МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш доктор, дэд профессор Д.Бумдарьтай ярилцлаа.

-"Улс төр, эдийн засаг, эрхзүйн шийдэл-нийгмийн зөвшилцөл" эрдэм шинжилгээний хурал өнгөрсөн долоо хоног болсон бол өнөөдөр /2023.01.11/ чуулга уулзалт болж байна. Уулзалтаас таны хүлээх үр дүн?
-Оролцогчийн хувьд долоо хоногийн өмнөх болон өнөөдрийн чуулга уулзалтын үйл явц, зохион байгуулалтыг анзаарч байна. Оролцож буй хүмүүс, улс төрийн идэвхтэй гэж хэлэх хүмүүсийг төлөөлж байгаа иргэдийн хэдэн хувь нь асуудлыг зөв харж байна, мөн чанарыг нь таньж байна уу эсвэл зөвхөн субъектив байдлаар өөрт ирэх боломжийг хайж байна уу гэдгийг ялгаж харах шаардлагатай.

Миний хувьд хоёр удаагийн үйл ажиллагаанд оролцож буй оролцогчдын төлөөлөлд сэтгэл дундуур байна. Оролцогчид асуулаа ойлгож байна уу гэдэг нь өөрөө учир дутагдалтай. Зөвлөлдөх гэдэг үгний халхавчин дотор тогтмол шахуу ирдэг хэдэн хүний яриаг сонсоод ямар ч үр дүн гарахгүй. Өнөөдөр нийгэм энэ бүх зүйлийг хүлээн авахад бэлэн байна уу гэх мэтчилэн олон асуудлыг нухацтай ярихгүй бол болохгүй. 

Энэ байдлаараа бид төрд итгэх итгэх,  парламент ёсны найдвартай байдлыг алдвал яах вэ?

-Олон нийт тогтолцооны өөрчлөлт хийх талаар ярьж, шаардаж байна. Үүний тулд эрх баригч нам энэ жил Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна. Үүний тулд "Зөвлөлдөж шийдье" зөвлөлдөх санал асуулгыг явуулахаар өнөөдрийн энэ бүх чуулга уулзалтыг зохион байгуулж байна гэх. 
-Тогтолцооны өөрчлөлт гэдгийг зөв ярих хэрэгтэй. Улс төрийн тогтолцооны өөрчлөлт гэдэг нь парламент эсвэл Ерөнхийлөгчийн засаглал гэсэн үг. Гэтэл бид парламентын засаглалаа сайжруулах талаар ярьж байна шүү дээ. Өнөөдрийн энэ байдлаараа өөрчлөлт хийж чадах уу гэдэг нь эргэлзээ төрүүлж байна. Эргэлзээ төрүүлж буй хүмүүст найдаад тогтолцооны бүрэн өөрчлөлт эсвэл хоёр танхимтай парламент байгуулах чадвар өнөөдөр байхгүй. 

Хоёр танхимтай парламент гэдгийг доод танхимдаа хяналт тавина гэж ойлгоод байх шиг байна. Өнөөдөр нэг танхимтай манай парламентад хэн хяналт тавьж байна вэ гэвэл. Нэгдүгээрт, хуульд хориг тавих байдлаар Ерөнхийлөгч. Хоёрдугаарт, дүгнэлт гаргах байдлаар Үндсэн хуулийн цэц. Үүнээс харахад манай улсад хяналтын механизм бий. Харин Ерөнхий сайдад парламентаа тараах эрх байхгүй. Парламент шиг парламент байя гэвэл Ерөнхий сайд энэ эрхээ олж авах юм уу гэдгийг бодолцох ёстой. Парламенттай зөвшилцөхийн тулд Ерөнхий сайд УИХ-ын гишүүдээс сайд нарыг тоог нэмээд байхгүйн тулд түүнд хяналт, тэнцлийн хувьд ямар боломжууд олдох вэ гэдгийг нэн түрүүнд ярих ёстой. Гэтэл өнөөдөр шал өөр зүйлүүд ярьж байна. Нийгэм өөрөө тогтолцоо, засаглалын хяналт, тэнцэл гэдгийг юу гэж ойлгож байна вэ гэдэг өөрөө асуудалтай.

Манай улс парламентын засаглалтай. Тогтолцоогоо өөрчилье гэхээр Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болох гэж байгаа юм уу. Аливаа улс төрийн тогтолцооны өөрчлөлт тийм амархан хийгддэг зүйл биш. Энэ байдлаараа бид төрд итгэх итгэл, лигитм байдал, парламент ёсны найдвартай байдлыг алдвал яах вэ. Үүнээс үүдэх хохирол маш том. Хэн үүний хариуцлагыг хүлээх вэ гэдэг түгшүүр төрж байна. 

Ерөнхий сайд парламентаа тараах эрхгүй. Парламент шиг парламент байя гэвэл Ерөнхий сайд энэ эрхээ олж авах юм уу???

-Ерөнхий сайдын эрх мэдэл нэмэгдэх ёстой гэдгийг та дурдлаа. 
-Ерөнхий сайдын эрх мэдэл тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэх ёстой. Өнөөдөр парламенттай зөвшилцөхийн тулд сайдын суудлаар наймаалцаж байна. Ямар сайндаа 76-лаа сайд болох гээд байна гэж иргэд дургүйцэх вэ. Ерөнхий сайд тодорхой хэмжээнд чиг үүргээ гүйцэтгэхийн тулд эрх мэдлийн хувьд хязгаарлагдмал байгаа учир сайдын тоо нэмэгдээд байна. Үүнийг засах хэрэгтэй.  

-2019 онд Үндсэн хуульд хийсэн нэмэлт өөрчлөлтийг хэрэгжилт ямар байгаа вэ? 
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх дагалдах хууль тогтоомжийн хэрэгжилт 30 хувьтай байна гэдэг мэдээллийг ажлын хэсгээс өгч байсан. Цар тахал болон улс төрийн нөхцөл байдлын улмаас дорвитой хэрэгжиж чадаагүй. 2019 онд мөн адил гишүүдийн тоог нэмэх, хоёр танхимтай парламенттай болох талаар ярьж байсан. Гэсэн хэдий ч тухайн үед зөвшилцөлд хүрч чадаагүй. 

-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудал дээр таны байр суурь?
-Жагсаал цуглаанаар залуус эх орондоо хүн шиг амьдаръя гэдэг энгийн шаардлага тавьсан шүү дээ. Өнөөдөр сонгуулийн тогтолцооны системээс шалтгаалаад өмчийн шахуу тойргуудтай болчихсон. Өнөөдөр бид хувь тэнцүүлсэн аргачлалыг оруулсан сонгуулийн тогтолцоотой болгосон ч гэсэн 76 байгаа цагт өмчийн тойргийн систем алга болохгүй. УИХ-д сонгогдсон гишүүдийн 90 хувь нь бизнесийн хамааралтай.

Өмчийн 76 тойргийн системийг алга болгох нэг хэрэгсэл гишүүдийн тоог нэмэх. Гишүүдийн тоог нэмснээр парламентад олон бүлгийн төлөөлөл орж ирэх боломжтой болно. Мөн УИХ-аар батлагдаж буй хууль тогтоомжийн чанарын асуудал яригдана.

Парламентад хэмжээ гэдэг ойлголт байдаг. Тэгвэл аливаа улсад түүний зохист хэмжээ ямар байдаг вэ гэдгийг маш том судалгаа, шинжилгээгээр тогтоодог зүйл. Тэгж байж нэг гишүүний чадвартай ажиллах бүтээмж, багтаамжийг гаргаж ирдэг. Тухайлбал нэг гишүүн жилд хэдэн хуулийн төсөлд ажиллах, төлөөлж гарч ирсэн иргэдийнхээ хэдэн хувийг нь хүлээн авч уулзах боломжтой вэ зэргийг нарийн тооцоолдог. Өнөөдөр манайд чадавхтай парламентын асуудлыг ярьж байгаа бол парламентын зохист хэмжээг заавал тооцох ёстой гэж бодож байна. Судлаач хүний хувьд хэлэхэд гишүүдийн тоог нэмэх ёстой гэдэгтэй санал нийлж байна.

Олон улсын жишгээр нэг гишүүн иргэдийнхээ нэг хувийг төлөөлөхүйц байх ёстой. Гэтэл манай улсад энэ тоо дунджаас давсан буюу 1.4 байдаг. Нэг гишүүнд 0.4 хувийн ачаалал байна гэсэн үг. Иймээс гишүүдийн тоо, сонгуулийн тогтолцоонд өөрчлөлт хийхийг дэмжиж байна. 

-Ярилцсанд баярлалаа.