Улс төрийн хилс хэргээр хэлмэгдэгсдийн музейд бям­ба гаригийн үдээс өмнө ажил хэрэгч яриа өрнөв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан П.Гэндэнгийн амьдарч асан энэхүү хоёр давхар модон байшин эдүгээ хэл­мэгдлийн үеийн гашуун түүхийг өгүү­лэн уйтайхан дүнсийх бол­сон.

Монгол, орос, америк хэдэн эр­дэмтэн “Лам нарын хэлмэгдүүлэлт” сэдвээр өр­нөх мэдээллийг чих тавин сонсч, музейн жижигхэн өрөөнд яриа өрнүүлж суув. Улс төрийн талаар хэлмэг­дэгсдийн судалгааны төвийн захирал М.Ринчингийн бэлт­гэсэн илтгэл дэх содон баримт чих дэлсэнэ. Хөвсгөл, Архангай, Өвөрхангайд дэгд­сэн 1932 оны лам нарын бослогод лам нараас гадна ардууд оролцжээ. Бослогыг хуягт техник, нисэх хүчний тусламжтайгаар хэрцгийлэн дарсан байна. Тэр ч байтугай химийн хороор цэнэглэсэн сум авчирч босогчдыг буу­дахыг тушааж байжээ. Дотоо­дыг хамгаалахын орлогч дар­га байсан С.Гиваапил хортой сум хэрэглэхийг хориглож, үүнийхээ төлөө хожим хилс хэрэгт орж, цаазлагдсан аж. Сүм хийд, лам нарыг хэл­мэгдүүлэхэд зөвлөлт засгийн удирдагчид хэрхэн нөлөөлс­нийг гэрчлэх өөр нэг баримт Ерөнхий сайд П.Гэндэнд Ста­лины өгсөн зөвлөгөө байдаг. Сталин, Монголын Ерөнхий сайдад хэлэхдээ “Танай ул­сын дотор нэг засаг нь Гэн­дэнгийнх, нөгөө нь лам на­рын засаг байна. Лам нарын засаг хүчтэй байна. Тэднийг аажмаар буулган авах хэ­рэгтэй” гэсэн яриа 1934 онд болжээ. Олон со­нир­холтой баримт өгүүлсэн М.Ринчин­гийн илтгэлийг шавь нь унш­сан юм.

Илтгэгч өөрөө эрүүл мэн­­дийн шалтгаанаар хү­рэлцэн ирж чадаагүй аж. Харин ху­ралд оролцогчдод лавлах юм гарсан тул М.Ринчин гуай руу утасдаж асуултыг дамжуу­лах юм болсон. Олон улсын хурлыг санхүүжүүлэгчдийн нэг АНУ дахь Монгол нийгэм­лэгийн тэргүүн хатагтай А.Кэмп маш идэвхтэй сон­согч байлаа. Мэгжид Жан­райсиг шүтээнийг хэрхэн буулгасан тухай гэрч өвгө­ний ярианы бичлэгийг үзээд тэр “Монголд ирсэн анхны Америкийн Элчин сайд Жан­рай­сигийг босгож байхыг нүдээр харсан” гэж ярилаа. Жанрайсигийг хэрхэн босго­сон түүхийг тэрбээр удахгүй хэвлэгдэх номондоо оруулах юм байна. Бүтээн босголтын үеийн түүхийг мэдэх түүнд Жанрайсигийг хэрхэн нураа­сан тухай яриа их л сонин санагджээ. Хурлын үеэр Жанрайсиг шүтээнийг буул­гаж байхыг нүдээр харсан гэрч Баатарын дурсамжийг видеогоор үзүүлсэн юм. Өд­гөө 96 настай өвгөн ярихдаа “Мэгжид Жанрайсигийг буул­гаж авахаар дандаа орос цэргүүд ирсэн. Эргэн тойрон цэргүүдээр бүслүүлээд та­ваас зургаан цагийн дараа буулгаж дууссан. Дотроос нь дандаа будаа тариа гарсан. Үүр цайхаас өмнө л аваад явсан даа. Хамаг юмыг нь долоо хоног зөөсөн” хэмээн хуучлав. Хэдийгээр өвгөн тухайн үед хүүхэд байсан мэтээр ярьсан ч танхимд суусан мэргэжилтнүүдийн тайлбарласнаар бол ар­дуу­дыг дотогш нэвтрүүлэхгүй байх үүрэг хүлээсэн цэргүү­дийн нэг, бага дарга байжээ. Өвгөн Жанрайсиг шүтээнийг буулгах үед ямар үүрэг хү­лээс­нээ дурсахыг хүсээгүй учраас хүүхэд байсан гэж өөртөө итгүүлсэн байж ч мэдэх юм.

“Иймэрхүү аман түүхийг бушуухан цуглуулах хэ­рэг­тэй” гэж хатагтай А.Кэмп ярьж байлаа. Кембрижийн их сургуу­лийнхан 500 аман түүх цуглуулах төсөл Монголд эхлүүлж байгааг тэр мэдээлэв. Мөн музейд ирж байгаа хэлмэгдэгсдийн үр хүүхэд, хамаатан садны аман түүхийг бичиж авахыг ч музейн захирал С.Бэхбатад зөвлөж байлаа. С.Бэхбат нь П.Гэндэн сайдын зээ хүү юм. Түүний ээж П.Гэндэн агсны ганц охин Цэрэндулам гуай Улс төрийн хилс хэргээр хэлмэгдэгсдийн музейг анх үүсгэн байгуулсан түүхтэй. Нийгмийн бусад салаа мөч­рийнхөн ч хэрхэн хэлмэгд­сэн тухай хурлыг тус музей үргэлжлүүлэн зохион байгуу­лахаар төлөвлөжээ. Хэлмэг­дүүлэлтийн үеийн гашуун түүх хойч үеийнхэнд сур­гамж болж, хар дарсан зүүд мэт аймшигт он жилүүд да­хин давтагдахгүй байгаасай гэсэн ээжийнхээ үгийг тэр­бээр давтан хэлж билээ.

Батсүхийн Янжмаа