Дэлхийн болоод Монгол орны улаан номд орж, тоо толгой нь ховордсон цоохор ирвэс, аргаль, цагаан зээр зэрэг амьтныг хэрхэн хам­гаалж буй талаар тодруулж өгөхийг хүссэн захидал ирдэг.

Энэ талаар Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн (WWF) Монгол дахь хөтөлбөрийн газраас тодруулсан юм. Тус газар нь ховордсон ан амьт­ныг хамгаалах, тухайн амьд­рах бүс нутгийнх нь аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг юм.

Цоохор ирвэс: Энэ амьт­ны шинжлэх ухааны нэршлийг нь Unica unica гэдэг. Төв, Дундад Азийн уулархаг нутаг, ялангуяа өвөлдөө нэн хүйтэн байдаг, далайн түвшнээс дээш их өндөрт өргөгд­сөн, ой хөвчгүй, хад чулуур­хаг уулсаар нутагладаг. Ма­най орны хувьд баруун хэсэг буюу Говь-Алтай, Монгол-Алтай, Хангай, Ханхөхий, Хархираа, Түргэн, Цагаан шувуутын уулсын өргөн уудам нутгаар нутагладаг. Мөн Алтайн өвөр говийн нут­гаар орших нь бий. Манай оронд нутагладаг энэ амьтны тоо 700-1200-гийн хооронд хэлбэлздэг аж.

Цоохор ирвэсийн хоол тэжээл нь зэрлэг туруутан амьтад байдаг бөгөөд тэднийг ангуучлахдаа хад цохиог нуувчаа болгон ашигладаг. Идэш тэжээлийн хомсдлоос болж заримдаа гэрийн тэжээ­вэр хонь, ямаа, үхэр адууг барих тохиолдол бий.

Цоохор ирвэсийг дараахь байдлаар хамгаалжээ. 2000 онд Амьтны тухай хуулиар “Нэн ховор” гэсэн ангилалд оруулсан бол өнгөрсөн онд Байгаль хамгаалах олон ул­сын холбоо (IUCN)-ны Улаан номын “Устах аюул нүүрлэ­сэн” гэсэн ангилалд оруулсан байна. Харин 1994 онд зэрлэг амьтан, ургамлын ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенцид бүртгэжээ.

Махан идэшт энэ амьтны тоо толгой буурч буй шалт­гаан нь арьс, яс зэргийг нь борлуулж ашиг олох зорил­гоор хууль бусаар агнах, идэш тэжээлийн хомсдол, өөрөөр хэлбэл аргаль, янгир, тарвага зэрэг амьтад ховордсон зэрэг нэлээд хэдэн шалтгаа­наас болж буй хэмээн Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол дахь хөтөлбөрийн хүрээнд хийсэн ажлаас дүг­нэ­сэн байна.

Аргаль: Аргалийн шинж­лэх ухааны нэршил нь Oүis ammon. Элстэй, чулуурхаг, нүцгэн уулс, толгодоор нутаг­ладаг. Алтайн бүс нутаг, Өмнөговь аймаг болон Ал­тайн өвөр говь, Хөвсгөл айм­гийн нутгаар оршино. Харин Алтай, Хангайн нуруунд зуны улиралд л нутагладаг. Тар­хацын хувьд манай улсын 15 аймгийн 110 сумыг дамнан амьдарна.

Аргалийг Цоохор ирвэ­сийн адил 2000 онд “нэн ховор” гэсэн ангилалд оруул­сан бөгөөд мөн өнгөрсөн онд “устах аюул нүүрлэсэн” хэ­мээн томъёолсон байна.

Тус байгууллагын судал­гаа­гаар манай улс дахь ар­галийн тоо 1975 онд 50 мянга байсан бол 2001 онд 15 мянга болтлоо буурсан үзүүлэлт гарчээ. Энэ тоо өдгөө улам бага түвшинд хүрсэн байхыг үгүйс­гэхгүй хэмээн тус бай­гуул­лагын мэргэжилтэн хэл­сэн.

Цагаан зээр: Монгол орны тал хээр, цөлөрхөг нутгаар голлон тархаж оршдог. Шинж­лэх ухааны нэршил нь Procapra gutturosa юм. Манай улсын зүүн бүсийн тал хээрд хоёр сая гаруй тоо толгой цагаан зээр нутагладаг. Энэ­хүү тооллого нь 2000 оных бөгөөд 1940-1950-иад оны судалгаагаар 4-5 сая байсан аж. Цагаан зээрийн устаж буй гол шалтгааныг эрс тэс хатуу уур амьсгал /ялангуяа 2000-2001 оны ган/, өвлийн тэжээлийн хомсдол, зарим төрлийн халд­варт өвчин, түймэр, чоно мэтийн араатан амьтдын дайралт, уул уурхайн өөрч­лөлт зэрэг шалтгаан хэмээн үзсэн байна.

Т.Гэрэлмаа