Манай улс уул уурхайн салбартаа 2005-2006 онд 127 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийжээ. Энэ нь дэлхийн хэмжээний тус сал­барт хамаарах хөрөнгө оруу­лалтын дөрвөн хувийг эзэлж байгаа үзүүлэлт.

Харин Ази, Номхон далайн орнуудад бол 50 хувиас давсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээг хангаж байна. Энэчлэн баримтууд өнгөрсөн баасан гаригт Дар­хан-Уул аймагт болсон “Мон­гол Улсад металлургийн сал­барыг хөгжүүлэх боломж, шаардлага” олон улсын зөв­лө­гөөний үеэр дэлгэгдсэн. Монголд Уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний 85 жилийн ойтой холбогдуулсан цуврал үйл ажиллагаа басхүү Дар­ханы Төмөрлөгийн үйлдвэрт тохио­сон үйл явдлыг нэгтгэ­сэн зөвлөгөөн болсон гэж болно.

Дархан Сэлэнгийн нут­гийн заагт орших төмрийн хүдрийн ордыг түшиглэн тус Төмөрлөгийн үйлдвэрийг бай­гуулсан байдаг. Бас тэрхүү орд газрын лицензүүдийг харийнханд алдаж боловс­руулах түүхий эдгүй, хаягдал төмөр нь хямд үнээр мөн л урд хөрш рүү өдөр шөнөгүй зөөгдөөд байсан цаг нүүр­лэсэн нь саяхан. Нэгэнтээ Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын дарга Лу.Болд Дарханы Төмөр­лө­гийн үйлдвэрт сүртэйхэн багтай очиж, ашиглалтын лицензийг тус үйлдвэр л эзэм­ших ёстой гэсэн төрийн шийдвэрийг хүргэж байсан билээ. Тэр үйл явдал 2005 онд тохиосон ч энэ онд буюу өнгөрсөн арваннэгдүгээр са­рын 7-ны өдөр л Дарханы Төмөрлөгийн үйлдвэр Төмөр­тэй, Хустайн ордуудынхаа лицензийг албан ёсоор өөрийн болгосон. Одоо түү­хий эдээ гартаа авсан үйлд­вэрт хөгжлийн шинэ гараа, улс орны эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх хүчин байх гарц сонголт хийх, хэлэлцэх цаг үе ирсэнтэй нь энэ удаагийн олон улсын зөвлөгөөн холбог­дож байгаа юм.
Дэлхийн зах зээлд төм­рийн ханш магадгүй хамгийн өндөр хэмжээндээ хүртэл өсч үнэлэгдэж байгаа энэ цагт улсынхаа орд илэрцийн хэм­жээг тодорхойлон тоолж дүг­нэж суух мэдээж таатай. Чухамдаа манайх төмрийн нөөц ихтэй. Гэвч нөөц хэм­жээг нь тогтоосон ордын хэд нь хэний гарт, ашиглах эрх хаана агуулагддаг нь бас л тодорхойгүй. Нөөц тогтоогд­сон төмрийн найман ордын нэг нь олон хүчин зүйлийн оролцоо­тойгоор Дар­ханы Төмөрлөгийн үйлдвэр­тээ ирж байгаа бол бусад долоо нь хаана явааг мэдэх хүн манайд эрхбиш бий биз ээ. Өнөөдөр манай урд хөр­шийн зах зээлд төмөр их эрэлттэй байна. Дэлхийн нийт үйлдвэрлэлийн 40-50 хувийг нуруундаа үүрэх хэрээр зах зээлд оролцох үүрэг, дур зоргоороо аашлах боломж бас хятад улсад л байна.

Зөвлөгөөний үеэр ашигт малтмалын үйлд­вэр­лэлтэй холбог­дох яам, там­гын газ­рын мэргэ­жилтнүүд метал­лургийн үйлдвэрлэлийг ашиглалтад оруулах ойрын бөгөөд хэтийн замд хэрхэн бүтээн байгуулалт, ололт санаачилга байх ёстой талаар өгүүлж байна лээ. Ашигт малтмалын орд газрын өм­чийн үнэлгээний тухай яриа нийтийн сэдэв байлаа.

Хэн юу хэлэв?
    “Миний Монголын га­зар шороо” хөдөлгөөний гүйцэтгэх захирал Б.Болд­баатар:
-Манай хөдөлгөөн байгуу­лагдаад хоёр жил болж байна. Энэ хугацаанд хамгийн их хүч гаргаж ажилласан хэсэг бол Дарханы төмөрлөгийн үйлд­вэрийн түүхий эдийн суурь нөөц болох орд газрын лицен­зийн төлөөх тэмцэл байлаа. Хөдөлгөөн хоёр нас хүрч байгааг дурддагийн учир гэ­вэл яг тэр ойн өдөр буюу арваннэгдүгээр сарын 7-нд тус үйлдвэр лицензээ албан ёсоор авсан юм. Тэгээд өнөө­дөр газар шороо гэж ярьдаг­гүй хүн байхгүй болжээ. Энэ нь газар шороогоо авч үлдэх­гүй бол, түүний төлөө тэмцэх­гүй бол болохоо байлаа гэж тэмцсэн хөдөлгөөнүүдийн бас нэг зорилго биелж, ач тус нь гарч байгаа явдал. Эрдэс баялаг бол манай улсын харьцангуй давуу тал. Тэ­гэхээр өнгөрсөн хугацаанд тэмцэхдээ энэ давуу талыг олон нийтэд ойлгуулж, асууд­лын төвд гаргаж ирсэн түүхэн ач холбогдолтой.

   Доктор, дэд профессор С.Доржсүрэн:
-Газрын хэвлийн төрийн өмч, түүнийг ашиглах хөрөнгө оруулалт, төслийн нийлбэр үнэ цэнийг үндэслэлтэй тоо­цоолох нь өмчийн сонирхогч талуудын эрх ашгийг хамгаа­лах, үнэт цаасны зах зээлд хөрөнгийн эх үүсвэр босгох, хөрөнгө оруулалтын хэлцлийг үндэслэхэд чухал ач холбог­долтой. Гадаадын хөрөнгийн зах зээлд хувьцаа гаргаж, санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэхэд эн түрүүнд шаар­дагддаг нь орд газрын өмчийн хөрөнгийн үнэлгээ­ний тайлан байдаг. Олборлох аж үйлдвэрийн үнэлэгдэх хөрөнгийг зөв тодорхойлоход анхаарах хэрэгтэй. Байгальд анхдагч байдлаараа оршин буй эрдэс баялаг нь биет газар, үл хөдлөх хөрөнгийн нэг хэсэг болно. Ийм эрдэс, баялаг, газрын тосны өмчлөл, тэдгээр дэх ашиг сонирхол, хайгуул хийх олборлох эрх нь үл хөдлөх өмч байна. Уурхай, ордын үйл ажиллагаа нь биз­несийн үйл ажиллагаа болно. Эрдэс баялгийн тээвэрлэлт боловсруулалт нь мөн ха­маарна. Үнэлэх хөрөнгийн өмчлөл, холбогдох эрхийг зөв тодорхойлох нь үнэлгээний шинжилгээний гол асуудлын нэг байх болно. Хайгуул ол­бор­лолт, боловсруулалтын үе шатаас хамаарч тухайн үед үнэлгээчид, эсвэл техникийн экспертүүдийн дүгнэлтээс хамаарах ч хайгуулын өмч, эх үүсвэр өмч, хөгжүүлэлтийн өмч, үйлдвэрлэлийн өмч гэсэн ангилалд хамаарна. Газрын хэвлийн баялаг нийт ард түмний өмч гэдэг. Өмч юм бол үнэ цэнэтэй. Эрдэс баялгийн үйлдвэрийн зорил­гоор олборлох бизнес, бай­галийн баялаг дахь өмчийн үнэ цэнийг шинжлэх нь өм­чийн эзэмшлийн хувь хэм­жээг тогтоох, хувьцааны тоо, үнэ цэнийг үндэслэх нөхцөл. Энэ нь том, жижиг аль ч олборлох бизнест хамаатай.

   Дарханы Төмөрлөгийн үйлдвэрийн захирал Т.Ган­болд:
-Манай үйлдвэрийн түү­хий эд хаягдал төмөр байсан. Чухамдаа Соц үеийн ЗХУ-ын техник технологийн бааз суурийг дахин боловсруулал­тад оруулах байдлаар ажил­лаж ирсэн. Гэхдээ 80 гаруй хувь нь экспортод гарч, үлд­сэн хэсэг нь манай үйлд­вэрийн түүхий эд болж бай­сан юм шүү. Өнөөдөр улсын хэмжээнд стандартын бус арматур үйлдвэрлэж байгаа нь зах зээлд ихээхэн нөлөөлж байна. Үндэсний цорын ганц үйлдвэрлэл нь явагдаж байгаа Дархан-Уул аймагт гэхэд л хувийн хоёр үйлдвэр ороод ирсэн байх жишээтэй. Нэгэнт одоо түүхий эдийн хувьд баталгаатай болсон тул нэгд­сэн нэг чиглэлтэй ажиллахгүй бол цаг хугацаа, үр ашиг алдах эрсдэл манай үйлдвэр­лэлийн хувьд маш их үүсээд байна. Учир нь төмрийн зах зээл өнөөдөр дэлхийн хэм­жээнд асар их эрэлттэй бай­гаа ч энэ нь удаан үргэлж­лэхгүй байх төлөв хандлагыг дэлхийн санхүүгийн экспер­түүд гаргасан байна. Тэгэхээр цаг хугацаа асар их үнэ цэнэ­тэй болж байгаа.

-Металлургийн үйлд­вэр­лэлийг хөгжүүлэхээр зөвлөлдөж байгаа нь цаг үеэ оллоо гэж дүгнэж бай­на. Ойрын хугацаанд үзэж болох үр дүн ямар харагдаж байна вэ?
-Маш ойрын үед орд газ­рын төслөөс ч тэр, зөвлөгөө­нөөс гарч байгаа санаа оноо нэгтгэгдээд явбал бүс нутгийн хөгжил, улс орны эдийн за­сагт ч маш том өөрчлөлт гарах боломжтой. Металлур­гийн салбарыг хөгжүүлснээр хамгийн наад зах нь боловс­руулалтад нөлөөлөх бусад түүхий эдийн ордын илрэлийг ашиглах, тэр хэмжээгээр бүтээмж өсөх сайн талтай.

   Олон улсын эдийн за­сагч, судлаач С.Доёд:
-Өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засгийн тодорхойлох чухал салбар бол уул уурхай мөн. Манайх ашигт малтмал, эрдэс баялаг, алт зэс, нүүрс ихтэй. Бусад ашигт малт­малын илрэл ч олон. Хэрхэн Монгол Улсын эдийн засагт зөв зохистой ашиглах вэ гэхэд сөрөг хандлага их бай­на. Адаглаад гадаадын хөрөн­гө оруулалтыг татна гэж яриад байгаа нь өөрөө буруу юм. Энэ нь манай зүгээс хяналт байхгүй болох ёстой гэж хэлэхтэй агаар нэг. Эцэст нь ийм байдлыг үл ухах манай төрийн чадвар асар муу байна. Дэлхийн эдийн засагт гэхэд л үндэсний өрсөлдөх чадвараараа манай улс 2005 онд 92 дугаарт байсан атал одоо 131 дүгээрт орж ухар­лаа. Ийм ухарсан үзүүлэлт­тэйгээр, ахиц дэвшилгүйгээр олон улсын эдийн засгийн харилцаанд аль ч сал­бараа­раа оролцоно гэдэг хэцүү л болж байгаа юм аа.

   ШУТИС-ийн МИС-ийн багш С.Ванчинжав:
-Хариуцлагатай уул уур­хай гэж яригдах боллоо. Өнөөдөр болж байгаа зөв­лөгөөн, олон улсын уул­залт­тай холбож харахад хариуцлагатай уул уурхайн төлөв хандлага манайд хэр байна гэж та дүгнэх вэ?
-Ямартай ч өнөөдөр яриг­даж байгаа металлургийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд асар их хөрөнгө шаардана. Тэгээд мэдээж боловсруу­лах, баяжуулах үйлдвэр бай­гуулъя, шинэ түвшинд хүрэх гараа царааг тодорхойлъё гэж ярьж эхэлж байгаатайгаа ижил хэмжээнд уул уурхайн хариуцлагыг ярих, авч үзэх хэрэгтэй. Хамгийн наад зах нь үйлдвэрлэлийн өмнө нийг­мийн хариуцлага байх ёстой. Бохир, чанаргүй арматур гаргаж болох уу болохгүй юу гэдэг асуулт л нийгмийн ха­риуцлагын хоёр тал болоод ирэх байхгүй юу. Өнөөдөр Дарханы төмөрлөгийн үйлд­вэрийн ганц бүтээгдэхүүн арматур төмөр атал Хятадын чанарын шаардлага хангах­гүй, хямд арматураар барилга барьж байна. Үндэсний стан­дарт хэмжилзүйн хороогоор баталгаажсан гагнуурын бат бөхийг шалгах лаборатори манайд сургуульд бий л дээ. Арматурын харьцангуй су­налт, бат бөх, урсалтын хяз­гаар гээд үндсэн үзүүлэл­түүдийг лабораторийн түв­шинд гаргаад өгнө. Харин тэр үнэлгээнд үндэслэж байцаагч дүгнэлт гаргах ёстой юм. Эдгээр газруудын уялдаа холбоотой ажиллагаа бүх­нээс л уул уурхайн хариуц­лага гэдэг зүйл тодорхой­логдоно шүү дээ. Өнөөдөр бол манайд хариуцлага гэдэг зүйл огтхон ч алга. Тийм болохоор тэр иргэний хөдөл­гөөн гэдэг эвсэл, нэгдэл чинь байгаа юм гэж ойлгодог шүү.

   Стандартын холбооны тэргүүн О.Чилхаасүрэн:
-Металлургийн үйлдвэр­лэлийг хэрхэн хөгжүүлэх вэ гэдэг чиг хандлагыг тодорхой­лох зорилгоор зохион бай­гуулж байгаад зөвлө­гөөний ач холбогдол оршино. Уул уур­хайн үйлдвэрлэлийн ашиглал­тад хариуцлагатай байх үүрэг маш чухал. Нэгдүгээрт, нөө­цийг ариг гамтай ашиглах. Хоёрдугаарт, орчин тойрон­доо халгүй тэнцвэрт байдлыг алдагдуулахгүй, экологийн тэнцвэртэй байдлыг хангасан үйл ажиллагаа явуулах ёстой гээд үргэлжилнэ, олон асуу­дал яригдах ёстой юм. Стан­дарт чанар, хэмжилзүйн чиг­лэл бол уул уурхайн бүтээг­дэхүүн, удирдлагын тогтол­цоо­ны явцад үнэлгээ гаргах чиглэлд чухал нөлөөтэй, орол­­цоотой байх ёстой сал­бар. Энэ хэмжээгээрээ уул уурхайн хариуцлагын бас нэг хүчин зүйл болно.

Болдсайханы Хажидмаа