Монгол хүн сансарт ниссэний 44 жилийн ойн өдөр энэ түүхэн үйл явдлын гэрэл зурагчнаар томилогдон ажиллаж, монголчуудын сэтгэлд хоногшсон зургуудыг хальснаа буулгасан Соёлын гавьяат зүтгэлтэн С.Батсүхийн 2022.03.22-нд нийтлгэдсэн ярилцлагыг дахин хүргэж байна.

                                                        Монгол хүн сансарт ниссэний 41 жилийн ойд
 
Монгол хүн сансарт ниссэний 41 жилийн ой тохиож байна. 1981 оны гуравдугаар сарын 22-ны өдөр В.А.Жанибеков, Ж.Гүррагчаа нар сансарт нисэж, гуравдугаар сарын 30-ны өдөр сансрын уудмаас амжилттай газардсан тэр түүхэн үйл явдлыг МОНЦАМЭ агентлагийн сэтгүүлч, гэрэл зурагчдын баг сурвалжлан, эх орондоо болон орос, англи, франц, хятад хэлээр дэлхий дахинд түгээж байжээ. Энэ түүхэн үйл явдлын гэрэл зурагчнаар томилогдон ажиллаж, монголчуудын сэтгэлд хоногшсон зургуудыг хальснаа буулгасан МОНЦАМЭ агентлагийн гэрэл зургийн сурвалжлагч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн “сансрын” хэмээх Сэрээтэрийн Батсүхтэй ярилцлаа.

-Танд Монгол хүн сансарт ниссэний 41 жилийн ойн өдрийн мэнд хүргэе!
-Баярлалаа. Монгол хүн сансарт ниссэн нь манай улсын хөгжлийн түүхэнд тодоор бичигдэх томоохон үйл явдал, монголчуудын хувьд маш том баяр, бахдал болсон юм.  

-Сансрын нислэгийн гэрэл зурагчнаар Та хэрхэн сонгогдож байв?
-Ямар шалгуураар намайг сонгосныг мэдэхгүй юм. Би гэрэл зурагчнаар 42 жил ажиллаад 2012 онд тэтгэвэртээ суусан хүн. 1978 онд намайг МОНЦАМЭ-д ажиллаж байхад манай дарга Пүрэвжав дуудаад “Намын төв хорооны Үзэл суртлын хэлтсийн дарга Түмэндэлгэр даргатай уулз” гэсэн. Очоод уулзсан чинь “Чамайг нэг нууц ажилд томиллоо” гэж байна. Юу юм бол доо? гэтэл “Энэ талаар одоогоор танай дарга бид гурав л мэднэ. Чи харин дуудсан цагт ирж бай” гэлээ. Хэд хоногийн дараа одоогийнхоор Сайд нарын II эмнэлэгт дуудав. Очлоо, 7-8 хүн л байна. Зарим хүмүүс 12 хүн байсан гэж ярьсан байдаг “Тэнд ирсэн хүмүүсийг эмнэлгийн үзлэгт орж байгаа зураг ав” гэсэн. Би ч зураг аваад удалгүй явсан юм.

“Түмэндэлгэр дарга хальсаа хэнд ч дамжуулахгүй шүү! зөвхөн надад өгөөрэй” гэхэд нь хальсаа мулталж аваад хадгалчихлаа. “Үе үе тэнд, энд ир” гээд л дуудаж зураг авахуулдаг. Хэд хоногийн дараа НАХЯ-наас Дорж гэж хурандаа ирээд “Өнөөх хальснуудаа угаа” гэж байна. Угаахад хажууд хүлээж байгаад зурагнуудаа хальстай нь бүгдийг аваад, “Үүнээс хойш бүх хальсыг надад хураалгаж байна шүү!” гээд явсан.



-Та ямар учиртай зураг авч байгаагаа ч мэдээгүй явсан хэрэг үү?
-Надад эхний жил хэлээгүй, би ч асуусангүй. Жил гаруйн дараа 1979 оны дөрөвдүгээр сарын үед “Монгол хүн сансарт нисэх бэлтгэл хийж байна” гэж хэлсэн л дээ. Монгол хүн сансарт ниснэ гэдэг бол төр засгийн хэмжээнд нууцалсан, олон жилийн бэлтгэл сургуулилтын ажил байсан.

Олон залуусаас шигшигдэж М.Ганзориг, Ж.Гүррагчаа, С.Сайнцог, Сүрэнхорлоо гэж дөрвөн хүн үлдсэн гэнэ. Тэгж байтал 1980-аад оны эхээр тэр дөрөв маань Москва руу явахад бид араас нь очиж, сансрын бэлтгэлийн зураг авах болсон. Сүүлд М.Ганзориг, Ж.Гүррагчаа хоёр үлдсэн юм. Тэд Оросын нисгэгчидтэй байнгын бэлтгэл сургууль хийж, амралтаараа Монголдоо ирж хөдөө явах, аав ээждээ очиход нь мөн зураг авна. Ганзориг Архангайн, Гүрээ баатар Булганых. Ингээд 1980 оноос энэ хоёрын зургийг дагнаж авах болов.

-Сансарт нисэх хугацаа нь тодорхой байсан уу?
-Тодорхойгүй. Монголоос кино оператор З.Сүхбаатар, найруулагч Гомбо, Телевизээс Дашдондог, найруулагч нь Жаргал, бид тавуулаа зураглаачийн баг болж ажилласан. Эхний бэлтгэлийн үед сэтгүүлчид яваагүй юм. Бид нар дээд тал нь 10 хоног ажиллаад Улаанбаатарт ирж, хальсаа угаадаг. Хальс угаахад Дорж хурандаа хажууд сахиж суугаад зургуудыг редактороор дамжуулахгүй, шууд авдаг байлаа.  



-Монгол хүн сансарт нисэхээр бэлтгэж байна гэсэн мэдээллийг олон түмэнд анх яаж хүргэсэн байдаг вэ?
-Бэлтгэлийн гурван жилийн турш нууцалж, огт мэдээлээгүй. 1981 оны гуравдугаар сарын дундуур л сансрын бэлтгэл хийж байгаа тухай анхны мэдээ гарсан даа. Сансарт нисэхээс хэдхэн хоногийн өмнө шүү дээ. Тэр үед М.Ганзориг, Ж.Гүррагчаа хоёроос хэн нь нисэх тодорхойгүй, яг ижилхэн бэлтгэл хийж байлаа. Аль нэг нь л ниснэ, тэгэхээр ижилхэн зургууд авах үүрэг өгсөн юм. Угаасан зургуудыг нэг, хоёр гэсэн номертой дугтуйнд хийдэг. Нэг номер нь Гүррагчаа, хоёр нь Ганзориг байсан.

1978 оноос сансрын бэлтгэлийн зураг авсан бид нар ч нэгдүгээр нисгэгч Ж.Гүррагчаа болсныг гуравдугаар сарын дундуур л мэдсэн. Гуравдугаар сарын 8-9-ний үед Орос В.А.Жанибеков ниснэ гэж зарласан юм. Тэгэхээр Жанибеков Гүррагчаа хоёр хамтарч бэлтгэл хийсэн учир монгол нисгэгч нь Ж.Гүррагчаа юм байна гэж бид нар таамагласан. М.Ганзориг болохоор В.А.Ляховтой нэг баг. Бэлтгэлийн үед Ю.Цэдэнбал дарга Москвад очиж, Оддын хотхонд сансрын нисгэгчидтэй  уулзсан юм билээ. Харин яг нисэх үед нь Монголоос Ж.Батмөнх дарга очсон.

-Гуравдугаар сарын 22-нд нисээд 30-ны өдөр газардсан байдаг. Тэр үед та бүхэн хэрхэн ажиллаж  байв?
-Сансарт нисэхийнхээ өмнө хэвлэлийн хурал хийснийг Монгол, Зөвлөлтийн хэвлэлийн багийнхан мэдээллийг дамжуулсан. Хэвлэлийн хурлын зураг нь энэ байна.



Хөөрөхийнхөө өмнө хоёр нисгэгч Ж.Батмөнх даргад илтгэж буй зураг дараа нь зурагт хуудас болсон доо, тэр зураг энэ. Сансрын нислэгийн үед МОНЦАМЭ агентлагийн Москва дахь сурвалжлагч Т.Галдан, гадаад мэдээний тоймч, орчуулагч Я.Сүхбаатар, 1980 оны сүүлчээр зурагчин Ц.Нинаг хамтрагчаар авч, бид дөрвүүлээ ажилласан. Ц.Нина бол 1980 оны олимпод явж байсан туршлагатай зурагчин.



Сансрын хамтарсан бэлтгэлийг 1978 оноос Орост хийсэн. Нисгэгчид амралтаараа Монголдоо ирнэ. Ирээд гэртээ байрлахгүй, улсаас Их тэнгэрт гэр бариад өгчихсөн, бүрэн тусгаарлаж байв. ШУА-ийн ерөнхийлөгч Б.Ширэндэв гуай өнөө Их тэнгэрт байрласан гэрт нь очиж нисгэгч нартай уулзсан. Сансрын нислэгийн бэлтгэлийн багт ШУА-иас хожим ерөнхийлөгч болсон, академич Б.Чадраа, хоол зүйн талаас нь Л.Лхагваа нарын эрдэмтэд ажилласан даа. 

САНСРЫН НИСЛЭГИЙН ЗУРГУУДААС БИ ХУВЬДАА НЭГ Ч КАДР ЗУРАГ, ХАЛЬС АВАХ ЭРХГҮЙ БАЙЛАА

-Хамаг бүхэн бороо мэт арилж, харин гэрэл зураг шороо мэт үлдэнэ гэж үг бий. Сансрын нислэгийн түүхэн гэрэл зургууд одоо тийм элбэг биш байх аа. Та энэ зургуудаа хожим архиваас авсан уу?
-Архивт өгсөн зургууд тэндээ хадгалагдаад үлдсэн. Тэр үед би хувьдаа нэг ч кадр зураг, хальс авах эрхгүй, бүгд төрийн өмч шүү дээ. Надад байгаа, миний чамд үзүүлж байгаа сансрын нислэгийн зургууд бол хаягдсан зурагнууд юм.



-Хаягдсан гэдэг нь юу гэсэн үг билээ?
-Сансрын зургуудыг угаалгаад бүгдийг Дорж хурандаа авч байсан гэж ярьсан даа. Сансрын нислэгийн дараа надаас авсан зургуудаа бүгдийг Гэрэл зургийн газарт өгсөн юм. Манай редактор тэндээс сайн гэснээ сонгоод, бусдыг нь базаад хаясан. Уйлмаар санагдаж байгаа юм.

-Сонгоод үлдсэн зургуудыг нь Та өөрөө авчихаж болдоггүй хэрэг үү?
-Улсын өмч гээд өгөхгүй. Тэгээд редакторыг гарсан хойно хогийн савнаас нь шүүрч аваад халаасалдаг. Гараад жижигхэн өрөөндөө орж үзээд, өөрөө авахыгаа шилж авна. Одоо энэ надад байгаа зургууд чинь тэр хогийн саванд хаягдсан зургууд шүү дээ. 



-Тэгвэл шилэгдсэн сайн гэх зургууд нь Улсын төв архивт байгаа юу?
-Байх ёстой. Монгол хүн сансарт ниссэний 40 жилийн ойгоор би үзэсгэлэн гаргах боллоо. Тэр үед Үндэсний архивын ерөнхий газар бас үзэсгэлэн гаргана гэсэн. Архивын зураг нэг л  сэтгэлд хүрсэнгүй. Зөвхөн сансрын нислэгтэй холбоотой миний мэдэхийн 500-600 зураг Архивт байх ёстой. Сансрын зургийг авч байхад хальсны тооцоо хийдэггүй, нэг хүнийг хэдэн ч удаа авч болно. Тэр үед кодак хальс шинээр гарсан, дан кодакын өнгөт, хар цагаан хальсаар авдаг байлаа.

Зөвхөн сансрын нислэгтэй холбоотой миний мэдэхийн 500-600 зураг Архивт байх ёстой. 

“Маш их зураг байх ёстой тэд яасан юм?” гэтэл “Шинэ байранд нүүж орсон, сансрын зургуудын зах зухаас нь л сонгож авсан нь энэ” гэж хэлсэн. Би Архивын ерөнхий газартай гэрээ хийсэн. Мөнгө төгрөг гэхгүй ээ. Энэ зургуудыг зориулалтын  газарт нь хадгалуулъя. Гэрт байхаар би өнгөрсний дараа юу болохыг мэдэхгүй шүү дээ. Сансрын нислэгийн зургууд бол миний бүтээл боловч  Монгол төрийн түүх гэж би хэлнэ. Тийм учраас төрд хадгалагдаж үлдэх ёстой юм. 

-Та МОНЦАМЭ агентлагийн гэрэл зурагчнаар олон жил ажиллажээ. Ер нь хэзээнээс гэрэл зурагчин болсон бэ?
-Би Чингэлтэй дүүргийн V сургуулийг 1970 онд төгссөн. Багын л гэрэл зураг сонирхдог хүүхэд байлаа. Намайг 10-р ангиа төгсөх жил “Гэрэл зураг сонирхдог хүүхдүүдийг Улсын гэрэл зургийн газарт шалгаруулж авна” гэсэн зар азаар таарсан. Соёлын яам болон Кино үйлдвэрээс хүмүүс ирж биднээс шалгалт авлаа. Ажилд ч тэнцлээ. Эхний нэг хоног жижүүр хийсэн, маргаашнаас нь эхлээд “Долоо хоног цэвэрлэгч хий!” гэлээ. Тэгээд л лабораторид хоёр сар зураг угаах ажилд томилогдлоо. Дараа нь дахин шалгалт өгсөн. Бид гурвуулаа орсон юм, миний багш Б.Улиатайхүү гэж Монголын анхны эмэгтэй гэрэл зурагчин. Манай ангийн Нармандахын багш нь Ц.Нина. 14-р сургуулиас ирсэн Бямбааг маань Дугарсүрэн гэж гэрэл зурагчны шавь болгосон. Гурван сарын дараа дахин шалгалт өгч, Соёлын яамны харьяа Улсын гэрэл зургийн газарт Гэрэл зурагчин болсон доо. Тэр үед 5-6 зурагчинтай байв. Улсын гэрэл зургийн газар МОНЦАМЭ агентлаг болон Улсын архивыг зургаар хангах үүрэгтэй. 1978 оноос Гэрэл зургийн газрыг тэр чигт нь МОНЦАМЭ агентлагт шилжүүлсэн юм. 



-Шинэ гэрэл зурагчдад ямар аппарат хэрэгсэл өгч байв?
-Оросын “Зенит” аппараттай. Дөнгөж ирсэн хүмүүст юу гэж шинэ аппарат өгөх вэ дээ. 1973 оноос би үйл явдлын зураг авах болсон. Манай багш Улиатайхүү мөн үйл явдлын гэрэл зурагчин л даа. “Анх ажилд ороход хоёр жилийн дараа сургуульд явуулна” гэж байсан чинь Нармандах бид хоёрыг явуулсангүй авч үлдээд, Бямбааг маань Орос руу сургуульд явуулчихсан. Сургуульд сурмаар байгаагаа Хичээнгүй даргадаа хэллээ. Дарга “Ажлаа хийж бай, чамд дээд мэргэжлийн хүний цалин өгнө” гэсэн.

Үйл явдлын зурагчин болсноос хойш Ю.Цэдэнбал даргыг гадаад явахад зураг авч, архивт нийлүүлнэ. Сүүлд 1979 байна уу, 1980 оноос Ю.Цэдэнбал дарга хувийн зурагчинтай болсон. “Үнэн” сонины Цэрэнжамц хувийн зургийг нь, би албаны зургаа авч архивлана. Зургаа бас сонинд дамжуулна. Дарга нарыг гадаад явж байхад телефотогоор зураг дамжуулдаг. Одоогийнх шиг дижитал, амар хялбар байсангүй. Тайлбарлахад, А4-ийн цаасны хэмжээтэй ганц зураг гадаадаас явуулахын тулд 50-иад минут зарцуулна. Агаар муу бол зураг нь очихгүй, эсвэл зураас гарч эвдэрсэн байдаг. Тэгвэл дахин явуулна, дахин нэг цаг сууна гэсэн үг.

Герман,Чехэд явж байвал тэндээсээ шууд Монгол руу дамжуулж чадахгүй. Оросоор дамжуулж, Монгол руу явуулдаг. Дарга нартай явах томилолтын 4-5 хоногт хоёр зураг явуулах гэж их ажил болдогсон. Телевиз, киноныхон бол зураг, дүрсээ аваад дамжуулна гэхгүй. Би “Үнэн” сонины зураг явуулах гэж оройжин нь сууна, зургаа нэг юм явуулчихаад ирэхэд хоолноос хэдийнэ хоцорчихсон байдаг. Томилолтоор явахад оройн хоол иднэ гэж ховор доо. Өглөө яагаа ч үгүй эрт гарна. Гэхдээ дуртай ажил болохоор сайхан шүү дээ.

БИ ЗУРАГ ҮЗЭХДЭЭ ЗОХИОМЖ, АГШИН ХОЁРЫГ Л ХАРДАГ

-Өнөөгийн дижитал аппараттай зурагчидтай харьцуулахад хальсны аппарат ч амаргүй биз. Дижитал аппарат бүр хожуу гарсан байх даа?
-Хальсны аппаратаар зураг авахад ажиллагаа ихтэйн дээр 36 кадртай нэг хальснаас багадаа ашигтай 12 зураг авах ёстой. Ашиггүй кадр 12-оос бага бол зөрүүг нь төлнө. Хальс нь тооцоотой тул нүдээ аньсан байх вий гэж зураг угаахдаа санаа зовно шүү, муу зураг архивт авахгүй. Өнөөгийнх шиг шүршихгүй, шагайж шагайж л нэг дарна. 



-Хэзээнээс дижитал аппарат хэрэглэж эхэлсэн бэ?
-Би 2012 онд тэтгэвэрт суусан. 2010 оноос дижиталаар авч эхэлсэн дээ. Нэг бодлын амар болсон. Хальсаар авч сурчихсан хүн чинь нарийлаад эхэндээ шүршиж чадахгүй, хоёр дарсан болсон байлгүй дээ гэдэг байлаа. /инээв/  

-Та улс төрчдийн зураг авдаг байжээ дээ?
-Ю.Цэдэнбал даргын зураг авдаг байгаад сүүлд нь Ж.Батмөнх даргатай нэлээд хэдэн удаа явсан. Хамгийн сүүлд 1990 онд П.Очирбат Ерөнхийлөгч АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга байхад нь Хятадад хийсэн Төрийн айлчлалын зураг авсан. Айлчлалаар явж байхад нь ардчиллынхан өлсгөлөн зарлалаа гээд айлчлалынхаа дундаас Тяньжин, Шанхайл хийх уулзалтаа орхиод буцаж ирсэн. Тэр үед Бээжин, Хөх хотод айлчлаад байсан юм. Бидний бүх зардлыг улс даадаг байв. Түүнээс хойш хэвлэл олон болж, зардал хариуцахаа больсон, хүссэн нь зардлаа гаргаад яв гэх болсон доо.

-Сансрын нислэгийн зураг авч явсан үе Таны гэрэл зурагчны замналын хамгийн сонирхолтой оргил үе байжээ?
-Тэгж хэлж болно оо. Сансрын нислэгийн дараа Монголдоо хоёр нисгэгч бүх аймгаар явахад нь мөн цуг явж, зураг авсан.



Хожим Монгол хүн сансарт ниссэний 20 жилийн ойгоор, дараа нь 2021 онд 40 жилийн ойгоор үзэсгэлэн гаргаж байлаа. 

-Та одоо зураг авч байна уу?
-Гэрэл зурагчдын холбоо гэж бий. Манай холбооны залуучууд хөдөө зурганд явахдаа хэлнэ, хааяа явж зураг авна аа.

-Та өөрөө ямар сэдэв, чиглэлийн зураг авах сонирхолтой байв?
-Зурагчдад салбаруудыг хариуцуулдаг. Гэрэл зургийн газарт байхдаа би үйл явдал, хөдөө аж ахуй, улаан Загалмайн чиглэлийн зураг авдаг байв. Хөдөө аж ахуй хариуцдаг учир байнга хөдөө явна. Бусад үед Төрийн ордон сахина, Улс төрийн товчооны есөн гишүүний зураг авна. 

-Одоо бол сайн аппарат хэрэгсэл, гар утастай хүн бүхэн зураг авч байна. Зураг авах сонирхолтой хүмүүс их боллоо. Тэгвэл энэ мэргэжлийн үнэ цэн нь юу вэ?
-Техник технологийн хөгжлийг дагаад гэрэл зураг сонирхогчид олон болсон нь маш сайн. Залуучууд зураг авах хообийгоороо төрөлжиж байна. Зөвхөн спортоор, цээж зургаар, байгалиар, байгаль дотроо дан шувуугаар дагнасан гэх мэтээр маш сайн хөгжиж байна. Би тэдэндээ баярладаг. Бас ийм технологийн эрин үед ажиллаж байгаад нь атаархдаг.

-Та ямар нэг зураг үзэхдээ хамгийн түрүүнд юуг нь хардаг вэ?
-Гэрэл зураг бол гэрлээр бичих зохиомж юм. Би зураг үзэхдээ зохиомж, агшин хоёрыг л хардаг. Ажиллаж байх үедээ агшнаар авсан нэг зураг бий дээ. Ахмадын холбооны Г.Баасангийн зураг байдаг юм, “Нударган тэмцэл” гэж нэртэй.



-Монголын ахмадын чөлөөт холбооны тэргүүн Г.Баасангийн цагдаа руу дайрч байгаа  алдартай зураг даа. Тэр агшныг Та яаж буулгаж амжсан бэ?
-Тэр үед би Парламентын зураг авдаг байлаа. Засгийн газрын ордон хашаагүй байсан үе. Ахмадын чөлөөт холбооныхон жагсаал хийж, цагдаа нар тэмцэгчдийг ордон руу оруулахгүй гэж бүслээд зогсчихсон. Г.Баасан Төрийн ордон руу орно гээд “дэвж” байна аа. Би мөн л ордон руу орох санаатай “Яах бол доо!” гээд харж байсан чинь цагдаа руу дайрчихлаа шүү. /инээв/ Тэр үед би ганцаараа биш, өөр зурагчид ч байсан. 

-Та их гярхай, хурдтай ажиллажээ?  
-Гэрэл зурагчинд агшныг алдалгүй хардаг нүд чухал шүү. Гэрэл зурагчин дүү нартаа хараа хурц, гар түргэн байх ёстой гэж л хэлдэг юм. 

-Танд явсан газар бүрээ гэрэл зураг болгон харж, мэргэжлээрээ “өвчилсөн” үе байв уу?
-Байлгүй яах вэ. Харин одоо тэтгэвэртээ гарч 10 жил боллоо, ажлаасаа хөндийрөөд гайгүй болж байна даа. Гудамжаар аппаратгүй явсан ч яаж харагдах нь вэ гэж зураг дарах гэж байгаа юм шиг онилж хардаг зуршилтай. За байз, өнөөдөр чинь хэдэн сарын хэдний өдөр билээ? ийм үед нар яаж харагдах бол? гэх мэтээр элдэв шалдвын юм бодоод л алхана. Тэр нь одоо л мартагдаж байна даа.



-ЮНЕСКО-гоос зарласан олон улсын уралдаанд таны нэг гэрэл зураг шалгарсан юм билээ?
-1980-аад оны үед дээ, Дундговь аймагт зуд болсон. Тэр үед Улс төрийн товчооны гишүүн Рагчаа дарга нисдэг тэргээр орон нутагт очиход нь явсан юм. Малчин айлын гадаа бууж, хоол хүнс өгөөд, буцаж хөөрөх үед нь нисдэг тэрэгний сэнсэнд цасан хуйлаадас болсон. Тэр үед би гялс онгоцны хаалга онгойлгоод хоёр, гурав л дарсан. “Гама”-гийн Цацралт бид хоёр явсан, намайг дарангуут Цацаа бас дарж амжсан. Малчин айлуудын гэр, хашаа цасанд дарагдсан, их цас зудтай жил байсан даа.

“Баяртай, Баярлалаа” гэж нэрлэсэн тэр зургаа угаагаад Япон руу уралдаанд явуулчихсан юм. Тэр зурагнаас болж НАХЯ намайг бараг хоёр сар шахам байцаасан. “Төрийн өндөр албан тушаалтан явж байхад ямар зорилгоор онгоцны хаалга онгойлгов? Онгоц сүйрвэл яах вэ!” гээд байцаасан хэрэг. Би болохоор тэр агшныг нь “авахыг” хүссэн. Сүүлд нь бодоход нээрээ ч онгоц сүйрвэл яах билээ. Залуудаа тэгж л мэргэжлээрээ өвчилж ажилладаг байжээ. Тэгсэн ашгүй нөгөө зураг маань Японы уралдаанаас байр эзэлжээ. НАХЯ-наас нэг дуудахад нь зургаа авч очоод, “ЮНЕСКО-гоос зарласан уралдаанаас байр эзэлж, Монголынхоо нэрийг гаргалаа” гэсэн чинь түүнээс хойш дуудахаа больж билээ.  
-Түүхэн үйл явдлын сонирхолтой дурсамжаа хуваалцсан Танд баярлалаа.