-Уншигчийн тэмдэглэл-

Монголчуудын нүүдэл зүгээр нэг малаа даган газраа сольсон хөдөлгөөн байгаагүй. Энэ бол ухамсартай шилжилт, ёс суртахуунтай хөдөлгөөн, өвийг тээж, ул мөр үлдээдэггүй ухаан байлаа. 

Өнөөдөр “нүүдэл” гэдэг үг ихэвчлэн тогтворгүй, түр зуурын явдал мэт ойлгогддог болж. Харин эртний монгол ахуйд нүүдэл бол эсрэгээрээ тогтвортой соёл, тэнцвэртэй хөдөлгөөн, хэмжээтэй хэрэглээ, хүндлэлтэй оршихуй байсан юм. 

Нүүдэл хийхэд хүн бүрийн оролцоо чухал. Хүүхдүүд гэрийн доторхоо эмхэлж, боож баглаж, ахмад хүмүүс нүүж очих газрын өвс ургамал, ус ундны байдлыг ярилцана. Эрчүүд хөсөг тэргээ бэлдэж, мал сүргээ тэгшлэн, айл саахалтаараа нийлж хамтран хөдөлнө. Энэ бүх хөдөлгөөн бол зөвхөн ажлын хуваарь бус — харилцан туслалцаа, ойлголцол, эв нэгдэл, сэтгэл зүрхний холбоо байлаа. 

Нүүдэл эхлэхийн өмнө ойролцоох айлууд цай идээгээ барин угтаж, шинэ нутгийн сонин сайхныг хуучилдаг уламжлалтай. Үүнийг “нүүдэл тосох” хэмээн нэрлэдэг. Энэ нь зөвхөн ажил хөнгөвчлөх бус, сэтгэл санаагаа нэгтгэх, хамтын амьдралыг тэтгэх учиртай. 

Монгол ахуйд илүүдэл гэж үгүй. Гэр ахуйн бүх зүйл эвхэгддэг, орон зай бага хэрнээ сэтгэлийн уудам байдалтай. Хэрэглээ хэмжээтэй, амьдрал энгийн. Юу ч хаягдахгүй, юу ч илүүц болохгүй. Энэ нь “улаан шороо дээр ул мөр үлдээдэггүй” гэх гүн ухаанд үндэслэсэн амьдрал юм. 

Харин өнөөдөр бид нүүхдээ цахим мөр, хэрэглээний илүүдэл, хог новшоо үлдээгээд явдаг болжээ. Орон зайгаа хүндлэх ухаан зөвхөн байгальд бус, сэтгэлдээ ч ул мөр үлдээхгүй явахтай холбоотой. 

Монголчууд эртнээс нүүхдээ өөрсдийгөө, гэрээ, мал сүргээ, газар нутгаа хамтад нь зөөн, өв уламжлалаа хадгалж явдаг байв. Энэ өв нь зүгээр нэг эд зүйл биш — ёс заншил, ухамсар, зохицол, харилцаа байсан юм. 

Нүүдэл бол зөвхөн газар орны шилжилт бус, ухамсарт туурь үлдээх хөдөлгөөн. Байгальд ул мөр үлдээдэггүй хэрнээ хүний сэтгэлд орших ёс суртахууны мөр, сэтгэлийн амьсгал тэнд үлддэг байв. 

Харин өнөөгийн нүүдэл ихэнхдээ түр зуурын шилжилт болон хувирчээ. Явсан газартаа хог үлдээж, сэтгэл зүрхээ үл орхиж, дахин очих сэтгэлгүй явдаг болж. Нүүдлийн философийн үндсэн зарчим болох “очихоосоо өмнө хаана байснаа бодож, буух газраа цэвэр үлдээх” ухаан алдагдаж байгаа нь эмгэнэлтэй. 

Эртний монгол нүүдэлчид гэрээ хураахдаа бууриа цэвэрлэж, зам тавьж, дараагийн хүнд үл үзэгдэх хүндлэл үлдээдэг байв. Чухамхүү энэ нь л өв тээсэн хөдөлгөөн юм. 

Өв гэдэг зөвхөн эд зүйл биш. Тэр бол ухамсар, ёс суртахуунтай нүүдэл. Монголчууд хаашаа ч нүүсэн орон зайн “сэтгэл”-ээ хэзээ ч орхидоггүй байлаа. 

Өнөөдөр бидний нүүдэл олон шалтгаантай ч хотоос хөдөө, гадаад руу сурахаар, эсвэл зүгээр л байр солих үед монгол нүүдлийн философийг нэг удаа ч болов санах хэрэгтэй мэт. 

Ул мөр үлдээдэггүйгээр явах... 
Гэрээ нүүлгэхдээ сэтгэлээ цэгцлэх... 
Өвөө тээж, ухамсрынхаа туурийг бүтээж явах... 
Энэ л монгол хүний оршихуйн их нүүдэл юм. 

Б.Бямба-Эрдэнэ