийг эцэслэн батлах, Ерөнхий сайдыг огцруулах эсэх зэрэг асуудалд нам, эвслийн санал нь Үндсэн хуульд заасан босго хувьд хүрэх боломжтой гэж харагдаж байгаа нь зарим иргэд, улс төрчдийн ярьж буй шиг “тогтвортой байхын тулд хамтрах хэрэгтэй” гэдэг санааг цаад утгаараа илэрхийлж буй мэт харагдаж байж болох юм.  

Гэхдээ, энэ мэт хувь, босго байгаа нь олонх болж эрх барьж буй нам дур зоргоороо авирлахгүй байх, олонх байгаа давуу талаа ашиглаж Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан журмыг зөрчиж, хууль баталж, шийдвэр гаргахгүй байх зэрэг баталгааг хангаж байгаа билээ. Тодруулаад хэлбэл, өнгөрсөн 4-8 жилд нэг өдрийн дотор Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулдаг, цоо шинэ хуулийг 2 хоногийн дотор баталдаг шиг “бурангуй” байдал гарахаас сэргийлэх Үндсэн хуульд заасан хязгаарлалтууд юм. 

Иймд, нэгэнт иргэд санал, сонголтоороо итгээд олонх болгосон байхад олонх болсон МАН нь дангаараа засгийн газраа байгуулж, Үндсэн хууль, түүнд баталгаажсан зарчмаа хэлбэрдэлтгүй дагаж мөрдөж, цаашид буруу жишиг болж болзошгүй шийдвэр гаргахад анхаарах нь зүйтэй биз ээ.