Шүүгчийн ёс зүй, сахилгын чиглэлээр мэргэшсэн судлаач П.Баярцэцэгтэй ярилцав.

-Шүүхийн тухай хуулийн зарим заалт Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг энэ сарын 16-нд хянан хэлэлцэх болжээ.

Шүүхийн тухай хуулийн 101 дүгээр зүйлийн 101.5, 102 дугаар зүйлийн 102.1, 105 дугаар зүйлийн 105.8 дахь хэсэг нь  Үндсэн хуулийн холбогдох заалтыг зөрчсөн эсэхийг тогтоолгохоор нэр бүхий иргэд Үндсэн хуулийн цэцэд хоёр удаа мэдээлэл ирүүлжээ. Эдгээр нь ямар агуулгатай заалтууд вэ?
-Шүүхийн тухай хуулийн 101 дүгээр зүйлийн 101.5-д шүүгчийн сахилгын зөрчилд холбогдох шүүгч болон түүний итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийг сахилгын хэргийн оролцогч гэнэ хэмээн, 102.1-д шүүгчийн сахилгын хэргийн оролцогчийн сахилгын хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд эдлэх эрх, 105.8-д сахилгын хэрэг хянан шалгах ажиллагаа сахилгын хэргийн оролцогчоос бусад этгээдэд хаалттай байх тухай зохицуулсан.

-Иргэдийн мэдээллийн дагуу Үндсэн хуулийн цэц маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа үүсгэжээ. Ажиллагаа үүсгэх шаардлага байсан уу?
-Энэ тухай Үндсэн хуулийн цэцээс энэ оны дөрөвдүгээр сарын 04-ний өдөр 43 дугаар тогтоолоор маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа үүсгэхээс татгалзсан юм. Үндсэн хуулийн цэцээс “Шүүхийн тухай хуулийн дээрх заалтууд нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд тусгагдсан тэгш байдлын зарчим болон хууль зүйн туслалцаа авах, төр түүний байгууллагаас хууль ёсоор хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хийх, хүлээн авах эрхийг хөндсөн агуулгыг илэрхийлэхгүй ба нийтлэг зохицуулалт байна. Хэрэг маргааны онцлогоос нь хамааруулан хянан шийдвэрлэх хэлбэр, үе шат, журмыг ялгамжтай тогтоох боломжтой ба сахилгын хэргийн мөн чанар, түүний бусад хэргээс ялгагдах онцлогийг харгалзан хууль тогтоогчоос ийнхүү тогтоосон нь Үндсэн хуулийн зөрчлийн шинжийг агуулаагүй байна” гэж үзсэн.

Шүүгчийн сахилгын маргаан нь маргааны талуудад нотлох үүрэг хүлээлгэдэг хувийн эрх зүйн маргаан биш, харин нийтийн ашиг сонирхол хөнддөг нийтийн эрх зүйн маргаан билээ. Гомдол гаргагч, шүүгч хоёр зөрчил гаргасан эсэх талаар маргалдахаас илүү, төрийн тусгай албан тушаалтан болох шүүгчийн зөрчил гаргасныг шалгахыг шаардаж буй харилцаа юм. Энэ нь шүүгчийн сахилгын процессын мөн чанар, онцлог бөгөөд энэхүү онцлогийг харгалзан Үндсэн хуулийн цэцийн эхний шийдвэр гарсан гэж үзэж болохоор байна. Гэвч яг адил агуулгаар өөр иргэдийн мэдээллээр маргаан үүсгэж, Үндсэн хуулийн зөрчлийн шинжийг агуулаагүй гэж шийдсэн мөртөө дахин хүлээн авч хэлэлцэх гэж байгаа нь ойлгомжгүй.

-Сахилгын хороонд гомдол гаргасан иргэн бичгээр гаргасан гомдлоо дахин амаар тайлбарлах шаардлагагүй гэж үзэж байна уу?
-Юуны түрүүнд Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад Шүүгчийн сахилгын зөрчлийн хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд гомдол гаргагчийг өргөдөл мэдээлэл гаргагч гэсэн нэршлээр тодорхойлсон.

Цэц яг адил агуулгаар өөр иргэдийн мэдээллээр маргаан үүсгэж, Үндсэн хуулийн зөрчлийн шинжийг агуулаагүй гэж шийдсэн мөртөө дахин хүлээн авч хэлэлцэх гэж байгаа нь ойлгомжгүй.

Үүнээс харвал өргөдөл мэдээлэл гаргагч нь анх өргөдөл мэдээлэлдээ асуудлаа бүрэн тодорхойлсон байна гэж үзэх боломжтой. Тиймээс бичгээр өгсөн мэдээллээ амаар тайлбарлах шаардлагагүй. Хуралдаанаас өмнө нэмэлт тайлбар өгөх эрхийг хязгаарлаагүй. Шүүхийн сахилгын хороонд шүүгчтэй холбоотой өргөдөл мэдээлэл ирэхэд хуваарилагдсан хорооны гишүүн үндэслэлтэй эсэхийг шалгаж, нотлох баримт цуглуулж, шаардлагатай бүх арга хэмжээг авах үүрэгтэй.

-Сахилгын хорооны иргэнд шүүгчтэй холбоотой гомдол гаргасан иргэнээс асуулт асуух бол яах вэ?
-Гомдол гаргасан иргэн нь өргөдөл мэдээлэл гаргагч учраас холбогдогчоос асуулт авах эрхгүй. АНУ, Европын улсуудын хуульд  ч ийм зохицуулалттай. Хэрэв маргааны оролцогч биш этгээд гомдолд холбогдогчоос хүссэн асуултаа асуух байдлаар явах эрхтэй байсан бол маргааныг шийдвэрлэх хуралдаан дуусашгүй удаан үргэлжилж, шүүхийн сахилгын хорооны ачааллыг механикаар нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй.

-2019 онд тус хороонд нийт 235 гомдол ирснээс 21 гомдолд сахилгын хэрэг үүсгэжээ. Энэ онд иргэдээс шүүгчтэй холбоотой хэчнээн гомдол ирүүлсэн бэ. Эдгээрээс хэдэн гомдолд сахилгын хэрэг үүсгэсэн бэ?
-Шүүхийн сахилгын хорооны III улирлын тайлангаас харахад энэ оны 09 сарын 30-ны байдлаар шинээр ирсэн 285, үлдэгдэл 283 гомдлыг хүлээн авч шийдвэрлэжээ. Үүнээс 264-т буюу нийт гомдлын 46 хувьд сахилгын хэрэг үүсгэсэн байна.

-Тэдгээр гомдол ямар агуулгатай байсан бэ?
-Шүүгч, түүний гэр бүлийн гишүүний хөрөнгө орлогын мэдүүлэг, шүүгчийн ашиг сонирхлын зөрчил, ялгаварлах үзэл гаргах, шүүхийн шийдвэр гаргах хугацаа хэтрүүлэх, шүүх хуралдаан, урьдчилсан хэлэлцүүлгийн тов зөрчих, хэргийн оролцогчидтой харилцах явцад гаргасан зөрчил, бусдад нөлөөлөх, бусдын нөлөөнд автах, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах, хуулийн илт тодорхой заалтыг зөрчихтэй холбоотой гомдлууд байна.

Шүүхийн сахилгын хороонд ирдэг нийт гомдлын агуулгыг харахад хуульд заасан шүүгчийн хориглох 40 төрлийн зөрчлөөс хуулийн илт тодорхой заалтыг зөрчих гомдлын агуулга дангаараа 42 хувийг эзэлжээ.

-Шүүхийн тухай шинэ хуулийн дээрх заалтуудыг ямар үндэслэлээр өөрчилж, гомдол гаргасан иргэн зөвхөн ажиглагчаар оролцдог болсон бэ?
-Нийтийн ашиг сонирхол хөнддөг нийтийн эрх зүйн маргаан тул өргөдөл мэдээлэл гаргагчийн өмнөөс эрх бүхий хянан шалгагч, гишүүн зэрэг субъект хэрэгжүүлдэг. Шүүгч сахилгын зөрчил гаргасан нь шүүх болон хуульд итгэх олон нийтийн итгэлийг үгүй хийдэг ноцтой үр дагавартай.

Бусад оронд шүүгчийн сахилгын зөрчлийг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд гомдол гаргагчийн эрх хэмжээг хэрхэн тусгасныг харвал: Польшид Сахилгын шүүхийн хуралдаанд Сахилгын төлөөлөгч яллах байр сууриас оролцдог бол АНУ-ын Канзас мужид Хянан шалгагч гэдэг нь мөрдөн шалгах ажиллагааг хөтлөн явуулах, нотлох баримт цуглуулах, цугларсан нотлох баримтыг Хороо болон бүрэлдэхүүнд танилцуулах, нотлох чиг үүрэгтэй субъект байна.

Шүүгчийн хориглох 40 төрлийн зөрчлөөс хуулийн илт тодорхой заалтыг зөрчих гомдлын агуулга дангаараа 42 хувийг эзэлжээ.

Сахилгын хэргийг шийдвэрлэх хуралдаанд сахилгын төлөөлөгч шүүгчийн буруутгаж буй үндэслэл, нотлох баримтаа танилцуулна, сахилгын төлөөлөгч, шүүгч нь нотлох баримтыг шинжлэн судлахад оролцож, өөрийн үндэслэл, тайлбараа гаргах зэрэг зохион байгуулалтын дагуу явагддаг байна.

Францад мөрдөн шалгах ажиллагааг гүйцэтгэж байгаа Шүүхийн зөвлөлийн гишүүн шүүгчээс хариу тайлбар авах, гэрч, гомдол гаргагчаас хууль сануулж тайлбар, мэдүүлэг авах, эрүүгийн процессын мөрдөн шалгах бусад боломжит бүх арга хэмжээг авдаг.

Маргааны талууд эрх хэмжээ, нотлох баримтын хувьд адил тэнцүү байж буруутгах болон зөвтгөх үндэслэлээ гаргаж мэтгэлцэх ёстой. Иргэн шүүгчтэй нэг маргаанд талууд болох нь тэгш бус байдлыг бий болгохын зэрэгцээ, шүүх дээр онцгой харилцаатай учир шүүхэд шийдэж буй маргаанд сөргөөр нөлөөлөх, шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөөлөх эрсдэлтэй.

Талууд тэгш бус учраас иргэнийг хамгаалах, иргэний мэдээллийг хууль ёсны нотлох баримтаар баталгаажуулж, шүүгчийг буруутгах эрх бүхий субъект талууд байж тэгш байдлыг хангах учиртай.

Иргэн хэрвээ эрх нь зөрчигдсөн бол шүүхээр шийдвэрлүүлэх ёстой. Шүүхийн сахилгын хороо иргэний эрхийг сэргээгээгүй, хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулаагүй, сахилгын зөрчил гаргаж, шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэлийг хөсөрдүүлсэн шүүгчид олон нийтийн эрх ашгийн өмнөөс шаардлагатай хариуцлага ногдуулах чиг үүрэгтэй байгууллага. Тиймээс иргэний эрхийг хамгаалах, сэргээх тухай асуудал шүүхийн сахилгын хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд авч хэлэлцэгдэхгүй юм.

Шүүхийн сахилгын хорооны чиг үүрэгт санаачилгаараа хэрэг маргаан үүсгэх, гомдлын хүрээгээр хязгаарлагдахгүйгээр зөрчлийг шалган тогтоох чиг үүрэг чухал байр суурийг эзэлдэг. Энэ чиг үүргүүд нь шүүгчтэй холбоотой гомдлыг иргэний зүгээс гаргасан эсэхээс үл хамааран зөрчил гарсан гэж үзвэл шалгах, гомдолд дурдсан зөрчлөөс үл хамааран шинээр илэрсэн зөрчлийг шалгах агуулгыг илэрхийлдэг. Үүнээс шүүгчийн сахилгын процессын гол оролцогч гомдол гаргагч бус шалгах, нотлох чиг үүрэг бүхий субъектүүд гэдэг нь харагдана.

Шүүхийн сахилгын хорооны шийдвэр буюу шүүгчид сахилгын шийтгэл ногдуулах эсэх шийдвэрийг үл зөвшөөрч, давж заалдах гомдол гаргах эрх зөвхөн сахилгын хэргийг шалгасан гишүүн эсвэл хянан шалгагч болон гомдолд холбогдогчид байдаг.

Тухайлбал: Францад сахилгын шийтгэл оногдуулсан шийдвэрийг шүүгч давж заалдах эрхтэй бол гомдол гаргагч ийм эрх эдлэхгүй. Польшид шүүгч, сахилгын төлөөлөгч зэрэг нь сахилгын шүүхийн шийдвэр, хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон тогтоол, захирамжид давж заалдах гомдол гаргах эрхтэй байна. АНУ-ын Виржиниа мужид Сахилгын зөрчил шалгах хорооны ажлын алба, эсхүл шүүгч нь Дээд шүүхэд эсэргүүцэл бичих эрхтэй байдаг. Нэгэнт хуралдаанд талууд болоогүй, мэтгэлцээгүй гомдол гаргагчийн хувьд давж заалдах эрх яригдахгүй гэдэг нь ойлгомжтой биз ээ.

Дахин хэлэхэд гомдол гаргагч буюу өргөдөл мэдээлэл гаргагчийн өмнөөс шүүхийн сахилгын хорооны гишүүн шаардлагатай нотлох баримт, тайлбарыг цуглуулж, хуралдаанд шүүгчийг буруутган мэтгэлзэж, шийдвэр үндэслэлгүй гарсан гэж үзвэл давж заалдах гомдол гаргаж оролцдог. Тиймээс шүүгчийн сахилгын зөрчилтэй холбоотой өргөдөл мэдээлэл гаргагчийг сахилгын хорооны хуралдаанд зөвхөн ажиглагчаар оролцуулж, тодорхой зарим эрхийг эдлүүлдэг.

-Ямар нөхцөлд иргэн хуралд гэрчээр оролцдог вэ?
-Шүүхийн тухай хуульд өргөдөл мэдээлэл гаргагч гэрчээр оролцох боломжтойг зохицуулсан. Гомдол гаргагчийг гэрчээр оролцуулах эсэхийг Шүүхийн сахилгын хорооны илтгэгч гишүүн шийдвэрлэнэ. Иргэн гэрчээр оролцох хүсэлтээ гаргаж болно. Гомдол гаргагч гэрчээр оролцох үед хууль сануулдаг учраас үнэн зөв мэдүүлэг өгөх үүрэгтэй.

Шүүгчийн сахилгын зөрчилтэй холбоотой өргөдөл мэдээлэл гаргагчийг сахилгын хорооны хуралдаанд зөвхөн ажиглагчаар оролцуулж, тодорхой зарим эрхийг эдлүүлдэг.

-Гомдол гаргагч иргэн ямар эрхтэй вэ?
-Шүүхийн тухай хуульд зааснаар Шүүхийн сахилгын хорооны ажлын алба өргөдөл мэдээлэл гаргагчид сахилгын хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцын талаар мэдээлэх үүрэгтэй. Гомдол мэдээлэл гаргагч нь сахилгын хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцтай танилцах эрхтэй гэсэн үг.

Мөн сахилгын хэрэг үүсгэхээс татгалзсан гишүүний захирамжийг өргөдөл мэдээлэл гаргагчид хүргүүлэх бөгөөд өргөдөл мэдээлэл гаргагч хуульд заасан хугацаанд Сахилгын хороонд гомдол гаргах эрхтэй. Хэрэв гомдол гаргах хугацааг хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар хэтрүүлсэн бол хугацаа сэргээх хүсэлт гаргах эрхтэй. Сахилгын хорооны хуралдаан болохоос 7-оос доошгүй хоногийн өмнө товыг гомдол мэдээлэл гаргагчид мэдэгдэж, хуралд оролцох эрхтэй. Сахилгын хорооны тогтоол магадлал гаргаснаас хойш 14 хоногийн дотор өргөдөл мэдээлэл гаргагчид хүргүүлнэ.

-Шинэ хуульд Сахилгын хорооны бүтэц, бүрэлдэхүүнтэй холбоотой заалтууд нэмсэн үү?
-Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар Шүүхийн сахилгын хороо орон тооны 9 гишүүнтэй байхаас 5 шүүгч бус, 4 шүүгч гишүүнтэй байхаар хуульчилсан.

Өмнө нь Шүүхийн Ёс зүйн хорооны гишүүд шүүгч бус бөгөөд орон тооны бус гишүүдтэй байсан. Олон улсад шүүгчдийн сахилга, ёс зүйн асуудлыг шийдвэрлэх бүрэлдэхүүнд зайлшгүй шүүгчдийн зохих төлөөллийг оролцуулахыг зөвлөдөг.  Өөрөөр хэлбэл, шүүгчдийн сахилга, ёс зүйн асуудлыг шийдвэрлэхэд шүүгчид өөрсдөө оролцох ёстой.

Бүрэлдэхүүнд хэрхэн тэнцвэртэй байдлыг хадгалах вэ гэсэн асуудал яригддаг. Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар гурван шатны шүүгчид өөрсдийн төлөөлөл болгон дөрвөн шүүгчийг нэр дэвшүүлж, тэдгээр нэр дэвшигчид хэн нэгэн албан тушаалтан, байгууллагаар бус шууд томилдог болсон.

Шүүгчдийн сахилга, ёс зүйн асуудлыг шийдвэрлэхэд шүүгчид өөрсдөө оролцох ёстой.

Шүүгч бус гишүүдийн хувьд улс төрийн аливаа томилгооноос сэргийлж, улс төрийн алба сүүлийн таван жил хаагаагүй, төрийн алба хаах дээд насанд хүрээгүй зэрэг оновчтой шалгууруудыг тогтоосон. Иргэдийн төлөөлөл болсон шүүгч бус гишүүдийн хувьд мэргэжил, туршлага, мэдлэг, хараат бус байдлын хувьд харьцангуй сайн шаардлага тавьсан.

Мөн шинэ хуулиар Шүүхийн сахилгын хорооны гишүүдийн болон Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн гишүүдийн ёс зүйн асуудлыг хуульчилсан. Үүнээс өмнө эдгээр байгууллагуудын гишүүдэд ямар ёс зүйн хэм хэмжээ тавих, зөрчвөл хэн, ямар хариуцлага ногдуулах нь тодорхойгүй байсныг Шүүхийн тухай хуулиар дээрх хоёр байгууллага харилцан сөөлжиж, ёс зүйн асуудлаа шийдвэрлэх болсон нь оновчтой зохицуулалт юм.

Өмнөх Шүүхийн ёс зүйн хорооны гишүүд орон тооны бус гишүүд байснаар сахилгын зөрчил шийдвэрлэх ажиллагаанд бүрэн анхаарлаа хандуулах боломжгүй, ачаалал их байдгаас шийдвэрлэх хугацаа удаашрах, хянан шалгах ажиллагааг хянан шалгагч нар хийдгээс шалтгаалан хорооны бүрэлдэхүүн шалгасан асуудалд дүгнэлт өгөх л эрх хэмжээтэй байсан.

Энэ асуудлыг орон тооны гишүүд, хянан шалгах ажиллагааг гишүүд бие даан хэрэгжүүлдэг болсноор шүүгчийн сахилгын зөрчлийг хянан шийдвэрлэх хөндлөнгийн хараат бус бүрэлдэхүүн бүхий тогтолцоо үр нөлөөтэй ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлсэн.

-Шүүхийн тухай хуулийг баталснаас хойш Сахилгын хороо нийт хэчнээн удаа хуралдаж, хэдэн шүүгчид хариуцлага ногдуулсан бэ?
-Шүүхийн Сахилгын хороо гуравдугаар улирлын байдлаар нийт 534 удаагийн хуралдаан хийсэн гэсэн байсан. Сахилгын зөрчил гаргасныг тогтоосон 33 дүгнэлт гаргаснаас 24 хэрэгт давхардсан тоогоор 37 шүүгчид сахилгын шийтгэл ногдуулжээ. Үүнээс одоогоор 12 шүүгчийн сахилгын шийтгэл хүчин төгөлдөр болсон.

Шүүхийн ёс зүйн хорооны гишүүд орон тооны бус гишүүд байснаар сахилгын зөрчил шийдвэрлэх ажиллагаанд бүрэн анхаарлаа хандуулах боломжгүй, ачаалал их байдгаас шийдвэрлэх хугацаа удаашрах, хянан шалгах ажиллагааг хянан шалгагч нар хийдгээс шалтгаалан хорооны бүрэлдэхүүн шалгасан асуудалд дүгнэлт өгөх л эрх хэмжээтэй байсан.

-Шүүхийн сахилгын хороог улс төр, албан тушаалтнаас хараат бус ажиллах боломжийг бүрдүүлэх заалтууд хэрэгжээд 1 жил 10 сар өнгөрөв. Та бүхний хүлээсэн үр дүн гарч байна уу?
-Шүүгчийн сахилгын процессын үр нөлөөтэй байдлыг дөрвөн үндсэн шалгуураар авч үздэг. Нэгдүгээрт олон талын төлөөлөл бүхий хөндлөнгийн бүрэлдэхүүн, хоёрдугаарт хорооны бие даасан хараат бус байдал, гуравдугаарт сахилгын зөрчлийн нарийвчилсан процесс, дөрөвдүгээрт хариуцлага зайлшгүй хүлээлгэдэг байдал юм.

Шүүхийн сахилгын хорооны бие даасан, хараат бус байдлын хувьд өмнөх Шүүхийн Ёс зүйн хорооны гишүүдийг хуульд заасан байгууллагуудаас нэр дэвшүүлэн Ерөнхийлөгч томилдог байв.

Энэ асуудлыг Шүүхийн тухай хуулиар шийдэж, Шүүхийн Сахилгын хорооны шүүгч гишүүдийг шүүгчид дотроосоо сонгож, олонхын санал авсан нэр дэвшигч шууд томилогдож, шүүгч бус гишүүдийг олон нийтийн дундаас нэр дэвшүүлж, нээлттэй сонсголоор авч хэлэлцэж, олон талын төлөөлөл бүхий ажлын хэсгийн дүгнэлтийн дагуу Улсын Их Хурлаас томилдог болсон.

Шүүгчийн сахилгын хороо нь институтийн болон эдийн засгийн хувьд бие даасан, хараат бус байх ёстой. Энэхүү бие даасан, хараат бус байдал нь 1) бие даасан бүтэцтэй, 2) бие даасан хүний нөөцтэй,  3) зүй бус нөлөөг хориглосон, 4) бие даасан төсөвтэй байхаар бүрэн хэрэгжинэ.

Өмнөх Шүүхийн ёс зүйн хорооны дутагдалтай байдлыг Үндсэн хууль, Шүүхийн тухай хуулиар тодорхой хэмжээнд шийдсэн. Тухайлбал Шүүхийн сахилгын хороо Үндсэн хуулиар тогтоосон бие даасан байгууллага болж, төсөв, бүтэц, хүний нөөцийн хувьд бүрэн хараат бус болж, зүй бус нөлөөллийг хориглосон зохицуулалт ч тусгагдсан.  Одоо Шүүхийн сахилгын хороо Үндсэн хуулийн байгууллага болохын хувьд өөрийн гэсэн төсвийг батлуулах, ажлын алба, орон тоогоо бие даан батлах, үйл ажиллагаагаа явуулах хангалттай хэмжээний төсвийг төр хариуцах зэрэг бие даасан, хараат бусаар үйл ажиллагаагаа явуулах үндсэн зохицуулалтыг хуулиар олгож, үүний дагуу үйл ажиллагаагаа явуулж эхэллээ.

Гурав дахь шалгуур болох нарийвчилсан процессын хувьд гомдлыг урьдчилан шалгах ажиллагаа, хороо гомдлын хүрээгээр хязгаарлагдахгүй байх, мөрдөн шалгах эрх хэмжээтэй байх, чиг үүргийн хуваарилалт, давж заалдах шат зэрэг процессын чухал асуудлуудыг маш нарийн хуульд зохицуулж өгсөн.

Өмнөх зохицуулалтаар шүүгчийн ёс зүйн зөрчлийн талаарх гомдлыг хүлээн авсан даруйд сахилгын хэрэг үүсгэхээс өмнөх шатанд шүүгчид мэдэгддэг байсан. Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын дагуу гомдол мэдээлэл ирсний дараа гишүүн шалгаж үзээд, сахилгын хэрэг үүсгэвэл шүүгчид мэдэгдэж, тайлбар авахаар зохицуулсан. Өмнөх зохицуулалтаар Гэрчээс хууль сануулж тайлбар авах, аливаа этгээд, байгууллагаас нотлох баримт гаргуулах, шинжээч томилох зэрэг бүрэн эрх гишүүн эсхүл ажлын албанд байхгүй учраас шүүгчийн эсрэг гарсан гомдлыг бүрэн шалгах боломж хязгаарлагдмал байсан.

Шүүгчийн сахилгын хэргийг шалгаж, хангалттай нотлохгүйгээр сэжиг таамаг төдийхөнд буруутгах эсхүл нотлох баримт цуглуулж чадахгүй үндэслэлээр хариуцлагаас бултуулахын аль аль нь байж таарахгүй. Харин Шүүхийн тухай хуулиар нотлох баримт гаргуулан авах, гэрчээс хууль сануулж мэдүүлэг авах зэрэг зохицуулалтыг хуульд тодорхой тусгаж, Шүүхийн сахилгын хорооны мөрдөн шалгах, нотлох баримт бүрдүүлэх эрх хэмжээг баталгаажуулж өгсөн. 

Мөрдөн шалгах эрх хэмжээнээс гадна өмнөх Шүүхийн Ёс зүйн хороо зөрчлийг зөвхөн гомдлын хүрээгээр бус, өөрийн санаачлагчаар шалгах эрхгүй байсан.  Зөрчил гаргасан шүүгчид хариуцлага хүлээлгэлгүй шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэлийг хөсөрдүүлэхээс сэргийлж Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын 101.4-т “Сахилгын хорооны хуралдаан зарлахаас өмнө өргөдөл, мэдээлэлд дурдагдаагүй шүүгчийн сахилгын зөрчлийн шинжтэй үйл баримт сахилгын хэрэг хянан шийдвэрлэх явцад илэрсэн бол тухайн шүүгчид сахилгын хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явуулна” хэмээн хуульчилсан.

Өмнөх Шүүхийн Ёс зүйн хорооны гишүүн нь сахилгын хэрэг үүсгэх, сахилгын хэргийг шалгах, сахилгын хэргийг шийдвэрлэх гэсэн гурван чиг үүргийг нэг дор хэрэгжүүлж байсан. Шинэчлэн найруулсан Шүүхийн тухай хуулиар сахилгын хэргийг үүсгэсэн, шалгасан, гишүүн шийдвэрлэх хуралдаанд оролцохгүй байх, сахилгын хэргийг шийдвэрлэсэн бүрэлдэхүүн сахилгын хорооны хянан үзэх хуралдаанд оролцохгүй байх хязгаарлалтыг тодорхой хуульчилж өгсөн.

Энэ нь шүүгчийн ёс зүйн зөрчлийг шалгасан гишүүн шүүгчийн буруугийн талаар төсөөлөлтэй болсон байх бөгөөд тухайн хэргийг шийдвэрлэвэл шүүгчийг хэт буруутгах эсхүл өмөөрөх зэргээр төвийг сахисан байж чаддаггүй.

Өмнө нь давж заалдах нэг шат байсан нь Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрээс шалтгаалан УДШ хянах болж хоёр болсон нь сахилгын шийтгэл эцэслэн шийдэгдэхгүй байх, шүүгчид шүүгчдээ хамгаалах нөхцөл үүсэж байна гэсэн олон нийтийн хардалтыг бий болгох эрсдэлтэй байсан. Тиймээс нийтлэг жишигт үндэслэн Шүүхийн тухай хуулиар давж заалдах эрхийг нэг шат байхаар, тэр нь Улсын дээд шүүхэд эцэслэн шийдвэрлэгддэг байхаар хуульчилж өгсөн.

Мөн түүнчлэн Улсын дээд шүүх сахилгын хэргийг зөвхөн сахилгын хэргийн оролцогчийг хуралдаанд оролцох боломжоор хангаагүй, сахилгын хэргийн оролцогчийн хуулиар хүлээсэн эрхийг эдлүүлээгүй нь нотлогдсон тохиолдолд л хүчингүй болгох эрх хэмжээтэй байхаар хуульчилж өгсөн нь Шүүхийн сахилгын хорооны шийдвэрийн үр нөлөө, тогтвортой байдлыг баталгаажуулсан зохицуулалт болсон.

Дөрөв дөх шалгуурын хувьд өмнөх асуултын хариултаас зарим үр дүнг хийж болох байх. Шүүхийн сахилгын хороо байгуулагдсанаасаа хойш 264 сахилгын хэргийг үүсгэж,  37 шүүгчид сахилгын шийтгэл ногдуулсан байгаа нь зөрчил гаргасан шүүгчид хариуцлага хүлээлгэх тогтолцоо ажиллаж байна гэж харж болохоор байна.

Шүүгчийн хууль хэрэглээ, нотлох баримтыг үнэлж шийдвэр гаргах нь шүүгчийн эрх хэмжээний асуудал ч хэргийн оролцогчийн эрхийг илтэд хязгаарласан, илт тодорхой хуулийн заалтыг биелүүлээгүй, хайхрамж анхааралгүй, хичээл зүтгэлгүй хандсанаас шалтгаалсан алдаа зөрчлүүдийг сахилгын зөрчил гэж үзэхгүй байх нь шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэлийг унагах эрсдэлтэй. Үүнд Шүүхийн сахилгын хорооны маш үндэслэлтэй шийдвэрүүд зөв практик болж төлөвших учиртай.

Шүүхийн сахилгын хороо хуулиар хүлээсэн шийдвэрийн нээлттэй байдлыг бүрэн хангаж ажиллаж байгаа бөгөөд бүх шийдвэрүүд нээлттэй байрлахаас гадна хуралдааны тов, өргөдөл мэдээлэл гаргагч, холбогдогч шүүгч, илтгэгч гишүүн, шийдвэрүүд цаг тухай бүр бүрэн мэдээлэгдэж байгаа нь Шүүхийн сахилгын хороонд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх чухал үйл ажиллагаа болж байна.

-Шүүгчтэй холбоотой гомдол гаргах бол иргэн Сахилгын хороонд хандах юм байна. Энэ хороо хаана байрладаг вэ. Улсын хэмжээнд 1 хороо ажилладаг уу эсвэл аймаг, дүүрэг бүрд нэг сахилгын хороо ажилладаг уу?
-Шүүхийн сахилгын хороо Үндсэн хуульд заасны дагуу улсын хэмжээнд нэг байгууллага юм.

-Та шүүгчийн ёс зүйн асуудлыг судалдаг. Манай улсад шүүгчдийн ёс зүй ямар түвшинд байна вэ?
-Хамгийн сүүлд Нээлттэй нийгэм форумаас Монгол Улсын шүүхийн нөхцөл байдлыг 2021 оны байдлаар үнэлж, индекс буюу тоогоор илэрхийлэх судалгааг хийсэн. Шүүхийн индексээр Шүүгчийн ёс зүй олон нийтийн болон мэргэжилтнүүдийн санал асуулгаар 53.60 гэсэн дундаж үнэлгээтэй гарсан байна. Шүүгчид ёс зүйн хэм хэмжээ үргэлж дагаж мөрддөг гэдэгт олон нийтийн санал асуулгаар 48.60, мэргэжилтнүүдийн санал асуулгаар 60.06 гэсэн үр дүн гарчээ. Эндээс харахад хуулийн салбарын мэргэжилтнүүд шүүгчдийг ёс зүйн хэм хэмжээгээ харьцангуй дагаж мөрддөг гэж дүгнэсэн байгааг харч болохоор байна.

-Манай улсад шүүгчийн ёс зүйд ямар хүчин зүйл хамгийн их нөлөөлдөг вэ? Хувь хүний хандлага ойлголт уу, цалин уу, тогтолцооны асуудал?
-Мэдээж шүүгчийн сахилгын зөрчилд нөлөөлж буй хүчин зүйл олон бий, хувь хүний хандлага, ёс зүй зэрэг. Сахилгын зөрчилд нөлөөлж буй хүчин зүйлүүдийг оновчтой тодорхойлж, тэдгээрээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг тогтмол авч байх ёстой. Ёс зүйн зөрчлийг гаргахад нөлөөлдөг нэг хүчин зүйл бол шүүгчдийн хэвийн хэмжээнээс хэтэрсэн ачаалал.

Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн гишүүн Н.Отгончимэгийн өгсөн ярилцлагад энэ тухай дурдсан байсан. Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлөөс гаргасан шүүн таслах ажиллагааны мэдээ тайлангаас харахад Улаанбаатар хотын иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн шүүгчдийн гар дээр дунджаар 100-150 хэрэг ажиллагаанд байна гэдгийг харж болно.

Шүүгчийн маш их ачааллын үед гарч буй жижиг алдаа дутагдал ч шүүгчийн сахилгын зөрчилд тооцогдож, шүүгчид хариуцлага хүлээх айдастай.

Шүүхийн сахилгын хорооны 3-р улирлын мэдээгээр нийт сахилгын хэрэгт холбогдсон шүүгчдийн шүүхийн харьяаллыг харахад 50 хувь орчим нь Улаанбаатар хот дахь анхан шатны шүүхийн шүүгчид эзэлж байгаа юм. Сахилгын зөрчлүүдийн тодорхой хувийг шүүхийн шийдвэрийг хугацаандаа гардуулахгүй байх зөрчил эзэлдэг бөгөөд үүний шалтгаан үнэхээр шүүгчийн хичээл зүтгэл, хувийн зохион байгуулалт байна уу, шүүхийн хэтэрсэн их ачааллаас шалтгаалж байна уу гэдгийг нарийн судлах хэрэгтэй.

Хэтийдсэн их ачааллаас үүдсэн сахилгын зөрчил шүүхээр үйлчлүүлж буй иргэдэд түргэн шуурхай шүүхийн үйлчилгээ авах эрхийг хязгаарлах эрсдлийг бий болгох юм.

Нөгөө талаас шүүгчийн маш их ачааллын үед гарч буй жижиг алдаа дутагдал ч шүүгчийн сахилгын зөрчилд тооцогдож, шүүгчид хариуцлага хүлээх айдастай хараат бус үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэхэд сөргөөр нөлөөлөх боломжтой юм. Тиймээс шүүгчийн сахилгын зөрчлийн төрөл шинж, шалтгаанд сайтар судалгаа дүн шинжилгээ хийж, урьдчилан сэргийлэх менежмент арга хэрэгслийг шүүхийн захиргаанаас хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

Тухайлбал шүүгчийн сахилгын зөрчлийн төрөл шинж, шалтгаанд сайтар судалгаа, дүн шинжилгээ хийж, хэдийтсэн их ачааллаас эсхүл шүүгчийн хичээл зүтгэлгүй ёс зүйгүй байдлаас үүссэн эсэхэд анализ хийж, шаардлагатай урьдчилан сэргийлэх менежмент арга хэрэгслийг шүүхийн захиргаанаас хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Хэвийн хүний дааж чадах ачаалал гэж байна, хэвийн хүний тэсвэрлэж чадах сэтгэл зүйн хүчин зүйл байна эдгээрийг бууруулах менежмент, арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхгүй бол шүүгчээр ажиллах чадварлаг хуульчид олдохгүй, ажиллаж байгаа шүүгчид нь сэтгэл, оюун санаа, бие махбодоороо хохирч, үр нөлөө бүтээмжтэй, шударга, шуурхай шүүхээр үйлчлүүлэх ард иргэдийн эрх хохирох бодит эрсдэл бий болох боломжтой юм.

Урьдчилан сэргийлэх арга хэрэгсэлд шүүхийн ачааллыг бууруулах, шүүгчдэд чиглэсэн сэтгэл зүйн үйлчилгээ, ёс зүйн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх шинэлэг сургалтууд, зөвлөмж, санамжууд байж болно.

-Шүүгчдэд итгэх иргэдийн итгэл ямар байгаа вэ? Энэ чиглэлд хийсэн сүүлийн үеийн судалгааны үр дүнгээс хуваалцаач.
-Нээлттэй нийгэм форумаас гаргасан Шүүхийн индекст шүүхэд итгэх итгэл 53.7 гэж гарчээ. Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэлийг шүүхийн тогтолцоо, шүүгчийн шударга байдал, шүүгчийн зан суртахуун, шүүгчийн мэдлэг, ур чадвар, шүүхийн процессын сэтгэл ханамж, шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл гэсэн дэд хэсгүүдээр иргэд болон мэргэжилтнүүдээс авсан санал асуулгын дундаж үнэлгээ юм. 

• Шүүхийн тогтолцоо 53.45,
• Шүүгчийн шударга байдал 57.03,
• Шүүгчийн зан суртахуун 48.83,
• Шүүгчийн мэдлэг, ур чадвар 59.63,
• Шүүхийн процессын сэтгэл ханамж 52.08,
• Шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл 52.99 гэсэн үнэлгээтэй гарчээ.

Эдгээр дэд хэмжигдэхүүн бүрийг 2-6 хүртэл шалгуураар гаргасан байна. Судалгааны мэдээллийг 21 аймаг, нийслэлийн нийт 2200 иргэнийг хамруулсан олон нийтийн санаа бодлын асуулга судалгаа, 300 гаруй хуульч мэргэжлийн хүмүүсийн санаа бодлын судалгаа болон захиргааны статистик мэдээлэл гэсэн үндсэн гурван эх сурвалжаас цуглуулан тооцжээ.

Шүүхийн тухай хууль батлагдахаас өмнө авсан судалгааны үр дүн бөгөөд, хуулийн үр нөлөөтэй хэрэгжилтийг хангах, бодлогын хувилбарыг хангахад харгалзан үзэх судалгааны чухал эх сурвалж болсон.

-Үндсэн хуулийн цэц УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай хуулийн 29 дүгээр зүйлийн нэр дэвшигчийн сонсголтой холбоотой зарим заалт Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг хэлэлцэнэ. Энэ сарын 4-нд хэлэлцэх байсан ч УИХ-ын гишүүн Ганболдын хүсэлтээр хойшлуулсан. Та энэ маргааны талаар ямар байр суурьтай байна вэ?
-УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай хуулийн 29 дүгээр зүйлд Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн болон Шүүхийн Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнд нэр дэвшигчийн талаар нээлттэй сонсгол явуулахаар зохицуулсан.

Эдгээр хоёр байгууллагын хувьд шүүх эрх мэдлийн бие даасан байдал, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах, шүүхийн захиргааг удирдах, мөн шүүгчийн сахилгын зөрчлийг хянан шийдвэрлэх өндөр хариуцлагатай чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг. Өндөр хариуцлагатай чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг байгууллагад ёс зүйтэй, мэдлэг, ур чадвартай, салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн, олон нийтийн итгэл хүлээхүйц хүмүүс томилогдох ёстой.

Энэ шалгуурыг хангаж буй эсэхийг олон нийтийн оролцоотойгоор, нээлттэйгээр хэлэлцэн, тодорхой асуудалд байр суурийг сонсох, ямар түүхтэй хүн гэдгийг нээлттэйгээр авч хэлэлцэх нь ардчилсан нийгмийн чухал ололтын нэг гэж боддог. Энэ сайн туршлага хэрэв хэрэгжих боломжгүй болбол эргээд Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хорооны гишүүнд хэн нэр дэвших, томилогдох нь хаалттай, олон нийтийн оролцоогүй шийдвэрлэдэг өмнөх тогтолцоо руу шилжих харамсалтай зүйл болно. Цэц энэ асуудал дээр ч мөн адил мэргэн хандана гэж найдаж байна.

-Ярилцсанд баярлалаа.