Монгол уламжлалт соёл бэлгэдэл зүй судлалыг ажил, амьдралынхаа нэг хэсэг болгосон болохоор Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Хэл бичгийн шинжлэх ухааны доктор С.Дулам багшаас ах дүү хамаатан садан, нутаг нугын хүмүүс, найз нөхөд нь үр хүүхэд нь  хуримлахын цагт ирж ёс асуух нь бий. С.Дулам багш ч Монголынхоо уламжлал ёс заншлын дагуу юу хийвэл зохих, юуг анхаарах гээд өөрийн мэдэх, чадах бүхнийг харамгүй хэлж өгдөг аж. Хурим найрын оргил цаг үе тохиож байгаа эдгээр өдрүүдэд бид ч гэсэн С.Дулам багшаас “үг сонсоё” гэсэн юм.

Монголчууд бид жинхэнэ утгаараа хурим найрынхаа ёс, ёсолгоог хийж чадаж байгаа болов уу? Хуримын өдий төдий ёс заншил бидэнд өвлөгдөн уламжлагдаж ирсэн хэдий ч, тэр нь цаг үе нийгмийн шуурганд ихэнх нь уусч алга болсон ч уламжлалаас орчин үед хөрвүүлэн авчирч зайлшгүй гүйцэлдүүлэх ёстой зүйлс нь чухам юу вэ гэдэгт хариулт авахыг зорьлоо.



-Намар цагт хурим найр ид дэлгэрдэг нь цаанаа учир, ёстой юу?
-Дээр үеэсээ монголчууд идээ цагаа элбэг дэлгэрсэн цагт найр хурим хийхийг эрмэлзэж ирсэн нь өнөөг хүртэл үргэлжилж байгаа юм. Цаг өдрөө ч гэсэн зурхайн ёсоороо Балжинням, Дашнямтай өдрүүдийг харж голлон сонгож байгаа. Энэ бол буруу биш. Гэхдээ “идэрийн барилдлага” гэдэг зүйлийг их сайн харж, анхаараасай гэж хэлмээр байдаг.

-Хурим найраас урьтаад монголчуудын эрт дээр үеэс мөрдөж ирсэн хүргэн, бэр шинжих, удам угсааг нь харах ёсны талаар яриагаа эхлэе?
-Дээхнэ үед үр хүүхдүүдийнхээ саналыг асуулгүй эцэг эх нь хоорондоо тохирч богтолдог, өрх гэр болгодог ёс байсан. Энэ нь ч нэгэн цагийн соёл бөгөөд зарим талаараа оновчтой зөв шийдэл байсан. Бас хүргэн, бэр болох гэж байгаа хүнийхээ удам судрыг хардаг айхтар уламжлал байсан. Энэ бол улирч хоцорсон зүйл юм шиг боловч цаанаа маш их утга учиртай зүйл юм шүү.

Дээр үед монголчууд нутаг нугаараа айл саахалт байсан болохоор нэг нэгнийхээ угсаа гарал, удам судрыг их сайн мэддэг, мэддэггүй бол мэддэг хүнээс асууж сурдаг байсан. Энэ нь наад зах нь удамшлын өвчин зовлонтой, үр хүүхэд гардаггүй чюм уу, гарсан үр хүүхэд нь үл танигдах эсэн бусын өвчтэй төрж болзошгүй хүнтэй үр хүүхдээ суулгахгүй гэсэн утгыг агуулдаг. Цаашлаад удам угсааных нь ааш араншин нь ямар юм, хулгай зэлгий хийдэг, агсан согтуу тавьдаг байхыг алийг тэр гэхэв. Ингэж үр хүүхдийнхээ хувь заяанд нөлөөлж болох чухал зүйлсийг шинжиж харж байсан хэрэг шүү дээ. Одоо цагт бол хоёр хүүхэд нь хамт сурч ажиллаж байгаад танилцсан уу, үерхэж нөхөрлөж нэг нэгнийхээ ан занг авалцсан бол саналыг нь дагуулдаг болсон шүү дээ. Гэхдээ үр хүүхдээ сайн сайхан яваасай гэж бодож байгаа бол болохгүй бүтэхгүй зүйл юу байна, ар гэр нь ямархуу хүмүүс байна гэх мэтээр ажиж анзаарч л байсан нь дээр. Өнгөрсөн хойно нь харамсаад барахгүй, хачирхаад дуусахгүй ааш авиртай хүнтэй суулгаж байснаас чих тавихад тун илүүдэхгүй.

-Нэгэнт бэр, хүргэнийхээ угсаа гарлыг мэдэж, шинжсэний дараа бэр гуйх буюу сүй тавих ёсыг хэрхэн гүйцэлдүүлдэг байсан бэ?
-Энэ мөн л их учир ёстой байжээ. Наад зах нь бэр гуйх хүнийг маш зөв сонгох хэрэгтэй. Бэр гуйх хүнээр эрхтэн бүрэн, төлөв түвшин зан авиртай, сэтгэл түвшин хүнийг сонгодог уламжлалтай байсан. Энэ нь ирээдүйн гэр бүлийн амьдрал нь хэр зэрэг ноён нуруутай, төлөв түвшин байх нь бэр гуйх хүнээсээ их хамаатай гэж үздэг байсантай холбоотой. Энэ бол одоо цагт хэрэгжүүлж болох ёс уламжлал шүү дээ. Түүнээс биш хэрэг төвөгт холбогдож байсан, ааш зан, аж амьдрал нь тогтворгүй хүнээр бэр гуйлгаж болохгүй байх нь. Хуучин цагт бол авга талаасаа сонгодог байсан, одоо бол найз нөхөд хэн ч байсан хамаагүй болж. Гэхдээ хэн байх нь яахав, гол нь дээрх тодорхойлолтод нийцэх хүн байх хэрэгтэй.

Мөн бэр гуйх өдөр, цаг хүртэл маш нарийн дэг ёстой байсан. Тэр бүхнийг одоо цагт гүйцээнэ гэдэг хэцүү л дээ. Бэр гуйхад хэлэх үг, хэлмэр гэж тусгай хэлц үгнүүд байсан шүү дээ. Тэр үгнүүдийг болж өгвөл хэрэглэж байх хэрэгтэй. Дээр үед,
Эрээд олдохгүй эрдэнэ
Сураад олдохгүй сувд
Эндэхийн өргөө байна гэж
Гэр нэвт гэгээрч Туурга мэт туяарч байна гэх мэтээр уран сайхнаар хэлдэг байсан. Охиныг нь тэгж сайхнаар хэлж гуйхад аав ээж нь өөрийн эрхгүй баясана шүү дээ. Бэр гуйх гэдгийг манай халхчууд “ам турших”, дөрвөдүүд бол “ам алдуулах” гэх зэргээр ярьдаг. “За, охиноо өгье өө” гэж ам дуугаргах гэж л энэ сайхан үгнүүдийг хэлж байгаа шүү дээ. Тийм үгнүүдийг нь хэлээд гол нь хадаг барьдаг. Тэр хадгийг авч бурхан дээрээ тавьж л байвал хэрэг бүтлээ гэсэн үг. Үүнийг “магнай хагарлаа” гэдэг.

-Хүнтэй үерхэж нөхөрлөөд бүр хүүхэдтэй болсон байхад нь ч нөхөр болох хүнийх нь тал бэр гуйхгүй байна гэсэн гомдол бүсгүйчүүдийн дунд байдаг. Магадгүй ажиглаад байхад яаж гуйх учраа олдоггүй, ая эвээ олохгүй хүмүүс ч байдаг юм шиг санагдсан.
-Аль аль талдаа л байдаг байх. Дээр үеийнх шиг хугацаа уртасдаг, бэр гуйж байна гэж гурван жил болдог ч юм уу, гурван жил болж байж дараагийн ажил эхэлдэг ёс бол орчин үед зохихгүй л дээ. Энэ цагийн хөгжлийн хурд, цаг хугацааны буухиа тэвчээр алдуулах нь дамжиггүй. Гэхдээ ерөнхийдөө байх ёстой гол бэлгэдэлтэй зүйлийг нь бага байх нь хамаагүй шингээгээд уламжлалаа дагавал ирээдүйн сайн сайханд нөлөөтэй. Монголчууд тийм л философитой явж ирсэн. Ёс бэлгэдлийг нь жаахан ч атугай гүйцэлдүүлэх л хэрэгтэй.

Жишээ нь аав ээжид нь өгдөг бэлэг сэлт нь дээр үеэсээ торго дурдан гэх мэт энтэй захтай эд байсан шүү дээ. Торго дурдан одоо ч элбэг дэлбэг, хаа сайгүй л байгаа. Мөн тавгийн идээ, шахсан бяслаг өгдөг байсан. Идээн дотроос эвлүүлж шахаж хийдэг идээ учраас бяслаг хоёр талын ургийн бат бэхийг илэрхийлдэг. Гэх мэт одоо цагт байж болохоор, хүнд яршиг төвөг болохгүй хэцүү биш бэлгэдлүүдийг авч үлдэж мөрдөх нь зүйтэй.

Бас нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, зарим нутагт, тухайлбал Хөвсгөлийн халх сумуудаар бэр гуйхад хэтэрхий олон хүн ирж дарамт үүсгэдэг сураг дуулдсан. Тухайн айлынх нь хөрөнгө бэл чинээ янз бүр байж болно шүү дээ. Тэр хүний тоогоор бэлэг, гарыг нь цайлгах юм өгнө гэхээр хэцүүдэх айл ч байна. Бэр гуйхад гурваас илүү хүний хэрэг байхгүй. Бас хүнийхээ тоог урьдаас хэлэхгүй ирэх зэрэг бол байж болохгүй зүйл.



Та үргэлжлэлийг ЭНД дарж Uptown сэтгүүлээс уншина уу.

Харин та Электрон номыг ашиглахын тулд компьютер дээрээ Adobe Digital Editions программыг суулгасан байх шаардлагатайг анхаарна уу. Зааврыг ЭНД дарж үзээрэй.