-Халхын голын байлдааны ялалтын 85 жилийн ойд-

Японы эзэнт улс 1931 оны есдүгээр сард Мүгдэний орчимд төмөр зам дэлбэрснийг далимдуулан Манжуурт эзлэн түрэмгийллээ эхлүүлжээ. Тэд 1932 оны хоёрдугаар сард Манжго хэмээх өөрийн хараат тоглоомын улс байгуулсан нь БНМАУ болон ЗХУ-тай шууд хиллэх аж. Хилийн шугам тодорхойгүй гэх шалтгаанаар БНМАУ болон Манжго-гийн хооронд 1930-аад оноос эхлэн зөрчилдөөн гарах болж, үүнийг Японы тал нөлөөгөө тогтоох зорилгоор ашиглаж байсныг түүх судлаачид онцлон тэмдэглэдэг.

1935-1937 онд Манжуурын өртөөнд хэд хэдэн удаа хилийн зөрчил гарсан боловч уг зөрчлийг шийдэх хурлууд амжилтгүй болж, энхийн яриа хэлэлцээ бүтэлгүйтжээ. БНМАУ-д нөлөөгөө тогтоох гэсэн ЗХУ болон Японы талын сонирхол даарин дээр давс нэмж, 1939 оны тавдугаар сарын 28-ны өдөр Япон, Манжго-гийн тал БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрт цөмрөн орсноор Халхын голын зарлаагүй дайн эхэлсэн түүхтэй.

ҮАБЗ-ийн дэргэдэх Стратеги судалгааны хүрээлэнгээс эрхлэн гаргадаг “Стратеги судалгаа” сэтгүүлээс эрхлэн Халхын голын байлдааны ялалтын 85 жилийн ойд зориулсан тусгай дугаар хэвлүүлжээ. Уг дугаарт ҮБХИС-ийн Батлан хамгаалахын удирдлагын академийн захирал, Бригадын генерал Л.Онцгойбаярын “Халхын голд явагдсан операцын туршлага, сургамж” өгүүлэлд “Халхын голын дайн нь харьцангуй бага дэвсгэр нутагт тухайн үеийн дөрвөн улс хоёр талаас 130 мянга гаруй хүн, 1000  гаруй танк, хуягт машин, 800 гаруй байлдааны нисэх онгоц оролцсон бүс нутаг, Монгол Улсын хувьд том дайн байв. Уг дайнд манай улс төсвийнхөө 60.6 хувийг зарцуулсан бөгөөд энэ нь ХХ зуунд Монгол Улсын батлан хамгаалах хэрэгцээндээ зарцуулсан хамгийн өндөр үзүүлэлт юм” гэжээ.

БНМАУ, ЗХУ, Япон, Манжго-гийн цэргүүд тулалдсан Халхын голын байлдааны ялалтын 85 жилийн ой энэ тохиож буй бөгөөд ойд зориулсан арга хэмжээг Батлан хамгаалах яамнаас хариуцан 2024 оны наймдугаар сарын 1-нээс есдүгээр сарын 3-ны өдрүүдэд зохион байгуулж буй юм.  



Түүхт ойд зориулсан “Халхын гол-85: Судалгаа, үр дүн, чиг хандлага” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал наймдугаар сарын 20-ны өдөр Гадаад харилцааны яаманд боллоо. Энэ хуралд Монгол, ОХУ, БНХАУ, Япон, БНСУ-ын эрдэмтэн судлаачид оролцож, Халхын голын байлдаанд морьт дивизүүд, хязгаарын цэргүүдийн гүйцэтгэсэн үүрэг, МАХЦ-ийн сэтгэл зүй, геополитикийн бодлого, тухайн үед гадны сонин хэвлэлд дайны талаар хэрхэн бичиж байсан зэрэг олон талаас нь судалснаа илтгэж, танилцуулав. Уг эрдэм шинжилгээний хурлыг Батлан хамгаалах эрдэм шинжилгээний хүрээлэн /БХЭШХ/ ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнтэй хамтран зохион байгуулсан юм.

Д.СОДНОМЦОГ:  БАЙЛДААНЫ ТАЛБАРТ БУЙ ТЭСЭРЧ ДЭЛБЭРЭХ ЗҮЙЛСҮҮДИЙГ ИЛРҮҮЛЖ, АЮУЛГҮЙ БОЛГОХ ШААРДЛАГАТАЙ

Японы түүх бичлэгт Халхын голын байлдааныг “Номун ханы хэрэг явдал” гэж тэмдэглэдэг. 1960-1980-аад оны судалгааны бүтээлүүдэд Халхын голын дайныг Монгол, Манжийн хил дээр болсон Япон, Зөвлөлтийн хоорондох хилийн мөргөлдөөн байсан хэмээн үзэж байсан талаар БХЭШХ-гийн захирал, доктор, профессор Д.Содномцог илтгэлдээ дурдав.

Халхын голын байлдааны талаар дотоод, гадаадын эрдэмтэд судалж байгаа бөгөөд орчин үед дайны түүхийн судалгааг археологийн судалгаатай хослуулан явуулах боломж бүрдэж байна. Япон улсын мэргэжилтнүүд энэ хүрээнд дайн болсон газарт ажиллаж амь үрэгдсэн дайчдын шарилыг олох, олсон шарилыг нутагтаа аваачин чандарлах ажлыг эхлүүлж, цөөнгүй тооны шарилыг авсан.

ОХУ мөн амь үрэгдэгсдийн шарил, эд өлгийн зүйлсийг эрж хайх ажлыг 2009 оноос эхлүүлж, сайн дурын эрэн хайх ангийнхан цөөнгүй тооны шарил, цэргүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлсийг ч олж авч байна. Мөн байлдааны талбарт буй олдворуудын ЮНЕСКО-гийн дэмжлэгээр авч, газар орныг аюулгүй болгох, мин, гранат зэрэг тэсэрч дэлбэрэх зүйлсүүдийг илрүүлж аюулгүй болгох, олдворуудыг түгээн дэлгэрүүлэхэд төр засгийн байгууллагуудын дэмжлэг хэрэгтэй байгааг онцлов.

Ц.ЦЭРЭНДОРЖ: ДАЙНЫ ҮЕЭР ДАВХАР МЭДЭЭЛЛИЙН ДАЙН ӨРНӨДӨГ. ӨӨРИЙН ТАЛЫГ ЯЛЖ БАЙГАА МЭТЭЭР ХЭТРҮҮЛЖ МЭДЭЭЛДЭГ

ШУА-ийн дэд ерөнхийлөгч, Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгийн захирал, доктор /Sc.D/, профессор Ц.Цэрэндорж “Халхын голын дайны тухай Солонгосын сонинд  нийтлэгдсэн мэдээ, нийтлэлүүд” сэдэвт илтгэлийг Зүүн Азийн “Өдрийн мэдээ” сонины жишээн дээр судалснаа илтгэсэн юм.

Түүний илтгэлд Халхын голын байлдааныг судлах эх сурвалжуудын нэг бол тухайн цаг үеийн сонин хэвлэлүүдэд нийтлэгдэж байсан мэдээ, нийтлэлүүд юм. Солонгосын хэвлэлүүдэд 1945 он хүртэл Монголтой холбоотой маш олон мэдээ гарсан. Тэр дотроос манай улсын талаар  “Зүүн Азийн өдрийн мэдээ” сонинд хамгийн олон буюу 2000 гаруй нийтлэл гарсан байх ба Халхын голын байлдааны талаар мөн хамгийн олон мэдээ нийтлэгджээ.

Тус хэвлэлд 1939 оны 4-11-р сарын хооронд нийт 222 мэдээ гарсан. Халхын голын дайны тухай ийм олон тооны мэдээ Монголын сонинд ч гарч байгаагүй. Тус сонинд Халхын голын байлдааны тухай анхны мэдээ тавдугаар сарын 15-нд “Номун хан бол Манжго улсын нутаг дэвсгэр мөн” гэсэн нийтлэл гарчээ. 7-р сард хамгийн олон буюу 112 мэдээ буюу нийт мэдээллийн бараг 50 хувь нь нийтлэгдсэн нь долоодугаар сарын 2-5-нд болж, манай талын цохилтоор өндөрлөсөн Баянцагааны тулалдаантай холбоотой байх.



Эх сурвалжаар нь ангилж үзвэл Манжго улсын нийслэлээс ирсэн мэдээ хамгийн их, мөн фронтоос ирсэн мэдээ олон байжээ. Нийт мэдээний 65 хувь нь байлдааны явцын тухай, Халхын голын байлдаантай холбоотой Монгол, Япон, Манжго, Хятад, Солонгост болсон үйл явдлуудыг бичсэн байна. Дан гэрэл зургийн мэдээ ч байна.

Аливаа дайны үед давхар мэдээллийн дайн өрнөдөг. Өөрийн талыг ялж байгаа мэтээр мэдээлж байдаг. Халхын голын дайн ч үүнээс зайлаагүй. Хоёр тал өөрийгөө ялж байгаа мэтээр мэдээлж байсан. Жишээлбэл, Японы тал агаарын тулалдаанд Зөвлөлт, Монголын талын хохирлыг хэтрүүлж мэдээлсэн нь тухайн үедээ ч шүүмжлэлд өртөж байв. Энэ үед Солонгос Японы дарлалд байсан учир хэвлэл мэдээлэл нь Японы нөлөөнөөс ангид байж чадаагүй.  Тиймээс эдгээр мэдээллийн 50 гаруйг нь Монгол Зөвлөлтийн талын архивын материал,  сонины нийтлэлтэй тулгаж үзсэн.
Жишээ болгож гурван мэдээ дурдахад:

• 6-р сарын 2-нд  “Гадаад Монголын нисэх онгоцнууд осолдсоноос хойш тэнгэрт Япончууд байлдан дагуулж  байна” гэсэн гарчигтай мэдээнд “Гадаад Монголын 100 гаруй нисэх онгоцны тал нь сөнөсөн” гэж бичжээ. Баримтыг тулгахад Монгол, Зөвлөлтийн 5-р сарын нийт хохирол 19 онгоц байсан ба хохирлыг бодит үнэнээс хэт дөвийлгөн мэдээлсэн.
• 6-р сарын 26-ны мэдээнд “Дайн эхэлснээс хойш 6-р сарын 24-нийг хүртэл Монгол Зөвлөлтийн 124 онгоцыг сөнөөсөн гэж мэдээлснийг тухайн үед Монгол, Зөвлөлтийн сонин хэвлэлүүд бас шүүмжилж байсан. “Известия” сонины 6-р сарын 24-ний дугаарт “Японы сонинууд БНМАУ-ын тал ихээхэн хэмжээний хохирол амссан тухай сагсууран хашгичиж байна” гэж мэдээлсэн. Харьцуулалтаас үзэхэд 5-р сарын 28-нд Монгол Зөвлөлтийн тал есөн онгоц алдсан байна. Гэтэл үүнийг 42 гэж дөрөв дахин өсгөж мэдээлэх жишээтэй.
• 7-р сарын 27-нд Номун ханы хэрэг явдлаас хойш Зөвлөлтийн сөнөсөн онгоц 121, алс дорнодын агаарын цэрэгт сүйрлийн цохилт боллоо гэсэн мэдээ гарсан бол Архивын баримттай тулгахад 7-р сарын 23-25-нд Зөвлөлтийн 103 онгоцыг сөнөөсөн гэж бичсэн. Цэргийн архивын баримтуудтай харьцуулж үзэхэд 24 онгоц сөнөсөн байна.

Энэ мэтээр ялангуяа агаарын тулалдааны үед Зөвлөлтийн талын хохирлыг хэд дахин хэтрүүлэн мэдээлэх нь түгээмэл байв. Гэхдээ ингэж мэдээлсэн нь ор үндэсгүй зүйл биш бөгөөд Японы тал эхэн үедээ агаарын тулалдаанд давамгайлж байсныг Монголын тал хүлээн зөвшөөрдөг ч Японы тал хэт дэгсдүүлсэн шинжтэй байна.

Гэвч Солонгосын сонины бүх мэдээлэл бодит байдлыг хэтрүүлсэн биш, 30 хувь нь үнэн, эсвэл уг мэдээн дэх ихэнх агуулга үнэн болох нь судалгаагаар батлагдаж байна. Байлдааны үйл ажиллагаанаас бусад мэдээллүүд үнэн байх ба мөн баримтаар батлагдахгүй, үгүйсгэгдэхгүй мэдээлэл ч байжээ. Дайны талаар ингэж идэвхтэй мэдээлснээс харахад зүүн Азийн тус үйл явдал дэлхий дахины анхаарлын төвд байсныг баталж хэмээн дүгнэв.  

ХАНЬ ЮЙХАН: ХАЛХГОЛЫН ТУЛАЛДААНЫ ХОЁР ГОЛ ТОГЛОГЧ НЬ ЗХУ БОЛОН ЯПОН

БНХАУ-ын Харбин хот дахь Японы эзлэн түрэмгийлэгчдийн “731-р отрядын” гэмт хэргийг нотлох баримтын музейн дэргэдэх Нийгмийн шинжлэх ухааны үндэсний сангийн ЭША, доктор Хань Юйхан хүрэлцэн ирж, Японы арми бактериологийн дайн талаар хийсэн Хятадын судлаачдын судалгааны ажлын үр дүн болон байр сууриас танилцуулав.

Доктор Хань Юйхан, Халх голын дайны талаар судалсан судлаач Хятадад эхэн үедээ тун цөөн байсан. Сүүлийн үед Хятад улсад энэ чиглэлийн судалгаа илүү өргөжсөн. Хятадын цэргийн түүх судлаачдын хувьд Халхголын дайн шинэ судлагдахуун болж байна. Манай судлаачдын дунд Халхголын дайн, түүний түүхийн хүрээнд анхан шатны судалгаа сайн хийгдсэн гэхэд болно. Дайны түүх, цэргийн ур чадварын талаар судлах нь залуу судлаачдад чухал. Эхэн үедээ дайн болсон газар болон дайн гэх үү, тулалдаан гэх үү гэх мэтээр судлаачдын дунд маргаан гарч байв. Энэ дайн нь Хятад болон Монгол Улсын ХХ зууны түүхэнд нэн чухал. Эхэн хагаст болсон энэ дайн зүүн хойд Азид чухал нөлөө үзүүлсэн. 



Халхголын дайн үүсэх болсон шалтгааныг судлаачид хоёр чиглэлээр авч үзэж байна. 1-рт,  шууд шалтгаан буюу Манжго болон Монгол Улсын хилийн маргаан. 2-рт, шууд бус далд  шалтгаан нь Японы эзлэн түрэмгийлэх бодлого байв. Квантуны армийн удирдлагууд хоёр улсын хилийн маргаанаар  далимдуулж, газар нутгийн эзлэн түрэмгийлэх, геополитикийн хувьд стратегийн байршил олох гэсэн ашиг сонирхол нь тодорхой байсан. Үүнийг товчлон хэлбэл Хятадын нэрт сэтгэгч Минзи / Mengzi/ -н хэлсэн  “Шударга ёс, энэрэнгүй сэтгэлтэн нь олон түмний талархал хүлээж, шунахай сэтгэлт болон бохир бодолтон ганцаардана” гэх үгтэй агаар нэг.

Квантуны армийн удирдлагууд хоёр улсын хилийн маргаанаар  далимдуулж, газар нутгийн эзлэн түрэмгийлэх, геополитикийн хувьд стратегийн байршил олох гэсэн ашиг сонирхол нь тодорхой байсан.

Судлаачдад өөрийн харах өнцөг гэж бий. Халхголын тулалдааны хоёр гол тоглогч нь ЗХУ болон Япон. Гэвч үүнийг Монгол болон Манжго-гийн тулаан гэж тухайн үед дэлхий нийтэд сурталчилж байв. Хятад улс дахь монгол үндэстэн Өвөрмонголын судлаачид энэ талаар өргөн хүрээнд судалж, үр дүн байр сууриа илэрхийлсэн байдаг.

Халхголын дайны судалгаа зөвхөн цэрэг дайны биш, салбар дундын судалгаа болж өргөжиж буй тул энэ талаар Хятадын судлаачид анхаарал хандуулах болсон. Энэхүү судалгааны үр дүнд үндэслэн аялал жуулчлал, хэвлэл мэдээлэл зэрэг шинэ салбарынхан анхаарал хандуулаасай гэж хүсэж байна.  

731-р отрядыг судлах музейн захирал Жин профессорын хэвлүүлсэн Японы Квантуны арми Халхголын дайны үед бактериологийн зэвсэг хэрхэн хэрэглэсэн талаар өгүүлсэн. Дараа нь “Японы эзлэн түрэмгийлэгчдийн хэрэглэсэн бактериологийн дайн” гэж ном гаргасан.

Халхголын дайны үед Квантуны армийн 731-р отряд /Халхын голыг бактериар хордуулсан/ бактериологийн зэвсэглэлийг анх удаа байлдааны үйл ажиллагаанд ашигласан гэж үздэг. Дайны ялагдал, тухайн үеийн бактериологийн зэвсэглэлийн ашиглалт, нийгэмд уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалж цаашилбал ялагдах эргэлтийн цэг байсан. Энэ түвшинд хүрсэн судалгааны үр дүнгээ бусдад хуваалцах нь чухал. Цаашид олон улсын цэргийн түүхч, цэргийн мэргэшсэн судлаачид хамтарч нэгдсэн ойлголтод хүрэх, улс улсын судлаачид өөр өөрийн гаргасан үр дүнгээ хуваалцах нь судалгааны үнэн зөв, бодит үр дүнд чухал байна гэв.

Г.МЯГМАРСАМБУУ: ХАЛХЫН ГОЛЫН БАЙЛДААНЫ ҮЕЭР МАРШАЛ Х.ЧОЙБАЛСАН ФРОНТОД ХОЁР Л УДАА  ОЧСОН

ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгийн Ойрхи үеийн түүхийн салбарын Эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, доктор /Ph.D/, профессор Г.Мягмарсамбуу “Халхын голын Монгол ардын хувьсгалт  цэргийн Хээрийн штабын”-ын гүйцэтгэсэн үүргийг тодруулсан илтгэл хэлэлцүүллээ. 

Түүхч Г.Мягмарсамбуу, Халхын голын дайны удирдлагын талаар өнөөг хүртэл нэгдсэн ойлголтод хүрч чадаагүй байна. Энэ дайныг Маршал Х.Чойбалсан удирдсан, анги салбаруудаа командлан Халхын голд байлдаж байсан мэтээр ярьдаг. Ой угтсан энэ өдрүүдэд ч хэвлэл мэдээллээр гарсан мэдээллүүдэд ч энэ хандлага хэвээрээ байна. Маршал Х.Чойбалсан бол 1939 оны 6-р сар, 9-р сард хоёр удаа фронтод очсон. Бусад үед Улаанбаатар хотод байж, улс орноо болон армиа бүхэлд нь удирдан зохион байгуулж байв. Энэ утгаараа Халхын голын дайныг удирдагчдын тэргүүн эгнээнд дурдагдах зүй. Гэхдээ ерөнхий улс орны хэмжээний удирдлага, фронтод байлдаж буй анги, салбаруудын удирдлагыг салгаж зааглаж ойлгох учиртай.



Халхын голын дайныг удирдсан хүн бол Маршал Г.К.Жуков жанжин бид ярьдаг. Жуков 1939 оны 5-р сард Халхын голд ирж, фронтын байдалд дүгнэлт өгч, 6-р сарын 12-ноос 57-р онцгой корпусын командлагчаар томилогдож, Халхын голын дайныг шууд удирдах болсон. Улмаар 7-р сарын 19-нд армийн нэгдүгээр бүлгийн командлагчаар томилогдсон, дайныг гардан удирдсан хүн мөн. Гэхдээ Жуков Халхын голын дайнд оролцсон Монголын зэвсэгт хүчнийг ерөнхийлөн удирдаж байгаагүй.

1939 оны 5-р сарын дундуур Цэргийн явдлын яамны сайд бөгөөд Бүх цэргийн жанжны орлогч МАХЦ-ийн жанжин штабын дарга Лувсандоной Халхын голд очиж, анги салбаруудаа удирдаж байсан боловч 7-р сарын 1-нд улс төрийн хилс хэргээр баривчлагдсанаар фронт дахь Монголын зэвсэгт хүчний анги салбарууд нэгдсэн удирдлагагүй болсон. Фронтын нөхцөл 1939 оны 5-р сараас ихээхэн өөрчлөгдсөн бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор МАХЦ-ийн Хээрийн штабыг маршал Чойбалсан байгуулсан.

Маршалын тушаалаар Бүх цэргийн жанжны орлогч бөгөөд Улс төрийн газрын дарга, дивизийн комиссар Лхагвасүрэн, Жанжин штабын орлогч, байлдааны бэлтгэл хэлтсийн дарга Ренчин, Улс төрийн газрын сургагч нар 7-р сарын 3-нд фронтод очсон. Дараа нь Маршал Чойбалсангийн 116-р тушаалаар МАХЦ-ийн 7-р штабын дарга Цэрэнг Бүх цэргийн жанжин штабын даргаар, Цэргийн ерөнхий сургуулийн дарга Рэндоог жанжин штабын орлогч бөгөөд байлдааны бэлтгэл хэлтсийн дарга, 7-р дивизийн штабын дарга Доржпаламыг дивизийн даргаар 7-р сарын 10-нд томилсон.

Халхын голын байлдааныг зөвхөн Зөвлөлт, Японы хоорондын дайн, энэ хоёр улс гол үүрэгтэй оролцсон мэтээр бичих нь буруу.

Энэ хүмүүс 7-р сарын 17 гэхэд Халхын голын байлдааны талбарт очсоноор МАХЦ-ийн удирдлага шинэчлэгдэн, Хээрийн штаб ажлаа эхэлсэн. Хээрийн штаб нь МАХЦ болон Хилийн цэргийг нэгдсэн удирдлагад оруулж удирдах болсон ба эдгээр анги салбарын дайчид Халх голын байлдаанд баатарлаг гавьяа байгуулсан гэв.

Эцэст нь дүгнэхэд,

1-рт, МАХЦ-ийн Хээрийн штаб байгуулагдсанаар зэвсэгт хүчний анги салбаруудын байлдааны ажиллагаа шинэ шатанд гарсан. Энэ тухай Зөвлөлт рүү илгээсэн мэдээ тайланд “7-р сарын 10-наас МАХЦ-ийн байлдааны ажиллагаа эрс сайжирсан, өөр шатанд гарсан. Энэ нь Зөвлөлтийн цэргийн сургагч нарын үйл ажиллагаатай холбоотой“ гэж бичсэн баримтууд байдаг. Зөвлөлтийн сургагч нарын үр дүн байх боловч Хээрийн штаб байгуулагдсан нь монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг чанарын шинэ шатанд гаргасан.  

2-рт, Халхын голын дайнд МАХЦ-ийн анги салбарууд Зөвлөлтийн Улаан армийн хавсарга буюу туслах хүч бус өөрийн гэсэн удирдлага, зохион байгуулалттай, байлдааны тусгай үүрэг чиглэлтэй оролцож, дайны ялалтад үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг Хээрийн штабын үйл ажиллагаанаас харж болно.

Бас нэгэн зүйлийг онцолбол, Халхын голын байлдааныг зөвхөн Зөвлөлт, Японы хоорондын дайн, энэ хоёр улс гол үүрэгтэй оролцсон мэтээр бичих хандлага байдаг. Өнөөдрийн ЭШХ-ын зарим илтгэлээс ч ийм өнгө аяс цухалзаж байна. Монгол Улсыг Манжго-той нэг жишээнд аваачиж, туслах хүч байсан мэт үзэж болохгүй. БНМАУ-ын дайчид эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө Халхголын дайны ялалтад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан хэмээгээд, цаашид манай судлаачид энэ дайнд оролцсон Монголын зэвсэгт хүчнийхээ үүргийг тодотгож сурталчлах нь зүйтэй гэлээ.

“Халхын голын дайн нь дэлхийн II дайны эхлэл байсан” гэж дотоод, гадаадын судлаачид үзсэн олон ЭШХ-д сүүлийн үед орсон. Тэр дундаа 1945 оны Чөлөөлөх дайн бол дэлхийн II дайны төгсгөл байсан гэж үздэг. Тэгэхээр Монгол Улсын зэвсэгт хүчин хоёр том дайны эхлэл, төгсгөлийн хоёр том дайнд оролцож, дайны ялалтад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан гэдгийг ойлгож, ухаарч үүгээрээ бахархах ёстой гэсэн юм.

ТАНАКА КАЦҮХИТО: ЯПОН УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРААС ДАЙН ЗОГСООХ ТУШААЛ ӨГСӨН Ч КВАНТУНЫ АРМИ ТУШААЛЫГ ДАРУЙ ДАГАСАНГҮЙ

Япон улсын Хитоцүбаши их сургуулийн хүндэт профессор Танака Кацүхито “Халхголын дайныг зогсоох саналыг Монгол, ЗХУ эсвэл Япон улсын аль тал нь түрүүлж гаргасан бэ?” гэдэг асуудлыг хөндөн илтгэв.

Түүний илтгэлд, Халхголын дайн 1939 оны 5-р сарын 11-нд эхэлж, 9-р сарын 16-ны үдээс хойш 6 цагт  ЗХУ, Монгол ба Японы хооронд “Дайн зогсоох гэрээ” байгуулсан. Тэр үед Япон улсын талд дайныг  үргэлжлүүлэхийг эсэргүүцэж, 6-р сарын дундуур дайныг зогсооё гэсэн санал гарсан. Москвад ч дайныг түр зогсоож, хилийн цэгүүдийг тодорхой тогтоох ажлыг гүйцэтгэх санал байсныг  Японы Засгийн газар мэдэж байсан гэж дайн дууссанаас хойш Дайны түүхийг судлах тасгаас хэвлүүлсэн “Квантуны арми” гэдэг номонд бичсэн байна. Японы тал ийм шийдвэр гаргахад дайны талбайд тархсан шархтай болон амиа алдсан цэргийн тоо айхтар нөлөөлсөн. Гэтэл Манжуур дахь Квантуны арми дайныг үргэлжлүүлэх саналтай байсан. Наймдугаар сарын 20-ны өдөр бараг бут ниргэгдсэн 23-р дивизийн оронд дахин 6-р армийг байгуулж, шинэ довтолгоонд бэлтгэж байсан.

Нөгөөтэйгүүр Москвад ч гэсэн дайныг зогсоох хүсэл байгаагүй нь тодорхой байв. Гэвч 1939 оны 8-р сарын 22-нд Гитлерийн Германы Гадаад явдлын яамны төлөөлөгч Москвад нисэн ирж, И.С.Сталин, В.М.Молотов нартай уулзсан. Тэд Герман, Зөвлөлтийн хооронд Харилцан үл довтлох гэрээ байгуулахыг шаардаж, 8-р сарын 23-ны өдөр уг гэрээг дэлхий дахинаа зарласан юм. Япон улс уг гэрээг байгуулахаас гурван жилийн өмнө Германтай “Коммунизмыг эсэргүүцэх гэрээ” байгуулсан байв. Ийм учраас Япон улстай эвсэг харилцаатай Герман улс Халхын голд дайтаж байгаа ЗХУ-тай Харилцан үл довтлох гэрээ байгуулсныг Японы Засгийн газар мэдмэгц маш цочин, сандралд оржээ.

Тэр үеийн Японы Ерөнхий сайд Kiichiro Hiranuma “Европын улс төр гэж маш хачин жигтэй юм даа” гэж сүүлийн үг хэлээд Засгийн газраас гарсан. Герман Зөвлөлтийн хоорондын Харилцан үл довтлох гэрээг үндэслэн 9-р сарын 1-ний өдөр Герман Польш руу довтон орж, Польшийн баруун хагасыг өөрийн мэдэлд оруулжээ. Мөн сарын 16-ны өдөр ЗХУ Японтай хийж буй Халхголын дайныг зогсоох гэрээг батлаад, 19-ний өдөр ихэд яарч Польшийн зүүн хагасыг эзэлжээ.

Европт болсон хэрэг байдлыг Халхголын дайны талбайд байсан Японы цэргүүд сайн мэдэж байсныг тэдгээрийн хөтөлсөн өдрийн тэмдэглэл зэргээс харж болно. 

Европт болсон энэ хэрэг байдлыг Халхголын дайны талбайд байсан Японы цэргүүд сайн мэдэж байсныг тэдгээрийн хөтөлсөн өдрийн тэмдэглэл зэргээс харж болно. Тэмдэглэлээс үзвэл дайн удалгүй дуусаж, Япон цэргүүд нутаг буцах өдөр хол биш гэж найдаж байжээ. Зарим цэргүүд дайны талбайд болсон явдлыг нарийвчлан ажиглаж бичих ажилд зүтгэж байсан нь япон цэргийн нэг гайхалтай шинж гэж хэлж болно.

Япон улсын Засгийн газар 8-р сарын 23-нд зарласан ЗХУ, Германы үл довтлох гэрээний үндсэн дээр 8-р сарын 30-ны өдөр Квантуны арми руу дайныг зогсоох тушаал өгсөн. Уг тушаалыг 9-р сарын 2-ны өдөр цахилгаан мэдээгээр давтан явуулжээ. Квантуны арми тушаалыг даруй дагасангүй. Токиогоос дайн зогсоох тушаал дахин дахин явуулснаар Япон Зөвлөлтийн тал дипломат шугамаар хэлэлцэж байв.

Дээрх мэдээллээс үзэхэд, Нэгдүгээрт, Квантуны арми дайныг үргэлжлүүлэх хүч, зоригтой байсан. Гэвч Засгийн газарт дайн зогсоох санал хүчтэй нөлөөлж байв. Хоёрдугаарт, Герман улсаас гэнэт Польшийг хуваан эзлэхийн тулд ЗХУ-д Харилцан үл довтлох гэрээний санал тавьсан. Үүнтэй холбоотойгоор Халхголын дайныг зогсоох ажлыг шуурхайлсан. ЗХУ-ын хувьд Халхголын дайны талбайд явуулсан цэргийн томоохон хүчийг маш хурдан Европ руу шилжүүлж, шинэ дайнд хүч нэмэгдүүлэх шаардлага үүссэн. Ингэж хоёр талын хүсэл нэгдсэн учир Халхголын дайныг зогсоож чадсан гэж үзэж байна хэмээн илтгэлээ өндөрлөв.  

Профессор Би өөрийн тавьсан илтгэлтэй холбоотойгоор тодорхой хариу, байр суурь илэрхийлэхгүй. Тэр үеийн судалгааны материалуудад үндэслэн илтгэлээ тавьснаа тодруулан хэллээ.

Н.ХҮДЭРБАТ: МАХЦ-ИЙН БИЕ БҮРЭЛДЭХҮҮН 17.5 МЯНГА ХҮРЧ, ҮҮНЭЭС 8575 НЬ ХАЛХГОЛЫН БАЙЛДААНД ҮҮРЭГ ГҮЙЦЭТГЭСЭН

БХЭШХ-гийн Цэргийн түүх судлалын тасгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, доктор /Ph.D/, дэд хурандаа Н.Хүдэрбат илтгэлдээ, Халхын голын дайн эхэлснээр МАХЦ-ийн анги салбаруудыг нөхөн хангах ажлыг яаралтай хэрэгжүүлэх шаардлага үүссэн. Иймд 6-р морьт дивизийн орон тоог нөхөн хангаж, бэлтгэл дарга, цэргүүдийг татах ажлыг хэсэгчлэн явуулсан. Цэрэг татлагад 18605 хүнээс 8405 хүнийг цэргийн албанд татаж, нэгтгэл ангиудын орон тоог нөхөн хангасан. Үүний үр дүнд МАХЦ-ийн бие бүрэлдэхүүн 17.5 мянга хүрч, үүнээс 8575 нь Халхголын байлдаанд үүрэг гүйцэтгэсэн. Нийт долоон морьт дивиз 1928-1939 онд үүрэг гүйцэтгэсэн.

Нэг морьт дивиз нь ойролцоогоор 1800-2000 цэрэгтэй байсан ба морьт цэргүүд үүргээ нэр төртэйгөөр гүйцэтгэсэн талаар дурдав.

Уг дайны үед МАХЦ-ийн бүх төрлийн мэргэжлийн цэргийн ангиуд давхар үүрэг гүйцэтгэсэн. Нисэх хүчнээс Зайсанов захирагчтай есөн эскадрил 7-р сарын 24-ний өглөөнөөс эхлэн байлдаанд оролцож, 9-р сар хүртэл 10 удаа шөнийн бөмбөгдөлт хийж, 158 удаагийн байлдааны нислэг үйлдэж, 35 мянга гаруй кг бөмбөг хаяж дайсанд багагүй хохирол учруулсан. Мөн Монголын нисгэгчид хилийн цаана 50 -60 км-т байх Халуун рашаан, Жанжин сүм, Ламын сүм, Ганжуур сүм зэрэг газарт байсан япон цэргийн бүлэглэлийн ар талд цохилт өгч байсан. Дайны үеэр Өндөрхаан, Баянтүмэн зэрэгт зургаан госпиталь байгуулж, тэнд 600 гаруй эмч, эмнэлгийн ажилтан үүрэг гүйцэтгэсэн. Хүн эмнэлгийнхэн байлдааны талбараас өвчтөн шархтанг татан гаргаж, эмнэлгийн тусламж үзүүлж байсан гэлээ. 

85 жилийн тэртээх ХХ зууны Монголын түүхийн томоохон үйл явдал Халхын голын байлдааныг дэлхийн II дайны эхлэл байсан хэмээн үзэж, дүгнэх болсон талаар түүхч, судлаачид эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр дурдаж байв. 



Фото эх сурвалж: БХЭШХ