Сүүлийн 20 жилд орон нутгаас суурин газрууд руу шилжих хөдөлгөөн эрчимтэй явагдаж байна. Статистикаас харахад 3.5 сая хүний 57 хувь нь хот, суурин газар амьдарч, түүнээс 48 хувь буюу 1.7 сая хүн Улаанбаатарт, 25 км-ын радиуст амьдардаг.

Улаанбаатарын хүн ам органик болон механик өсөлтөөс үүдэн ирэх таван жилд нийт хүн амын 60 гаруй хувийг төвлөрүүлэх янзтай. Энэ хэрээр барилгууд нэмэгдэж, худалдаа үйлчилгээ өргөсөж, тээврийн хэрэгцээ улам ихсэн, түгжрэл бүр хүндэрнэ.

Энэ нь зөвхөн машинтай хүмүүсийн асуудал биш. Эдийн засаг, эрүүл мэнд, байгаль орчны бохирдол, нийгмийн сэтгэл зүй, бухимдал гээд хотод амьдарч буй бүх хүнд нөлөөлдөг, нэн суурь асуудлуудыг өдөөгч учир хүн бүгдэд хамаатай. Нөгөөтээгүүр машинтай, машингүйг үл харгалзаад хотын иргэн бүр түгжрэлийг өдөөгч суурь хүчин зүйл байдаг.

Түгжрэл зөвхөн Монголд ч байгаа юм биш, дэлхийн бүх том хотууд ийм бэрхшээлтэй нүүр тулж буй. Би Америкийн хамгийн түгжрэлтэй хот болох Вашингтон ДиСи-д өдөр бүр түгжирч явна.

Энэ асуудлыг шийдэх боломжтой юу? Боломжтой бол хэрхэн, хэдий хугацаанд шийдвэрлэх вэ? 

Хэсэг хүн мөнгө байвал түгжрэлийг зам харгуй нэмж бариад, хялбар шийднэ гэдэг. Тэд замыг өргөтгөх, хотыг өөр газар руу нүүлгэх, өндөр өртөгтэй нүхэн гарц, гүүр барьж, иргэдийг тархаан байршуулах санаачилгууд гаргаж байна.

Иргэд хаана суурьшиж, ямар ажил хөдөлмөр эрхэлж, ажил гэр рүүгээ явахдаа ямар маршрутаар хэдийд явж, хүүхдээ хаана ямар сургуульд сургаж, нийгмийн ямар харилцаанд орж, ямар үйлчилгээ авах зэргийг таамаглах, тооцоолоход бэрх.

Нөгөө хэсэг нь түгжрэлийн буруутан нь төр. Тиймээс төр захиргааны арга хэрэглэж, энэ асуудлыг засах учиртай гэдэг. Төр ч сурсан зангаараа захиргаадаж, тэгш, сондгойгоор тээврийн хэрэгслийг зорчуулах, нийтийн тээврийг үнэгүй болгох, орон нутгийн машин 48 цагаас дээш хугацаагаар хотод зорчвол татвар авах гэх мэт санаачилга гаргав.

Биднээс хэдэн зууны өмнө хотожсон, хөрөнгө чинээтэй хэдий ч оргил ачааллын үедээ 0-5 км/ц хурдтай урагшилдаг, биднээс илүү түгжрэлтэй хотууд дэлхийд маш олон. Тиймээс түгжрэлийн жинхэнэ шалтгаан төсөв мөнгө, хөгжилтэй хөгжилгүйтэй холбоотой байх боломжгүй.

Хот бол үнэндээ цогц, цаашлаад амьд систем. Иргэд хаана суурьшиж, ямар ажил хөдөлмөр эрхэлж, ажил гэр рүүгээ явахдаа ямар маршрутаар хэдийд явж, хүүхдээ хаана ямар сургуульд сургаж, нийгмийн ямар харилцаанд орж, ямар үйлчилгээ авах зэргийг таамаглах, тооцоолоход бэрх.

Энэ утгаараа замын түгжрэл олон хүчин зүйлээс хамааралтай тул ганц нэг захиргааны арга эсвэл механик шийдлээр үгүй болгох боломжгүй. Гэхдээ удирдах боломжгүй, зөнд нь хаях ёстой гэсэн үг бас биш нь мэдээж.

Ерөнхийдөө түгжрэлийн шалтгааныг ҮНДСЭН болон ЦАГ ЗУУРЫН гэж хоёр хувааж үзэж болно.

Хүн амын өсөлттэй холбоотой тээврийн хэрэгцээ огцом өсч, энэ хэрэгцээг хангах үүднээс нийлүүлэлт ихэсч, тээврийн хэрэгслийн тоо нэмэгдсэн нь ҮНДСЭН шалтгаан. Америкт хийсэн Зебра агентлагийн судалгаагаар энэ нь түгжрэлийн шалтгааны 50 хувийг эзэлдэг.

ЦАГ ЗУУРЫН шалтгаанд баяр ёслол, зам засвар, цаг агаарын хүчин зүйл, осол, замын нөхцөл байдал гээд замын нэвтрэх чадварыг бууруулж, урсгалыг удаашруулдаг зүйлс ордог. Жишээ нь цаг агаар түгжрэлийн шалтгааны 10 хувь болдог бол зам тээврийн осол түгжрэлийн 25 хувийг бий болгодог.

Гэрлэн дохиоллын нэвтрүүлэх чадвар, иргэдийн түүнд хариу үйлдэл үзүүлэх чадвар бидний зам дээр гацаж буй шалтгааны 5 хувь болдог бол зам, засварын ажлаас үүдэлтэй түгжрэл 15 хувийг эзэлдэг.

ТҮГЖРЭЛИЙГ ХЭРХЭН БУУРУУЛАХ ВЭ?

Хот төлөвлөгчид, тээврийн экспертүүд түгжрэлийг бууруулах үр дүнтэй арга нь тээврийн хэрэгслийг нэвтрүүлэх замын багтаамжийг дээшлүүлж, тээврийн хэрэгслийн нийлүүлэлтийг дэмжихийн оронд тээврийн хэрэгцээ, эрэлтийг хязгаарлах, бууруулах гэсэн хандлагыг илүүд үзэж байна.

Учир нь тээврийн багтаамж буюу зам, харгуйг өргөтгөх, нэмж барих тусам тээврийн хэрэгслийн нийлүүлэлтийг улам өдөөж, дунд хугацаанд илүү түгжрэлийг бий болгодог. Үүнийг “Rebound effect” гэх бөгөөд бүх хотуудад энэ онол батлагддаг.  

Жишээ нь дэлхийн хамгийн супер замын сүлжээтэй, АНУ-ын дөрөв дэх том хот болох Техас мужийн Хьюстон оргил ачааллын үеийнхээ түгжрэлийг бууруулах зорилгоор захын дүүргүүдээ хотын төвтэйгээ холбодог, муж хоорондын Кэти хурдны I10 дугаар замыг өргөтгөх шийдвэр гаргажээ.

2.8 тэрбум доллараар 28 майл замын эгнээг өргөтгөж, 2011 онд ашиглалтанд оруулсан. Гэвч 2014 оноос түгжрэл улам ихэсч, 10-15 минутын удаашрал бий болсон. https://traffic.houstontranstar.org/hist/traveltimes_web_all.aspx?year=2014

Одоо 7 тэрбум ам.доллараар хийх, муж хоорондын I45 хөндлөн хурдны замын өргөтгөлийг тус хотын иргэд маш хүчтэй эсэргүүцэж байна.

Үнэндээ ажил, гэр рүүгээ зорчиход их цаг зарцуулна гэдэг нь амьдралын чанарыг, хотын захиргааны зориод буй аз жаргалыг төдий хэмжээгээр доройтуулж буй хэрэг. Манайд ажил, гэр хоорондын ирж, очих цагийн судалгаа, тооцоо, түүнийг бууруулах тоон зорилт одоогоор гараагүй, эсвэл би олж харж амжаагүй байна.

Миний амьдарч буй Фэйрфакс хотын ажил, гэрийн хооронд зорчих хугацаа одоогоор 36 минут байгаа бөгөөд сүүлийн 15 жилд энэ нь 20 хувиар өссөн. Вашингтон ДиСи метро бүсийн орчимд энэ хугацааг 45 минутаас дотогш байлгахыг эрмэлздэг бөгөөд одоогоор 43 минут байна.

Дээрх жишээнээс харахад нийлүүлэлтийг нэмэхийн оронд эрэлтийг хязгаарлах, бууруулахад илүү анхаарах нь оновчтой. Эрэлтийг бууруулах хамгийн энгийн томъёо бол тээврийн хэрэгслээс хамаарах хамаарлыг боломжит хэмжээгээр бууруулах, тээврийн бус хэрэгсэл болох алхах, унадаг дугуйгаар явах гэх мэт хэлбэрээр зорчихыг өдөөх явдал.

Хэрэв зайлшгүй авто тээврийн хэрэгслээр зорчих бол зам дээрх машины тоог аль болох бага байлгах зорилгоор нийтийн тээврийн хэрэгсэл ашиглахыг өдөөх, туулах зай, хугацааг бууруулахыг эрмэлзэх нь зүйтэй. Эрэлтийг багахан хэмжээ буюу 5-7 хувиар  бууруулахад түгжрэл 20-25 хувь буурах боломжтой.

Өнөөдрийн Улаанбаатар хот нэг төвт, цуглуулагч шинжтэй буюу хотын төвийн 2.5 км-ын радиуст ихэнх ажлын байр, боловсрол, үйлчилгээний газруудаа төвлөрүүлсэн. Энэ нь өглөөний нийтийн тээврийн зорчилтын 60 гаруй хувь нь зөвхөн Бага тойруу руу чиглэж байгаагаас харагдана.

Хотын урд хэсэг буюу Зайсан, Яармагт  шинэ суурьшлын бүс, орон сууцны хорооллууд бий болж, энэ хэсгийн нягтаршил ойрын таван жилд бусад хамгийн их хүн амтай дүүргээс давахаар байна.

Гэтэл энэ шинэ төлөвлөлтөөр нийгмийн дэд бүтцүүдийг төлөвлөөгүйн дээр энэ хэсгийг хотын төвтэй холбох зургаахан гүүр, нэг гол замтай. Бүх замууд нь ботл нэк буюу өргөнөөс нарийсан боогддог төлөвлөлттэй байна.

Тээврийн хэрэгслийн хамгийн гол эрэлт нь ажи-гэр хоорондоо зорчих, хүүхдээ сургуульд хүргэх, худалдаа хийх, үйлчилгээ авах, нийгмийн харилцаа үүсгэх зэргээс үүдэж байна.

Энэ төвлөрлийг саармагжуулах, олон төвт хотыг бий болгох, ажлын байруудыг тархаах, сургууль, эмнэлгийг амьдрах орчинд нь зайлшгүй төлөвлөх, нийтийн тээврийн хэрэгслийн урсгалаа дагуулан, холимог төлөвлөлттэй буюу орон сууц, үйлчилгээ хосолсон хотхон хэлбэрээр төлөвлөх, худалдаа үйлчилгээг төвлөрсөн байдлаар төлөвлөх нь зүйтэй.

Үргэлжлэл бий.

Нийтлэлийг бичсэн Ү.Энхтайван