Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэнгийн мэндэлсний 150 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Энэхүү тэгш ойд зориулж “Манлайбаатар Дамдинсүрэн ба Барга Өвөрмонголын үндэсний эрх чөлөөний тэмцэгчдийн удирдагчид” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал 12-р сарын 17-ны өдөр болсон юм.

ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгээс санаачилж, Дорнод аймгийн ЗДТГ, Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын ЗДТГ-аас хамтран зохион байгуулсан энэ хуралд Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн эхлүүлсэн Монголд дагаар орох хөдөлгөөн хийгээд уг хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцсон удирдагчдын үйл хэргийн талаар эрдэмтэн,  судлаачид судалгааны бүтээлээсээ илтгэн хэлэлцүүлэв. Түүн дотор ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгийн Бүс нутаг ба орчин үеийн түүхийн салбарын эрхлэгч, доктор, профессор Г.Мягмарсамбуугийн Манлайбаатарын амьдрал, цэрэг, улс төрийн үйл ажиллагааны талаар судалсан судалгааны бүтээлээс уншигч Танаа хүргэж байна.

1911 оны цагаагчин гахай жилийн шинийн 9 буюу арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр бол монголчууд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ололтыг баталгаажуулж, Монгол Улс тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлаж, Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залж, анхны таван яам бүхий Засгийн газрыг байгуулах шийдвэр гаргасан түүхэн өдөр билээ.

ХХ зууны эхээр үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийн дундаас тодрон гарсан цэргийн гарамгай жанждын нэг нь Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн юм. Тэрбээр Дайчин улсын Бүрэн засагчийн аравдугаар он буюу 1871 оны Цагаагчин хонин жилд одоогийн БНХАУ-ын Хөлөнбуйрын Шинэ барга зүүн гарын Шулуун цагаан хошууны гутгаар сумын нутаг Цагаан хошуу хэмээх газар Хүйцэлэг овгийн Өлзийн Жамсрангийн гуравдугаар хөвгүүн болон мэндэлжээ.

Өвөг эцэг Өлзий нь хошуундаа хөөгч албатай байсан. Харин эцэг Жамсран нь сумын занги тушаалтай байж. Тэрбээр нутгийн Удвалтай гэр бүл болж таван хөвгүүн, дөрвөн охин төрүүлж өсгөсний гурав дахь хүү нь Дамдинсүрэн бөлгөө. Дамдинсүрэн багаасаа ах дүү нараасаа түргэн зан, хатуу үг, чанга зориг, сэргэлэн ухаанаараа ялгарч байсан тул эцэг, эх нь түүнийг 7-8 настайд нь гэрийн багшаар монгол, манж бичиг заалгав. 14 настайдаа харьяат Шинэ барга зүүн гарын бүгдийн даргын яамнаас бичиг үсэгтэй хүүхдүүдийг шалган сонгоход тэнцэж Бүгдийн даргын яамны монгол, манж үсгийн туслах бичээчээр ажиллах болжээ. 18 насандаа “хуяг цэрэг” болж, цэргийн эрдэмд суралцаж, “мэргэн буудагч” болов. 20 насандаа Бүгдийн даргын яамны орлон бичээч, улмаар жинхэнэ бичээч, тэргүүн бичээчийн албанд тус тус дэвшин ажиллаад 39 насандаа Шинэ барга Шулуун цагаан хошууны сумын занги болсон байна.

Дамдинсүрэн нь өндөрлөг гоо биетэй, ширвээ хар сахалтай, боровтор царайтай, нүд хурц, сөргөө үг, бардам зан, баатар зоригтой болов уу хэмээмээр.

Тэрээр шат дараалан тушаалд дэвшихдээ төрийн түшмэдийг сонгон шалгаруулдаг журам ёсоор “Түшмэл хүний чухалчлах ба цээрлэх зүйл”, “Улсын дөрвөн товчоо” зэрэг сэдвээр шалгалт өгч сумын зангид томилогдохоор болж тэр цагийн ёсыг даган Манжийн эзэн хаанд бараалхахаар Бээжин хотод очсон байна. Тэр үед Бээжинд байсан Халхын Түшээт хан Чин ван Ханддоржтой танилцан монгол үндэстний эрх чөлөөний төлөө тэмцэх цаг тохиож буй тухай сэм хэлэлцэн сэтгэл нэгдэж, нутагтаа буцаж ирээд энэ тухай гар, сэтгэл нийлсэн итгэлт нөхдөдөө ярьж байсан ажээ.

Ж.Дамдинсүрэн Ар Монголд болж байгаа үйл явдлыг анхааралтай ажиглан тандаж байв. 1911 оны Үндэсний хувьсгал эхлэхэд хувьсгалын удирдагчидтай бичиг захидлаар харилцаж, үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө Ар, Өвөр Монголын ард түмний тэмцлийг нэгтгэхийг зорьж байлаа. 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд Монгол улс Манжийн ноёрхлыг унагаж, Богд Жавзундамбыг хаанд өргөмжилсөн тухай мэдээд олон гар, хошуунд бичиг явуулж, түшмэл, цэрэг цуглуулан 1912 оны нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр харьяат газрын хятад түшмэд, цэргийг хөөн гаргаж, газар орноо эзлэн авч, олон хошууны ардыг илбэн тохинуулжээ. Энэ бослогод идэвхтэй оролцсон удирдагчдын нэг нь сумын занги Ж.Дамдинсүрэн байлаа.
Баргын ноёдын хурлаас үндэс угсаа нэгт Монголтойгоо нэгдэхээр шийдвэрлэж, занги Ж.Дамдинсүрэн, мөн хошууны хоёрдугаар сумын хөөгч түшмэл Пунцаг, Хуучин барга Хөвөөт цагаан хошууны тэргүүн сумын хөөгч бичээч Гайхасу нарын долоон хүнийг хүсэлт бичгийн хамт Нийслэл хүрээнд илгээсэн байна. Хүсэлтийг Монгол Улсын Засгийн газар ёсоор болгон Монголын ард түмний Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг дэмжин, тулгар төрд хүчин зүтгэхээр ирсэн Хөлөнбуйрын Шинэ барга Шулуун цагаан хошууны гутгаар сумын занги Дамдинсүрэнд Улсад туслагч гүнгийн зэрэг, бусад хүмүүст мөн нэгэн адил зэрэг хэргэм шагнажээ.

Энэ үед Хөлөнбуйрын баргын төлөөлөгчид Хүрээнд ирж, Богд хаанд бараалхсан тухай яриа хот, хөдөөгүй тархаж, уулзаж учирсан хүмүүс сонин болгон ярилцаж байжээ. Энэ тухай Г.Навааннамжил “Тэр үед баргаас ирсэн түшмэлийг үзэх сэн гэж миний бие үеийн хэдэн бичээчтэйгээ ярилцан байхад гүнгийн зэрэг шагнагдсан баргын занги Дамдинсүрэн гэгч Дотоод яаманд ирж, мөн яамны тэргүүн дэд сайдууд лугаа учран явахад үзэж танилцав. Дамдинсүрэн нь өндөрлөг гоо биетэй, ширвээ хар сахалтай, боровтор царайтай, нүд хурц, сөргөө үг, бардам зан, баатар зоригтой болов уу хэмээмээр” гэж бичсэн байдаг аж.

Баргын төлөөлөгчдийн тэргүүн Ж.Дамдинсүрэнгийн бичиг үсгийн чадвар, дадал туршлагыг харгалзан Богд хаан Гадаад хэргийг бүгд эрхлэн шийтгэгч яамны дэд сайдаар томилжээ. Тэрээр энэ тушаалд удаан ажиллаагүй боловч 1913 оны нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр Нийслэл Хүрээнд байгуулагдсан “Монгол-Төвдийн гэрээ”-нд да лам Нягт билэгт Равдангийн хамт оролцож, гарын үсэг зурсан байна.

Ийнхүү Ж.Дамдинсүрэнгийн улс төр, цэргийн үйл ажиллагаа эрчимжиж сумын зангиас Монголын төрийн зүтгэлтэн, Баргын эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчээс нийт Монголын Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг хамгаалан тэмцэгч болох их үйл хэрэг нь эхэлсэн түүхтэй.

БОГД ХААНЫ ЗАРЛИГААР  “ЦЭРГИЙН ЖАНЖИН” ЦОЛЫГ АНХ УДАА Ж.ДАМДИНСҮРЭНД ОЛГОЖЭЭ

Ж.Дамдинсүрэнгийн цэргийн арга ухаан, эрдэм чадал 1912 онд Ховд хотыг Манж, Хятадын цэргээс чөлөөлөх байлдааны явцад тод илэрчээ. Богд хааны зарлигаар Гадаад яамны дэд сайд гүн Ж.Дамдинсүрэн, Дотоод яамны дэс түшмэл С.Магсаржав нар Баруун хязгаарыг төвшитгөн тогтоох цэргийг дайчлан захирах сайдаар томилогдон, Ховдыг чөлөөлөх байлдааныг удирдан ялалт байгуулсан түүхтэй. Энэ ялалтад цэрэг дайны туршлага бүхий Ж.Дамдинсүрэн болон түүний удирдсан барга цэргүүд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэснийг түүхэн баримтууд нотолж байгааг доктор Г.Мягмарсамбуу илтгэлдээ онцлов.

Ховд хотыг чөлөөлөхөд байгуулсан гавьяаг нь үнэлж Богд хааны зарлигаар Улсад туслагч гүн Ж.Дамдинсүрэнд үе улиран залгамжлах засаг төрийн бэйл, хоёр нүдний тогосын отго, Цэргийн жанжин, Манлай баатар цол шагнажээ. Ийнхүү монгол цэргийн түүхэнд “Цэргийн жанжин” цолыг Богд хааны зарлигаар анх удаа Ж.Дамдинсүрэнд олгожээ. Ховд хотыг чөлөөлөх байлдаанд баатарлаг байлдсан баргын жанждад мөн цэргийн цол хэргэм олгосон байна.

Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэнг 1913 оны долоодугаар сарын 7-нд Богд хааны зарлигаар Өмнө зүг мордуулсан цэргийг захирах жанжны тушаалд томилж, Өвөрмонголыг чөлөөлөх байлдааныг удирдуулжээ. Түүхэнд энэ байлдааныг “Таван замын байлдаан” хэмээн нэрлэдэг. Түүний удирдсан цэрэг Долон нуур, Шандын голын чиглэлээр давшиж, Хятадын цэргийг удаа дараа хиар цохив. Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэнгийн удирдсан “Таван замын байлдаан” өргөн уудам газар нутаг хамарч, хоёр талаас олон мянган цэрэг оролцсон, багагүй хугацаанд үргэлжилсэн томоохон дайн байсан юм.

Архивын баримтад “Цэргийн жанжин Ж.Дамдинсүрэн 1912 оны долоодугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сар хүртэл баруун ба өмнө хязгаарыг төвшитгөн тохинуулах жанжны тушаал хүлээж дайлаар мордох хугацаандаа “олон хязгаарын газар тойрон дайсны цэрэг лугаа байлдсан нь бүгд нэг зуун гурван удаа” болсон хэмээн тэмдэглэгджээ. Монгол цэргийн шинэ үеийн түүхэнд ийм олон удаагийн байлдаан удирдаж ялалт байгуулсан цэргийн жанжин бараг үгүй буй за. Хатан баатар С.Магсаржав 30 гаруй, Ялгуунбаатар Л.Сумъяа 60 гаруй удаагийн тулалдаанд орж ялалт байгуулсан мэдээ байдаг хэмээн доктор Г.Мягмарсамбуу тодотгов.

Хил хязгаарт Хятадын цэрэг халдан ирсэн гэх бүрийд Манлай ван “Би явж дарж сөнөөе гэж давшиж явдаг”, “Монгол Улсад дайсан ирвээс би хүч чадлаа буцалтгүй гарган сөнөөж чадна” хэмээн ярьдаг байсан тухай мөнөөх Г.Навааннамжил бичсэн байдаг. Тэрээр байлдах дайлах “хэнээтэй” байсандаа бус эр бие, эрдэм чадлаа эх орон, ард түмнийхээ төлөө зориулах хүсэл эрмэлзлэлтэй байсныг энэ баримт харуулж байна хэмээн дүгнэв.       

Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн бол ХХ зууны монгол цэргийн сэтгэгчдийн нэгэнд зүй ёсоор тооцогдоно. Тэрбээр 1912, 1913 онд Богд хаанд өргөсөн бичигтээ цэрэг эрсийг сурган боловсруулах, нөхөн хангах, Нийслэл хот болон хил хязгаарыг сахин хамгаалах, улс орны цэрэг-эдийн засгийн хүч чадлыг бэхжүүлэх талаар тодорхой шинэлэг саналуудыг дэвшүүлжээ. Ялангуяа, 1913 онд өргөн барьсан бодрол бичгийнхээ I зүйлд орчин үеийн цэргийн байгуулалтын онолын үндэслэл бүхий бүхэл бүтэн системийг санал болгосон.  Тэрбээр гадаад олон улсуудын хуульд аливаа улсын иргэн баян, ядуу, дээд, доодыг ялгахгүй цэргийн үүрэг хүлээж байдгийг дурдаад Монгол Улс мөн үүнийг баримтлан “… эр хүн 20 наснаас 25 нас хүртэл таван он бүрд бэлтгэн боловсрох цэрэг болгож бусад албан гувчуурыг цөм хэлтрүүлж, таван он боловсруулж, хугацаа дүүрмэгц гэрт буцааж, бусад албанаа хэвээр явуулж, энэ буцсан цэргүүдийг долоон он залгавар бэлтгэх цэрэг болгосугай. Харин 50 нас хүрвэл цэргийн албанаас хэлтрүүлсүгэй. Хэрэв цэрэг буй аваас үүрд боловсрох цэрэг дайчлахад эс хүрэлцвэл залгавар бэлтгэх цэргээс дайчилна” хэмээн эрчүүдийг цэрэгт алба хаалгах, цэргийг нөхөн хангах талаар санал дэвшүүлжээ.

Ж.Дамдинсүрэн 1913 оноос Цэргийн яамны Эрхлэн зөвлөх сайд, 1915 оноос мөн яамны дэд сайдаар ажиллаж улс орноо батлан хамгаалах, цэрэг зэвсэгт хүчнийг бэхжүүлэх үйлсэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. Үүний зэрэгцээ тэрээр 1915 онд Нийслэл Хүрээний цэргийг захирах сайдаар томилогдон хоёр жил орчим болсноос гадна мөн оны зун Зүүн өмнө хязгаарын түшмэл цэргийг ятган тохинуулах жанжны тушаалд томилогдон гүн Бавуужав нартай уулзан 1915 оны Хиагтын гурван улсын гэрээг эсэргүүцсэн цэргүүдийг ухуулан сэнхрүүлж, татан буулгахаар явсан байна.

Ж.Дамдинсүрэнгийн цэрэг, дайны хэрэгт онц хүчин зүтгэсэн гавьяаг Монгол Улсын Засгийн газар өндөр үнэлж хөхиүлэн шагнасаар иржээ. Тухайлбал, Долон нуурын зэрэг газар тосон байлдсан гавьяагаар 1913 оны зургаадугаар сард гурван нүдний тогосын отго, нэмсэн хоёр зэрэг, тэмдэглэсэн зэрэг нэгийг, мөн оны арванхоёрдугаар сард олон хязгаарын дайсныг дарж, газар орныг төвшитгөн тохинуулсан гавьяа нь олноос шалгаран гарч улс төрд үнэнхүү зүтгэсний учир Жүн вангийн зэрэг, 1919 оны өвлийн сүүл сард цэргийн хэрэгт үнэн сэтгэлээр хүчин зүтгэсэн учир Чин вангийн зэрэг, 1916 онд тэрсэлсэн цэргийн хорооноо одож зүй зохисоор ятгасан гавьяагаар улбар шар жолоо тус тус шагнуулсан байна. Харин Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэнгийн “цэргийн жанжин” цолыг нэг удаа хураагаад дахин олгосон байдаг.

1914 онд Хиагтын гурван улсын хэлэлцээр эхлэхэд Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн Монгол Улсын төлөөлөгчдийн зөвлөхөөр томилогдон, хэлэлцээний ширээний ард улс орныхоо тусгаар тогтнол, монгол үндэстний эрх ашгийг хамгаалан тэмцэж байсан юм. Тэрбээр Монголын тусгаар тогтнолыг үгүйсгэхийг эрмэлзсэн их гүрний бодлогыг эрс эсэргүүцэн тэмцэж байсан тул Орос, Хятадын төлөөлөгчид түүнийг “даанч омгорхог” хэмээн дургүйцэж байсаар арга буюу гэдрэг татахад хүргэсэн билээ.

Хиагтын гэрээний дараа Ж.Дамдинсүрэн “…миний бие яавч хуурмаг үгүй Очирдарь Богд гэгээн соёлоо хагацаж чадахгүй тул…” хоёргүй сэтгэлээр Монголынхоо төрд “…толгой хэмхэрч, бие эцэслэтэл” морь, нохой мэт хүчин зүтгэнэ гэдгээ илэрхийлсэн байна. Нийслэл Хүрээнд байсан Өвөрмонголын цэрэг голдуу 100 орчим ядуу ардууд нутаг буцахаас татгалзаж, Манлай баатрын удирдлага дор Монгол Улсад амьдрах хүсэлтээ Богдын Засгийн газарт өргөн барьжээ. Эдгээрийг үндэслэн 1916 оны долоодугаар сарын 30-нд Богд хааны зарлигаар Манлай баатарт Хиагтын зүүн талын Зээрэнт, Моончиг, Ухаа-Овоо хэмээн гурван харуулын нутгийг олгож, шинээр хошуу байгуулан Сэцэн хан аймагт хавсарган захируулахаар шийдвэрлэжээ. Харин 1918 онд Мөнхтолгой, Хөвөлзөх хоёр харуулын нутгийг нэмэн олгосон байна.

Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн 1916 онд Богд хаанаас хоёр сарын чөлөө авч, Хөлөнбуйраас гэр бүл, төрөл саднаа нүүлгэн авчирчээ. Үүнд, түүний эмэг эх Дулам, хатан Бүтэд, ахмад хөвгүүн Долсон, удаах хөвгүүд болох Дампил, Уртнасан, төрсөн ах, дүү, үеэл ах зэрэг нийт 15 хүнийг авчирсныг доктор Г.Мягмарсамбуу нэр, хэргэм зэрэгтэй нь тодорхой дурдсан байна.

1916 оны намар Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн Хүрээнд байсан ядуу ардуудаа хошууныхаа нутагт аваачин суурьшуулж, улмаар Хөлөнбуйраас гэр бүлээ авчран хошуугаа шинээр зохион байгуулж, 1917 оны тавдугаар сард Богд хаанд айлтган өөрийн засаг Жүн вангийн хэргэм цолыг ууган хөвгүүн Долсондоо залгамжилж, хошуугаа захируулжээ. Иймээс  архивын баримтанд энэ хошууг “Манлай ван Долсонгийн хошуу” хэмээн бичсэн байдаг аж. 

Манлай баатрыг дагаж Өвөрмонголоос ирсэн өрхийн тоо 1918 оны байдлаар 87, хүн амын тоо 340 байсан бөгөөд түүний хүү “Манлай ван Долсонгийн хошуу” 1931 оноос Дорнод аймгийн Гурванзагал сум болжээ.

Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн харц гаралтай бөгөөд гагцхүү цэргийн гавьяагаар үе улиран залгамжлах засаг ноён болсон хүн. Тэрбээр хошууныхаа ядуу ардуудад ихээхэн анхаарал тавьж, тэднийхээ амьдрал ахуйг дээшлүүлэхийн төлөө зүтгэж байж. Тиймээс өөрийн бусдад тавьсан өрийг харц ардаараа төлүүлэхгүй, мөн элдэв алба татвар авахгүй хэмээн батлах бичиг ардууддаа өгч, харьяат хошууныхаа ядуу ардыг тэнхрүүлэх зорилгоор өөрийнхөө 5 жилийн цалинг урьдчилан авч түгээх саналыг Сангийн яаманд тавьж байжээ. Ийм учраас хошууны ард олон нь түүнийг ихэд хүндэтгэн хайрлана. 1918 оны байдлаар тус хошуу нь 87 өрх, 340 хүн амтай байсан бөгөөд энэ хошуу 1931 оноос Дорнод аймгийн Гурванзагал сум болжээ.

Монгол Улсын Засгийн газар 1919 онд Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэнг зүүн өмнө хязгаарыг сэргийлүүлж, Дагуурын засгийн байдлыг тандуулахаар томилон мордуулав. Энэ завсар Дундад Иргэн улс /ДИУ/-ын Нийслэл Хүрээнд суугаа сайд, зарим нөлөө бүхий монгол ноёдтой хуйвалдан Монголын автономит эрхийг устгасан билээ. Зүүн хязгаарт байсан Ж.Дамдинсүрэн энэ тухай сонсоод Хятадад дагаж болохгүй, Хятадыг Монголд оруулахгүйгээр улс орноо батлан сахихыг би хүлээнэ хэмээн Богд хаанд бичиг өргөн мэдүүлснийг замд нь дарж хаанд мэдэгдээгүй гэдэг.

Энэ үед Хатан баатар С.Магсаржав Урианхайн хязгаарт байлдаж явжээ. Монголын ард түмний өмөг түшиг болсон цэргийн жанждыг ийнхүү хил хязгаарт явж байх үеийг тааруулан Хүрээнд байсан ДИУ-ын сайд, Монголын урвагч ноёдууд улсынхаа автономит эрхийг устгасан байна.

Манлай ван Нийслэл Хүрээнд ирээд Монголын Автономитыг устгах ёслолд оролцохоос татгалзан “За яахав, Нэгэн цаг ийм доройтол ирэв. Удахгүй Хятадаас Монголын улс төр, газар шороогоо эргүүлэн, эрх чөлөөгөө олох цагт миний бие улам хүчээ гаргаж, Монголын төрийг тохинолцуулж чадна даа” хэмээн бардам хэлж байсан гэдэг. Үнэхээр Манлай ван эх орныхоо эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг сэргээх тэмцэлд манлайлан оролцсон юм.

1919 оны сүүлч 1920 оны эхээр Нийслэл Хүрээнд эх орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээх зорилготой улс төрийн нууц бүлгэмүүд байгуулагдсаны нэг нь “Гадаад Монголын автономи ба амгалан байдлыг хамгаалан туслах нам” юм. Энэ намд Жалханз хутагт Дамдинбазар, Дилов хутагт Жамсранжав зэрэг нөлөө бүхий хутагт лам нараас гадна Хатан баатар С.Магсаржав, Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн, Хичээнгүй баатар Л.Гомбо-Идшин зэрэг цэргийн жанжид багтаж байжээ.

МАНЛАЙ БААТАР ХЯТАДЫН ШОРОНД НАС БАРЖ, ГУРВАН ХҮҮ НЬ УЛС ТӨРИЙН ХИЛС ХЭРЭГТ ХЭЛМЭГДЖЭЭ

1920 оны зун Хүрээний эрдэнэ Шанзудба Дашжав нар Богд Живзундамба хутагтад даншиг өргөх далимд халхын дөрвөн аймгийн хан, ван, гүнгүүдийг хуралдуулахад Богдын лүндэнгээр Хатан баатар Магсаржав, Манлай баатар Дамдинсүрэн нарыг нэр заан дуудаж оролцуулжээ. Гэвч тэд тодорхой шийдвэр гаргаж чадаагүй бөгөөд нууц хурлын тухай хятадууд тандан мэдсэн учир аймаг, хошуудын ноёд тарж Хатан баатар С.Магсаржав, Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн нар Хүрээнд үлджээ. Тэд Хүрээнд байсан Жонон ван Цогбадрах, Эрдэнэ шанзудба Дашжав, Да лам Пунцагдорж зэрэг ван, гүн лам нартай удаа дараа хуралдаж байжээ. Тэд Хятадын ноёрхлоос ангижрах арга замыг хэлэлцэж, халхын ноёд түшмэд, хутагт нарын өмнөөс 1915 оны гурван этгээдийн гэрээг Хятад улс зөрчсөн тухай бичиг үйлдэн Хүрээнд суугаа Оросын консулд өгснөөс гадна Бээжинд суугаа Америк, Англи, Японы элчинд хандаж Хятадын засгийн газарт зуучлан хэлэлцэж тусламж үзүүлэхийг хүссэн бичиг явуулж байжээ.

1920 оны долоодугаар сарын 20-ны үед Хүрээний Эрдэнэ Шанзудба-гийн тамгын газар хуралдсан лам ба угсаатны бүлгийн нэгэн удаагийн хурлаас Хятадын дотоод байдал тогтворгүйгээс Хүрээнд суугаа Сюй Шү жаны сүр хүчин буурсан, Хятадын яамыг Дотоод Монголын хүн тэргүүлж байгаа. Бээжингээс хянах удирдлага суларсан энэ цаг үеийг ашиглан засгийн эрхийг эргүүлэн авах нь зүйтэй хэмээн хэлэлцжээ. Цэргийн хүчний хэрэг гарвал Хүрээнд суугаа тайж Тогтох, Баяр, гүн Найданжав, Жамц нарын харьяат сургуультай цэргийг дайчлах, улмаар ойрын аймаг хошуудаас цэрэг татах, Богдын дэргэд хадгалсан буу зэвсэг үлэмж тул чухал хэрэглэх цаг тохиолдвоос айлтган авч болно хэмээн тэд үзжээ. Мөн Монголыг дахин мандуулах зорилго бүхий хүмүүсээс Жалханз хутагт Дамдинбазар болон С.Магсаржав, Ж.Дамдинсүрэн, Гомбо-Идшин нартай нууц холбоо байгуулан зэвсэг бэлтгэж буй гэх мэдээ авсан тул тэдэнтэй хүч хавсрахаар шийдвэрлэжээ. Энэ тухай Богд хаанд айлтгаж цөм зарлиг ёсоор болгосон байна.       

Түүнчлэн Хүрээнд Д.Бодоо, Д.Сүхбаатар нарын удирдлагаар байгуулагдсан Консулын ба Хүрээний хэмээх нууц улс төрийн бүлгүүд (сүүлд нь нийлж Монгол Ардын нам болсон) мөн Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн, Хатан баатар С.Магсаржав нартай холбоо тогтоон тэдний тусламж дэмжлэгт тулгуурлан ажиллахыг эрмэлзэж байв.

Богд Живзундамбын лүндэнгээр шашин төрийн үйлсийг дэлгэрүүлэхийн төлөө сор залах их гүрэм номыг долоо хоног хурж, 1920 оны долоодугаар сарын 29-ний шөнө баруун өмнө зүгт сор залж, хуучин үхэр буунд цаасан сум хийж буудахад их дуу гарсан тул хятад цэргүүд Монголын хувьсгал дэгдэж, цэрэг хөдлөв хэмээн айн сандарч, зүг зүгт сарнин зугтжээ. Энэ завсар Хүрээнд байсан Хятадын яамнаас цэрэг гаргаж, мөн шөнө Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэнг, маргааш нь Хатан баатар С.Магсаржавыг баривчлан хорьжээ.

Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн хятадын шоронд 100 гаруй хоног хоригдон байцаагдаж, харийнхны хатуу чанга эрүү шүүлт, шоронгийн хүнд бэрх нөхцөл дор ужиг өвчин нь сэдэрч хүндэрсээр 1921 оны нэгдүгээр сарын 27-ны шөнө бие барсан байна. Түүнийг Хятадын шоронд нас барахдаа “Би хар хятадын дэргэд хэвтээгээрээ үхэхгүй” хэмээн эцсийн хүчээ шавхан босоод амьсгал хураасан хэмээн домог болгон ард түмэн бахархан ярьдаг билээ. ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн гар бичмэлийн фондод байгаа Манлай баатрын товч намтарт түүнийг “Би хятадуудын өмнө хэвтээгээрээ үхэхгүй, үхэвч суугаагаараа үхнэ” хэмээн эрс хатуу тэмцсээр нас барсан гэж бичжээ. 

ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн гар бичмэлийн фондод буй Манлай баатрын товч намтарт түүнийг “Би хятадуудын өмнө хэвтээгээрээ үхэхгүй, үхэвч суугаагаараа үхнэ” хэмээн тэмцсээр нас барсан гэж бичжээ. 

Эдгээр аман болон бичгийн мэдээ нь Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн халуун эх оронч, хатан зоригтой тэмцэгч байсныг, тэрбээр эцсийн амьсгалаа хураатал тэмцлээ үргэлжлүүлж байсныг нотолно. Тэрбээр энэ тэмцлээрээ харийн дайсны өмнө хэзээ ч өвдөг сөхрөхгүй байхыг, эцсийн амьсгалаа хураах хүртэл эх орон, ард түмнийхээ эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө зориулахыг монголчуудад гэрээслэн үлдээсэн юм.  

Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэнгийн шарилыг өөрийнх нь морин хөтөч байсан Лхасүрэн Хүрээнээс нууцаар авч гаран Сэцэн хан аймгийн Манлай ван Долсонгийн хошууны нутаг (одоогийн Дорнод аймгийн Чулуун хороот сум) Үүлэн хан хэмээх уулын зүү энгэрт нутаглуулжээ. Энэ газарт 1990-ээд онд Чулуунхороот сумын залуучуудын байгууллагаас дурсгалын хөшөө босгосон байна.    

Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэнг нас барсны дараа 50 гаруй настай хатан Бүтэд хөгшин эх, хэдэн хүүхдийн хамт өнчрөн хоцров. 1920-иод оны сүүлчээс төр засаг, орон нутгийн удирдлагаас Манлай баатрын гэр бүл, үр хүүхдийг улс төрийн хувьд хардан сэжиглэж, хавчин гадуурхах болжээ. 1929 онд Ж.Дамдинсүрэнгийн Долсон, Дампил, Уртнасан хэмээх гурван хүүгийнх нь сонгуулийн эрхийг хасаж, хөрөнгийг нь хураажээ. Долсонгийн 200 шахам адуу, 7000 гаруй хонь, 100 үхэр, нэлээд тооны тэмээг нь хураасан бол Дампил, Уртнасан нар мөн л хөрөнгөө хураалгаад 100 хувьтай үлдсэн байна.  100 хувь гэдэг нь тухайн үеийн ханшаар 3000 төгрөгийн үнэд багтах мал ажээ.

Мөн 1928 онд Д.Долсонг 1 жил 6 сарын хугацаагаар үндэслэлгүйгээр хорьж шийтгэсэн бол Д.Долсон, Д.Дампил, Д.Уртнасан нарыг 1931 оны сүүлчээс 1932 оны зургаадугаар сар хүртэл мөн л хилс ял тулган мөрдөн байцааж, хорьж шийтгэж байсныг архивын баримтууд нотолж байна. Улмаар тэднийг 1938 онд улс төрийн хилс хэргээр хэлмэгдүүлж, Д.Долсон, Д.Уртнасан хоёрыг хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэж, Д.Дампил нь сураггүй алга болжээ. 

Ийнхүү Манлай баатрын гурван хөвгүүнийг улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдүүлснээр түүний үр удам тасрахад хүрсэн байна. Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн өөрөө харийн түрэмгийлэгчдийн гарт нас барж, үйл хэргийнх нь үргэлжлэл болсон гурван хүү нь улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгджээ. Энэ бол түүхэнд нэрээ үлдээсэн нэгэн гарамгай жанжны амьдрал боловч Монгол Улсын тусгаар тогтнол ямар их үнэ цэнээр олдсоныг харуулах баримт мөн ажээ.