Өнөө үе бол даяаршлын эрин. Мэдээллийн эрин. Мэд­лэгт суурилсан нийгэм, эдийн засгийг бүтээн байгуулах эрин. Энэ үед шинжлэх ухаан, технологи эрчимтэй хөгжиж, тэр хэмжээгээрээ хүний, нийгмийн амьдралд өөрчлөлт гарч байна. Хүний харилцааны гол хэрэглүүр болсон хэлний үүрэг улам бүр өсч байна.

Орчин үед хүн төрөлх хэлээсээ гадна гадаад хэл эзэмшсэн байх нь нийгмийн хэм хэмжээ болж байна. Үү­ний зэрэгцээ хэл нь тар­хины үндсэн бүтээгдэхүүний хувьд хүний сэтгэлгээг заг­варчлах гол хэрэглүүр болж, энэ ут­гаа­раа хиймэл оюун бүтээхэд ач холбогдолтой байна. Мэ­дээллийн процес­сыг загварч­лах, машины ор­чуул­гын прог­рамм боловс­руулахад хэлний загваруудыг боловсруулж хэрэглээнд оруу­лах шаард­лага өсч бай­на. Эдгээр байдал нь хэл судлалын уламжлалт ханд­лагыг өөрчилж, шинжлэх ухаа­ны энэ салбарт зарчмын шинэчлэл хийх цаг нь болсныг нотолж байна.

Энэхүү шинэчлэлд нэмэр болох зорилгоор хэл судла­лын онол, арга зүйн хүрээнд холбогдох зарим саналыг илэрхийлье.

   Учир шалтгааны холбогдол ба шугаман бус үзэгдлийн тухай
Бодит ертөнцийн юмс, үзэгдэл учир шалтгааны хол­богдолтой. Энэхүү учир шалт­гааны холбогдлыг нь тодор­хой цаг хугацаа, орон зайн хүрээнд тайлбарладаг, харин шууд детерминацийн түв­шинд бүрэн тайлбарлах бо­ломжгүй юм.

Байгаль, нийгэм дэх хувь­сал өөрчлөлтийн учир хол­богдлыг тайлбарлахад хао­сын тухай асуудал үүсдэг. Ургамал, амьтны популяц, агаарын болон далайн турбу­лент үзэгдэл, бифуркац, тар­хины үйл ажиллагаа, зүрхний хэм алдагдах үзэгдэл тухайн хэмжээнд энэхүү хаос үзэг­дэлтэй холбоотой байдаг. И.Пригожин. И.Стенгерс на­рын эргэлтгүй үйл явц, хао­сын шугаман бус үзэгдлийн тухай болон диссипатив бүт­цийн үзэл онол нь шинжлэх ухаанд шинэ хандлагыг то­дор­хойлсон. /Laszlo Alexander, Kripper Stanly. System theories 1997./ Өргөн утгаар нь хэлбэл синерге­тикийн онол, арга зүй нь хэл шинжлэлийг орчин үеийн шинжлэх ухааны түвшинд хүргэхэд нэн ач холбогдолтой байна.

Шугаман үзэгдэл нь шуга­ман бус үзэгдлийн хэсэг, шугаман математик нь шуга­ман бус математикийн чухал хэсэг гэж үзвэл тархины, сэтгэхүйн, хэлний хүчээр хүнд нөлөөлөх тухай асууд­лыг энэ арга зүйгээр судлах шаардлагатай нь тодорхой байна. Хүний бие организмыг фрактал геометрийн үүднээс судлах нь чухал болохыг судлаачид хэлсэн байдаг. Тархины, сэтгэхүйн шугаман бус үзэгдлийг фрактал оно­лын үүднээс судлах нь хүн судлалд, энэ утгаараа сэтгэл судлал, хэл шинжлэлд зарч­мын шинэ чиглэлийг бий болгоно. Энэ бол когнитив ба нейро хэл шинжлэлийн дина­мик системийн онолын нэг тулгуур болно. Үүний жишээ бол семантик хаосын судал­гаа болно.

Хүн бол нээлттэй систем, иймээс хүний организм ор­чин­тойгоо байнгын энергийн солилцоонд оршино. Хүн, түүний тархи дээд зэргийн зохион байгуулалттай сис­тем. Сэтгэхүйн үйл ажиллагаа системийн шинжтэй байдаг. Иймд сэтгэхүй нь зарим үед хаосын, шугаман бус төлөвт ордог. Энергийн солилцоо­гоор эргэн тэнцвэртэй төлөвт ордог. Тархин дахь орчны тусгал нь когнитив мапаар илрэх бөгөөд энэхүү мап шугаман, шугаман бус ямар ч төлөвтэй байж болно.

Сэтгэхүйн системийн тогт­­­вортой тэнцвэр алдагдах нөхцөлд тодорхой үе шатанд бифуркаци үүснэ. Гэхдээ тогтвортой нөхцөлд ч, бифур­кацийн нөхцөлд ч орчинтой энерги солилцох нэг эх үүс­вэр нь тархи, түүний суваг нь хэл байна. Иймээс хэлийг хүний сэтгэн бодох үйл ажил­лагаатай холбоотой энэхүү динамик системийн нэг гол бүрэлдэхүүн хэсэг гэж үзэж, хэлний системийн, динамик холбогдлыг вербал сэтгэл­гээний түвшинд тайлбарлах нь илүү үндэслэлтэй болно.

Нейроны систем гадаад орчноос хүлээн авч байгаа бүх мэдээллийг синтез хий­дэг. Толин нейрон буюу тар­хины толин систем нь хэлний сэтгэлгээний чухал суурь болдог байна. /Иваницкий А.М. Естественные науки и проб­лема сознания. 2004./ Бодит юм үзэгдлийг хүний тархинд нейродинамик код төлөөлдөг.

Тархины гомеостатик бүт­­­­­­цүүд нь сэтгэхүйн, улмаар хэлний шугаман бус үзэгд­лийг үүсгэдэг байна. Хүний когнитив хөгжлийн үе шатууд, шилжилтийн нас гэдэг нь бифуркацийн бүсэд хамаар­на. Тэгэхээр сурах насны хамгийн өрнөлийн үе шатууд нь мөн тодорхой хүрээнд бифуркацтай холбогдоно. Энэ утгаар хийсвэр сэтгэл­гээ, хэлний сэтгэлгээний хөгжлийн үе шатыг динамик системийн онолын хүрээнд судалвал илүү зохистой, хэ­дэн наснаас нь сургахыг тодорхойлоход шинжлэх ухаа­­­ны нэг үндэслэл болно.

Хэлний шугаман бус үзэгд­­лийн өвөрмөц жишээ бол метафор юм. Метафор үүсэх ассоциатив механизм нь динамик шинжтэй, энэ учраас хэлний шугаман бус үзэгдлийг үүсгэдэг. Хэлний ийм ассоциатив механизмыг судлах нь тархи судлал, сэт­гэл судлалд онцгой ач холбог­долтой болж байна.

   Энерги дамжих тухай
Хэлээр мэдээлэл, бодол санаагаа дамжуулах үйл явдлыг зөвхөн үг, өгүүлбэр, текстийн түвшинд авч үзэх нь хангалтгүй юм. Дотоод хэлэ­хүйн түвшинд бодол санааг илэрхийлэх, дамжуулах үзэгд­­лийг судлах нь өнөө үед нэн чухал болж байна. Энэ бол хүнээс хүнд, тархинаас тархинд энерги дамжих үйл явцыг судлах тухай юм.

Далд энерги нь альфа, вета, гамма, дельта, тетта цацрагаар дамждаг нь шинж­лэх ухаанд тодорхой зүйл. Эрдэмтэд квантын физикийн үүднээс тархины динамикийг судлан термодинамикийн хуулиудын хүрээнд тархины энерги дамжуулах потенциа­лыг тодорхойлж байна. Энэ судалгаанд хэл шинжээчид оролцож, ялангуяа энтропийн асуудлыг нарийвчлан авч үзвэл хэлний сэтгэлгээний шугаман бус үзэгдлийг тайл­барлах нэг гарц олдоно гэж бодож байна. Хүний оюун ухаан бодисын бүтцээс илүү нарийн нийтлэг шинжтэй учир квантын физикийн онол, ул­маар утсан бүтцийн онол шиг ийм хүчтэй онолуудаас санаа авч цаашид түүнээс ч илүү хүчтэй өөрийн гэсэн онолыг боловсруулах бодит хэрэгцээ байгаа нь тодорхой юм. / Тарароев Я.В Теория струн как современная физи­ческая концепция основания мира” В.Ф. 2007.03/

Тархинаас тархинд энерги дамжих явцад таталцлын болон цахилгаан соронзон оронтой төсөөтэй орон үүснэ. Харин энэ оронд энерги дам­жуулах ямар хүч үйлчилдэг вэ, өөрийн гэсэн “бозонууд” байна уу, нейроны синапси­сууд нь “фермионы” эх суурь болох уу, Торсионы орон зайн холбогдлын тухай гэх мэт олон асуудал үүсч байна. Сэтгэхүйн /макро/ түвшинд болон нейроны /микро/ түв­шинд нэгдсэн судалгаа хийж, сансрын /дээд тэнгэрийн/ хүчний үйлчлэл болон бифур­кацийг нарийвчлан судлах, энэ хүрээнд Шредингерийн хар муурын парадокс/стохас­тик учир шалтгааны/, Гейзен­бергийн тодорхойгүй байдлын тухай чухал санаа ямар хол­богдолтойг авч үзвэл нэн сонин болно.

Тодорхой системд, объек­тод үзүүлэх нөлөөллийн үр дүн нь тийнхүү нөлөө үзүүлж байгаа хүчин зүйлүүд, эсвэл тэдгээрийн давтамжийн жи­рийн нийлбэрээр тодор­хой­логдохгүй. Тухайлбал, хүнд мэдээллээр нөлөөлөх нь үүний жишээ болно. Тарнийг олон уншсанаар нөлөөлөх хүч нь нэмэгдэх үү гэдэг ч үүнд холбогдоно. Далд тарни, хараал ерөөл, хар цагаан хэл ам гэх мэт эгэл түвшинд ярьдаг, зарим хүний үнэмшиж итгэдэг үзэгдлийн учир шалт­гааныг тодорхойлж, үнэн-худлын зааг ялгааг тодорхой­лоход тархины энергийн су­дал­гаа ач холбогдолтой болж байна.
   
   Загварчлах тухай
Тархины энерги дамжуу­лах үйл явц зүүн-баруун тар­хины симметрийн асуудалд холбог­дох бөгөөд энэ учраас, ялангуяа баруун тархи чухал нөлөөтэй болох учраас олон хэмжүүрт цаг хугацаа, орон зайн нэн төвөгтэй асуудал үүсч байгаа юм. Энэ хүрээнд орчин үеийн физикийн оно­лууд, математик загварууд хүчин мөхөсдөж байна. Тэ­гэх­лээр одоо яах вэ. Хиймэл оюун бүтээх хэрэгтэй. Хүний тархи­ны чадварыг судлах хэрэгтэй. Ингэхлээр дээр дурьдсан онол, загваруудыг хэрэглэн илүү хүчтэй “дина­мик” онол, загва­рыг боловс­руулах бодит шаард­лага үүсч байна.

Энэ бол хэл шинжлэлийн, ялангуяа когнитив болон нейро-хэл шинжлэлийн хөгж­лийн ирээдүй болно. Хоёр хэмжүүрт логикийн түвшинд хэлний сэтгэхүйн үзэгдлийг загварчлахад илүү дөхөмтэй байна. Хоёр хэмжүүрт логик, алгебр нь хэлний, сэтгэхүйн үзэгдлийн мөн чанарт нэвт­рэх нэг хүчтэй арга болно. Хоёр хэмжүүрт дифферен­циал динамикийг хэрэглэн хүний бичсэн текстээр /бич­гийн хэлбэр бус/ зохиогчийг тогтоох нь үр дагавраар нь эх үүсвэрийг тогтоож байгаа хэрэг юм. Энэ бол синер­гетикийн хүрээнд математик загварчлалыг хэрэглэхийн зөвхөн нэг жишээ юм.

Сонгодог физикт долгион ба бөөм нь салангид объект бол квантын физикт фотон нь долгион – бөөм болно. Энэ нь эртний Грекийн бурхан Янус лугаа адил гэж эрдэмтэд үздэг. Ландаугийн шингэн гелийн судалгаанд энэхүү хоёр нүүртэй Янусийн тухай дурьдсан байдаг. Хэлэнд ийм хоёр нүүртэй Янус лугаа үзэгдэл байх бөгөөд үүний учир шалтгааныг зөвхөн шу­га­ман бус сэтгэлгээний түв­шинд л тайлбарлаж болно. Ширээн дээр таван алим байхад долоон алим авах гээд үз гэсэн Францын мате­матикч Л.Карногийн жишээг ч хэлийг когнитив онолын үүд­нээс судлавал илрүүлж бол­но. Энэ бол 5-7= -2 үзэгдлийг хэлэнд тодорхойлж болно гэсэн үг.

Халуун - хүйтэн, өндөр – нам, улаан – хар гэх мэт эсрэгцлүүд нь хүний субъек­тив орон зайг матрицын ар­гаар загварчлах боломжтойг харуулж байна. Энэ нь эсрэг тэсрэг ойлголтуудыг нэгтгэн синтез хийх хүний сэтгэхүйн чадварыг загварчлах болом­жийг нээж байгаа юм.

Метафор нь хэл шинжлэл, тухайлбал, когнитив хэл шинж­­­лэлийн хүрээнд матема­тик логикийн аргыг хэрэглэн сэтгэхүйн үзэгдлийг загварч­лахад нэн ач холбогдолтой судлагдахуун болж байна. Нейро болон когнитив хэл шинжлэлд хэл бол бодит юм үзэгдэлд шууд холбогдохгүй, харин ментал загварт хол­богдоно гэж үздэг. Концепт нь бодит обьектийн аналог тө­лөөлөл болох утгаараа мета­фор сэтгэлгээний үр дүнд үүсдэг. Метафорууд нь изо­морф чанартай бөгөөд дээд эрэмбийн когнитив үйл ажил­лагааны бүтээл болно. Чухам иймээс хэлээр бодол санаа илэрхийлэх, ойлгох механиз­мыг когнитив загварчлалын аргаар судалж тодорхойлох нь үр дүнтэй болно. Концеп­туудыг нэгтгэн илүү өргөн агуулгатай, өндөр эрэмбийн концепт бүтээх /blending/ үйл явц нь хийсвэр сэтгэлгээний гол суурь болох учир когни­тив загвар нь концептуал, хийсвэр сэтгэлгээг судлах чухал тулгуур болно. Хэлний сэтгэлгээ нь гүн түвшинд тодорхой тооны суурь кон­цеп­тууд, тэдгээрийг холбон нэгтгэх болон ангилан ялгах дүрмүүдээс бүтэх учир эх болон гадаад хэл эзэмших үйл явцыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр судлах нэг суурь нь когнитив загварчлал байх бөгөөд хэл шинжлэлд энэ аргыг өргөн хэрэглэж байж л шинжлэх ухааны түвшин, онолын чадавхийг дээш­лүүлж чадна.

Орчин үед хиймэл оюу­ны судалгаа, текстийн ана­лиз, сэтгэхүйн процессыг загварчлах, семантик ой зэ­рэг нэн чухал асуудлуудыг судалж боловсруулахад хэл­ний шинжлэл чухал үүрэгтэй болж байна. Гэхдээ хэл шинж­лэлийн өнөөгийн хандлагыг эрс өөрчлөн, тархи судлал, сэтгэл судлалтай нягт холбон орчин үеийн тодорхой шинж­лэх ухааны онол, аргуудыг хэрэглэн методологийн шинэ чиглэлийг боловсруулснаар энэхүү үүргийг гүйцэтгэж чадна. Энэ бол хэл судлалд шинэчлэл хийх үндсэн чиглэл болно.

Б.Чулуундорж