Ж.Даваасүрэн мэргэж­лээрээ 26 дахь жилдээ ажиллаж буй бөгөөд хий­мэл хөв цөөрмөөр дагна­сан хүн юм байна. Одоо Усны хэрэг эрхлэх газрын мэ­р­гэжилтэн. Тэрбээр цас, борооны усаар хэрхэн нуур байгуулах талаар маш хэ­рэгтэй санаануу­дыг ярьж өглөө.

-Хаврын шар усны үер болох цаг ойртлоо. Гэхдээ энэ жил тийм ч их ус буух­гүй байх аа?
-Дулаарал, хуурайшил улам нэмэгдээд буй одоо үед гадаргын ус улам багасч түгшээх боллоо. Энэ жил Монгол Алтайн нуруунд цас нэлээд унасан байна лээ. Мөн Увсын Хархираа хавиас ахиу­хан үер бууж ирэх байх. Бу­сад газар шалихгүй. Олон жилийн дунджаар жил бүрийн дөрөвдүгээр сараас эхлэн шар ус уулнаас бууж, за ер нь хоёр долоо хоног хэртэй үргэл­жилдэг дээ. Хотод бол Сэл­бийн голоор шар ус энэ жил ирэхгүй байх.

-Өвөлжин орсон цас, тунадас газарт чийг өгч ам­жилгүй хэдхэн хоногт ур­саад явчихдаг хэрэг үү?
-Тийм. Манай орон усны гурван хагалбарт оршдогийг бид мэднэ. Алтай хавийн ус гадагш явахгүй ч хэдэн том давстай нуур руу оддог. Бу­сад томоохон голууд Хойд мөсөн далай, Номхон далайн ай саваа дагаад гадагшаа урсаад явчихдаг. Улс хоо­рондын усны тухай зохи­цуулалтаар бол аливаа орон өөрийн нутагт урсаж байгаа гол мөрний гуч хүртэлх ху­вийг өөртөө ашиглах эрхтэй байдаг. Манайх Сэлэнгэ зэ­рэг том мөрний усыг дөнгөж та­ваас илүүхэн хувийг хэрэг­лээд бусдыг нь урсгаад ал­даж байна.Хагас хугасыг нь нутаг­таа торгоож нуур цөө­рөм, усан сантай болохоос өөр арга алга. Цаашид хур тунадас улам багасна.

-Малчид, тариаланчдад газар нь байгаад ус байх­гүйн зовлон үзэж байна. Уг нь бололцооныхоо хэрээр өөрсдөдөө усны нөөцтэй болоод авбал…?
-Би хэд хэдэн газарт хөв цөөрөм хийлцсэн юм. Говь-Алтайн Тонхил, Дэлгэрт, Хөх сэрхийн нуруунд одоо бай­гаа. Уулын арын гүн жалгыг сон­гож байгаад шороогоор далан барьж шар усыг тог­тоодог. Цөөрмийн ул нь ша­варлаг хөрстэй бол доошоо­гоо шир­гэх нь бага тул газраа сайн сонгох хэрэгтэй. Энэнд усны мэргэжилтэн хэрэг болно. Сүүлийн үед ухсан цөөрмийн ёроолоо нийлэг эдээр битүү хулддаг болсон. Нийлэг эдийг залгахдаа бан­заар хоёр үзүү­рийг нь хавчиж байгаад ша­тааж наа­даг. Та­ваас зургаан мянган кубметр багтаамжтай хөв цөөрөм хий­хэд одооны ханшаар зур­гаа долоон саяд багтана. Зориу­лалтын нийлэг эд ч олдоцтой, хямдхан бай­гаа. Ойролцоо­гоор дөрвөн метр өргөн, зуун метр урт нуур хийх зардлыг хэлж бай­на. Энэ чинь их ус шүү дээ. Хөх сэрхэд арав, арван кило­метр зайтай хэд хэдэн ийм цөөрөм байгаа. Хүн, мал ихтэй боло­хоор усаа хорь хоног хүртэл барьдаг. Тэгж байтал дараа­гийн бо­рооноор эргээд дүүр­нэ. Ховд, Алтай орчимд зун ха­маг ус нь нуур­ руугаа урс­чихдаг. Нуурын орчим шу­муул байж суулга­хын арга­гүй болдог тул уул руугаа гарцгаадаг. Уулын сэрүүн бүсэд ийм цөөрөм олон байх хэрэгтэй.

-Хангайн бүсэд хиймэл цөөрөм хийж байв уу?
-Өвөрхангайн Төгрөгт ин­женерийн цөөрөм хийсэн. 20-40 сая хүртэлх төгрөгийн, цемент, төмөр орсон өртөг ихтэй ч багтаамж том бай­гууламж л даа. Одоо энэ цөөрөм сэтэрсэн байгаа. Өнгөрсөн зун зуун жилд нэг тохиолддог том үер болоод хамаад явчихсан байна лээ. Зараа хадны цөөрөм бүр зунжингаа усаар тасраагүй. Эргэн тойрон зуншлага сай­жирч усны шувууд ирсэн байсан. Хангайд төмс хүнс­ний жижиг аж ахуй эрхэлдэг хү­мүүс талбайнхаа хажууд том нүх ухах хэрэгтэй. Тэ­гээд түүнийгээ плёнкоор дотор­лоод дээгүүр нь мод, өвсөөр хуччих. Энэ нь на­ранд уурши­хаас хамгаалж байгаа юм. Ухах нүх нь мэ­дээж ойрол­цоох хамгийн хотгор газрыг сонгоно. Бороо ормогц эргэн тойрон нийлэг эд дэвсээд хурын усыг хам­даг аж ахуйч хүмүүс олон байдаг.

-Атар эзэмших гэхээсээ өмнө эхлээд энэ талаар танайх төр засагт хандаж байвал зүгээр юм биш үү?
-Бид хэлдэг л дээ. Их зүгээр санаа байна. Дэмжье, тусалъя гээд л таг болчихдог. Одоо манайд 540 орчим га­зарт баг сум болгонд ойрол­цоогоор долоо найман хөв цөөрөм байгуулах болом­жийн су­далгаа ирээд байгаа. Тэр бол­гоныг бариад өгөх төсөв гаргавал тун хэрэгтэй ажил бол­но. Хэдийгээр их мөнгө га­рах ч боломж, болол­цоо бий.

-Хөв цөөрмийг хэзээ баривал зүгээр вэ?
-Уг нь намар орой бари­вал зүгээр гэдэг. Гэхдээ газраа зөв тогтоовол одоо ч болно. Тэрнээс гадна хадлан бэл­­чээр, тариалангийн тал­байн чийг тогтоох зорилгоор хав­­­рын шар усыг ашиглах су­ваг хийдэг. Дээр үед хята­дууд ачаатай илжигний нү­дийг боо­­гоод дагаад явчихдаг байж. Илжиг хэзээ ч өөдөө ба уруу явдаггүй тул гишгэсэн мөрөөр нь дагаад шуудуу ухна. Тэр шуудуугаар хав­рын усыг урсгаж амь чийг тариа­лангийн талбайдаа ав­чир­даг байсан байна. Одоо ийм ул мөр Говь-Алтай болон Төв, Сэлэнгийн бүсэд зөндөө бий. Түүнийг сэргээвэл үер уснаас өөрсдийгөө хамгаала­хаас өгсүүлээд олон ач хол­бог­долтой.

-Малчид хавар цасны ус хайлахаар ногоо гартал олигтой бэлчээргүй болж их зутардаг. Энэ үед устай байх ямар боломж байна вэ?
-Өвөлдөө манай оронд их бага хэмжээнд чамлахааргүй хур тунадас ордог. Ялангуяа гүнзгий жалганд цас ихээр хуримтлагддаг. Тэр болгонд цасны маргааш очоод гар аргаар ч юм уу, техникээр сэвсгэр байгаа дээр нь дээ­рээс нь дарж нягтруулдаг арга бий. Мөн ойр орчмын цасыг дээрээс нь нэмж тү­рээд улам арвижуулна. Гэх­дээ нар бага тус­даг ар, гүн жалга бүхий газ­рыг сонгох нь илүү сайн. Тэгээд хавар орой болсон хойно ганцхан метр куб цас­наас 200 литр цэвэр ус авдаг. Цасны доод хор­мойд цорго гаргаад хэрэгцээ­нийхээ хэрээр усаа авах төхөөрөмж тавибал бүр сайн. Жалганд нөөцөлсөн цасан дээрээ хай­лахаас хамгаалж, байгалийн болон бусад мате­риалаар бүрхэвч хийх хэ­рэгтэй. Үүнд нэг их хөдөлмөр орохгүй шүү дээ.

-Томоохон голын усыг жигд байлгах ямар арга байна вэ?
-Усны нөөцийн цогцолбор тохируулга хийх тухай төлөв­лөгөө явдаг. Тухайлбал, Туу­лын усыг жигд байлгахын тулд голын эх хавьцаа Тэ­рэлж орчимд усан сан барих нь өнөө маргаашгүй хэрэгтэй байна. Шар усны болон за­римдаа болдог үерээр нэг жилд урсах нийт усныхаа хэмжээнд хүртэлх их ус хэд хоног оволзоод л яваад өгдөг. Энэ их ус улс ардын аж ахуйд гай хохирол учруула­хаас гадна одоо цагт үнэхээр хай­ран ус билээ. Энийг тохи­руулаад крантыг нь ихэсгэж багасгаад байвал Туул гол хэвийн урсаад байна.

-Туул гэснээс энэ орч­мын гүний худгийн усны нөөц багассан гэх юм?
-Манай нийт хэрэглэгчид ундны усаа гол төлөв гүний уснаас авдаг. 80 хувь нь гүний ус гэдэг. Тэгэхээр гүний ус гэдэг маань бараг нөхөн сэр­гээгддэггүй нүүрс, алт, зэстэй адил зүйл шүү дээ. Туул голын ай сав нь зарим нь гүний биш хураар тэжээгддэг худаг ч бий. Улаан­баатарын ундны усыг хүн ам олширсон өнөө үед гүн рүү бохирдсон байж боло­хоос зайлсхийж гол өгсөөн худаг гаргах шаард­лагатай болоод байгаа. Олон жилийн явцад нийслэл орчим дахь гүний ус бохирдож таараа. Адаглаад л нефт ихээхэн нэвчсэн.

-Хөв цөөрмийг өөр юунд зориулж байгуулбал зохилтой вэ?
-Аялал жуулчлалд их хэ­рэглэж байна. Бас дархан цаазтай, байгалийн нөөц бү­хий газарт хур цасны усыг торгооход зэрлэг ан амьтан уг газартаа амьдрах бүрэн бололцоотой болдог юм би­лээ. Мөн уул уурхай, бидний хэлж заншаад байгаа “нинжа” нар хаврын усыг барьж аваад тэндээ үйл ажиллагаагаа явуулбал хаа хаанаа ашиг­тай бус уу. Эцэст нь хэлэхэд бид чинь усгүй байж жорлон­гийн усаа хүртэл цэвэр усанд холбож тансагладаг орон. Энийг ч гэсэн бас бо­дох л асуудал.

Ж.Гангаа