БНХАУ-д олон улсын худалдааны магистр болон тооцооллын эдийн засагч мэргэжлээр докторын зэрэг хамгаалсан Л.Даваажаргалтай тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахын тулд хэрхэн бэлдэх тухай  ярилцлаа. Тэрээр АНУ-д коллежид суралцаж байхдаа мөн тэтгэлэгт хамрагдаж байжээ.

-Гадаадын сургууль болон Засгийн газрын тэтгэлэг авч байсан туршлагаасаа хуваалцахгүй юу?
-Тавдугаар ангиасаа англи хэлийг сонирхон судалж, хүүхэлдэйн кино, дуу их сонсдог байлаа. Хүүхэд ямар гадаад хэл сонирхож байна, тухайн хэлээрээ дамжуулан тэр улсын түүх, соёл, сэтгэлгээнээс суралцаж бас цаашдын хүсэл мөрөөдөлд нөлөөлдөг гэж боддог. Би багаасаа АНУ-д суралцах мөрөөдөлтэй байсан. Тухайн үед гадаадад тэтгэлэгтэй хэрхэн суралцах талаар одоогийнх шиг мэдээлэл элбэг байгаагүй. Ямар ч байсан IBTOEFL-ийн шалгалтад өндөр оноо хэрэгтэй гэж ойлгон шаргуу бэлдэж эхэлсэн.

Хятад оюутнууд алсын хараа, зорилгоо бүр багаасаа тодорхойлчихсон байдаг. Цэцэрлэгт орохдоо л ямар их сургуульд орохоо шийдсэн байдаг гэхэд хилсдэхгүй.

Жил гаруй бэлдсэний эцэст хоёр удаа өгсөн ч сайн оноо авч чадаагүй. Дахин хагас жил бэлдэж байгаад хоёр өгсөн. Ингээд нийт дөрвөн удаа хэлний шалгалт өгсний эцэст хүссэн оноогоо авсан. Миний тэр үеийн зураг одоо ч сургалтын төвийн хананд байдаг. Хэд хэдэн сургууль руу материалаа явуулсан. Хамгийн түрүүнд Green River College-д тэнцэж, бизнесийн удирдлагаар суралцахаар шийдсэн. Би Монголоос явахдаа тэтгэлэг аваагүй. Харин очоод нэг улирал сурсны дараа сургуулийнхаа Олон улсын оюутны тэтгэлэг хөтөлбөрт хамрагдсан.  Мөн суралцаж байх хугацаандаа олон улсын оффист маркетинг, оюутны байрны туслах хийж байр хоолны мөнгөө олдог байсан. Түүнчлэн хичээлийн хажуугаар орон гэргүй хүмүүсийг хооллох газарт тусалж, манай сургуулийг сонирхож ирсэн хүмүүст сургуулийн хотхоноо танилцуулах зэрэг сайн дурын ажлууд хийдэг байв.

Дараа нь магистрт БНХАУ-д суралцах болсон нь дараах шалтгаантай.

Нэгдүгээрт, хөрш хоёр орныхоо аль нэг хэлийг бүрэн эзэмших хүсэлтэй байсан, хоёрдугаарт тухайн үед Хятад улс дэлхийн зах зээлд цойлж эхэлж байсан учир сонирхон суралцъя гэж бодсон, гуравдугаарт Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөрт өрсөлдөөд үзье гэж бодсон.

БНХАУ-ын Засгийн газрын тэтгэлэг жил бүрийн эхээр албан ёсоор Боловсрол, Шинжлэх Ухааны Яамны цахим хуудаст зарлагддаг. БНХАУ-ын Засгийн газрын, Өвөр Монголын өөртөө засах орны, муж, сургуулийн гэх зэрэг олон төрөл, мөн тэтгэлгийн хэмжээ ялгаатай. Тиймээс аль сургуульд, ямар мэргэжлээр суралцах хүсэлтэй байгаагаас шалтгаалж бүрдүүлэх материал ялгаатай байж болно. Тухайн тэтгэлгийн тавигдах шаардлагын дагуу материалаа бүрдүүлж өгнө. Үүнээс гадна, хятад хэлээр суралцах бол хятад хэлний HSK шалгалтын оноо, англи хэлээр суралцах бол IBTtoelf, IELTS-ын оноо шаарддаг.

Эхний шатанд тэнцвэл Англи хэл, Математикийн шалгалт өгдөг. Үүний дараагаар сүүлийн шат буюу ярилцлагад орох ба ярилцлагын шатандаа гадаад хэлээр ярихыг илүүд үзэх хэрэгтэй санагдсан. Шалгалтуудыг хавар авч дуусдаг ба харин сургуульд тэнцсэн урилга маань наадмын үеэр ирсэн. Суралцах төлөвлөгөөгөө сайн бичих нь маш чухал. Ялангуяа хувь хүний онцлог, гаргасан амжилт, нийгмийн идэвхтэй байдал, суралцах хугацаандаа ямар мэдлэг эзэмших, төгсөөд эх орондоо ирээд юу хийх төлөвлөгөөтэй байгаагаа үнэн зөвөөр бичих хэрэгтэй гэж бодож байна.

-БНХАУ-ын Засгийн газрын тэтгэлгийг өрсөлдөж авахад хэцүү, танил талаараа авдаг гэсэн яриа бий шүү дээ. Энэ талаар ямар бодолтой вэ?
-Энэ нь өмнө хэлсэнчлэн олон төрлийн тэтгэлэг байдгийг ялгаж салгадаггүйтэй холбоотой болов уу. Муж, сургуулийн тэтгэлэгт зуучилдаг компани, хувь хүмүүс их. Хөлс нь төлбөрөө бүрэн төлж сурснаас мэдээж хямд. Харин засгийн газрын тэтгэлэг хамгийн өрсөлдөөнтэй буюу жил бүр цөөн тооны оюутнуудыг сонгон шалгаруулдаг. Тэтгэлэгт хөтөлбөрийн шаардлагын дагуу материалаа сайн бүрдүүлэх хэрэгтэй. Мөн англи, хятад хэлний өндөр мэдлэг шаарддаг.

Миний хувьд докторын зэрэгт суралцахдаа БНХАУ-ын Шинжлэх ухааны академи болон Хөгжиж буй орнуудын ШУА-н хамтарсан CAS-TWAS тэтгэлэгт хөтөлбөрт тэнцэн Бээжин хотноо суралцах боломж гарсан. Хятад үйлдвэрлэгч орон учир шинжлэх ухааны суурь салбарууд, судалгаа болон хөгжүүлэлт (research and development), инновацийн салбарт хөрөнгө оруулалт их хийдэг. Жил бүр дэлхийн 60 гаруй орноос 200 гаруй судлаач оюутныг сонгон шалгаруулж, байгалийн ухаан, нийгмийн ухааны чиглэлээр шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдэд тэтгэлэгтэй сургадаг.

Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд судалгааны ажил хийх бүрэн боломжоор хангана. Жишээлбэл, химийн хүрээлэнд суралцахад төрөл бүрийн туршилт хийх лаборатори, тоног төхөөрөмж, туршилтад ашиглах түүхий эд, химийн бодисууд бэлэн байдаг. Манай улсаас 30 гаруй судлаач оюутнууд хими, физик, генетик, амьтан, ургамал судлал, геологи, газарзүй, цаг уур судлал, сэтгэл зүй зэрэг нарийн мэргэжлээр маш сонирхолтой судалгааны ажлууд хийж төгссөн.

-БНХАУ-д сурч амьдрахын давуу болон сул талыг нэрлэвэл?
-БНХАУ-д суралцах хугацаандаа мэргэжлийн онол, туршилт мэдлэг, мөн хэлийг нь сайн эзэмшээрэй гэж зөвлөмөөр байна. Монгол оюутнуудад хятадаар ярихаас санаа зовж, арагшаа суудаг. Тэгээд төгсөж ирснийхээ дараа хэлээ сайн сурахгүй яав даа гэж харамсах явдал ажиглагддаг. Хятадууд их нүүрэмгий, яриа хүмүүс. Сургуулийн манаач, харуул, үйлчлэгч, дэлгүүрийн худалдагч нараас авахуулаад гадаа гудамжинд ярилцах хүмүүс маш олон. Тэд нартай санаа зоволтгүй яриад байвал олон төрлийн нутгийн аялгыг ялган сонсож, илүү хурдан сурна. Мөн хамт суралцаж байгаа олон улсын оюутнуудтайгаа сайн найзалж нөхөрлөх чухал. Хятад оюутнуудаас суралцах олон сайн чанарууд байдаг. Тэд алсын хараа, зорилгоо бүр багаасаа тодорхойлчихсон байдаг. Цэцэрлэгт орохдоо л ямар их сургуульд орохоо шийдсэн байдаг гэхэд хилсдэхгүй.

2015 онд Хятад эсвэл англи хэлтэй хүн эрэлттэй байсан бол 2019 онд доктороо төгсөж ирэхэд ажил олгогчид хятад, англи хэлнээс гадна өөр хэлтэй байвал давуу тал болно гэж байсан. Тэгэхээр ирээдүйд хэлний мэдлэг ямар чухлыг эндээс харж болно.

Тэд өдөр бүр шинэ зүйл суралцаж, өөрсдийгөө бүрэн дайчилж чаддаг. Мөн өөрсдийн суралцаж буй мэргэжлээ ул суурьтай судалдаг. Хими, физик, биологи зэрэг нарийн мэргэжлээр суралцах хүсэлтэй оюутнуудын хувьд дадлага, туршилт хийх судалгааны орчин, хангамж сайтай. Хятад оюутнуудын судалгааны ажлыг уншихад судлагдсан байдал буюу Literature review-г маш сайн бичдэг. Судлагдсан байдал гэдэг нь тухайн судалгааны ажлыг ямар онол, шалтгаанаар хэн судалж байсан, мөн цаашид судалгааны ямар асуудал урган гарч байгааг тодорхойлно гэсэн үг.

Төрөл бүрийн судалгааны ажлуудыг Academia, Mendeley, ResearchGate зэрэг цахим платформ-д бүртгүүлэн иш татан (citation) авах боломжтой. Хятад оюутнуудын эрдэмд суралцах арга барил их системтэй, цэгцтэй санагдсан. Монгол оюутнууд шалгалт, бие даалтын цагийг нь тулгаж хам хум хийдэг болохоор үлдэц муутай. Харин Хятад оюутнууд өдөр бүр бага, багаар ахиулдаг учир насан туршийн мэдлэгтэй болдог юм шиг санагдсан.

-АНУ-д тэтгэлгээр сурах боломжийн талаар ярьж өгөөч. Тэнд сурахын давуу болон сул тал нь юу вэ?
-Бакалавр, магистр, докторын түвшинд маш олон төрлийн тэтгэлэгт хөтөлбөрүүд бий. Бакалаврын түвшинд TOEFL, IELTS англи хэлний шалгалтын өндөр онооноос гадна SAT буюу элсэлтийн ерөнхий шалгалтын оноо хэрэгтэй. Монгол хүүхдүүдийн хувьд эдгээр оноогоо тултал нь өндөр авдаг. Харин АНУ-ын их сургуулиуд шалгаруулахдаа тухайн хүүхдийн нийгмийн идэвх, хичээлээс гадуурх нийгмийн оролцоо, хобби, ямар хувь хүн болж төлөвшиж байгааг илүү сонирхдог. Мөн манайхны гаргадаг нэг алдаа бол цагийг нь тулгаж материалуудаа илгээдэг. Цаг хугацаагаа сайтар төлөвлөх хэрэгтэй ба хамгийн багадаа сургуулиа төгсөхөөс хоёр жилийн өмнөөс бэлдэж эхлэх хэрэгтэй.

Магистрын түвшинд мөн TOEFL, IELTS англи хэлний шалгалтын онооноос гадна, GRE, GMAT шалгалтын сайн оноо шаардлагатай. Тэтгэлгүүдийн хувьд АНУ-н засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөр Фулбрайт(Fullbright), Английн засгийн газрын хөтөлбөр Чивнинг (Chevening), Австралийн засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөр (Australian Awards) зэрэг олон байдаг. Тухайлбал, IELTS шалгалтын хувьд анхаарах зүйл гэвэл унших, бичих, сонсох, яриа зэрэг дөрвөн төрлийн шалгалтад тус бүрд 6.5-аас дээш оноо авах шаардлагатай.

-Хоёр удаа тэтгэлгээр сурчээ. Ирээд Монголдоо ажиллахад үнэлэмж хэр санагдсан бэ. Хэр удаан ажил хайсан бэ?
-Докторын зэрэгтэй бол улсын байгууллагад ажиллахад цалингийн 15 хувийн нэмэгдэл авдаг. АНУ-аас ирээд "Оюу Толгой" төслийн геологийн хэлтэст техникийн орчуулагчаар ажилласан. Тухайн үед мэргэжлийн үг хэллэг сайн мэддэггүй байсан ч сурч чадна гэсэн тэмүүлэлтэй орж, англи, монгол хэлний ярианы болон бичгийн орчуулгын дадалтай болсон. Оюу Толгой төсөл монгол залуусын мэдлэг чадварыг харьцангуй өндрөөр үнэлдэг. Мөн хамтран ажиллаж байгаа гадаад, дотоодын мэргэжилтнүүдээс мэргэжлийн арга барил сурах бүрэн боломж олгодог юм билээ. Магистрын зэргээ хамгаалж ирээд Хонконгийн хөрөнгө оруулалттай барилгын компанид Малайз төслийн менежерийн удирдлага дор төслийн зохицуулагчаар ажилласан.

Тухайн үед англи, хятад хэлээ ашиглан гадаадын хөрөнгө оруулалт хэрхэн манай улсад орж ирдэг, барилгын төсөл, төслийн санхүүжилт хэрхэн явагддаг талаар мэдлэгтэй болсон. Харин докторын зэргээ хамгаалсны дараа сурсан онолын мэдлэгээ илүү хөрсөн дээр буулгаж, дадлагажихад ач холбогдолтой ажил хийхийг зорьсон. Одоо эзэмшсэн мэргэжлээрээ, өөрийн сурсан өчүүхэн мэдлэгээ улсынхаа хөгжил дэвшилд бага ч болов нэмэр оруулахыг хичээж явна.

Тодруулбал, дэлхийн банк, Сангийн яамны хамтран хэрэгжүүлж буй “Төсөв, санхүүгийн тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх төсөл”-ийн хүрээнд Сангийн яаманд ажиллаж байна. 2015 онд Хятад эсвэл англи хэлтэй хүн эрэлттэй байсан бол 2019 онд доктороо төгсөж ирэхэд ажил олгогчид хятад, англи хэлнээс гадна өөр хэлтэй байвал давуу тал болно гэж байсан. Тэгэхээр ирээдүйд хэлний мэдлэг ямар чухлыг эндээс харж болно.

-АНУ болон БНХАУ-д сурахад ямар бэрхшээлтэй тулгарч байсан бэ?
-Хэдий Монголдоо англи хэлээ сайн бэлдээд очсон ч академик түвшинд хэцүү шүү. Лекц хичээлээ ойлгохгүй байх нь элбэг. Энэ үед коллежийн ахисан түвшний англи хэлний хичээл, tutor буюу номын санд байдаг хичээл давтуулдаг оюутнууд ихэд тусалсан. Мөн багш нарын оюутнуудтай уулздаг цагаар ойлгохгүй байгаа хичээл, лекцээ асууж болдог. Магистр болон докторын түвшин, судалгааны ажлын чиг хандлага, төлөвлөгөө гаргах зэрэг эхэн үед хүндрэлтэй байсан. Энэ үед удирдагч багштайгаа эсвэл туслах багштайгаа сайн ярилцаж, зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Өөрийн хийхээр төлөвлөж байгаа судалгааны ажлын агуулга, төлөвлөгөө, аргачлал зэргээ танилцуулаад, мөн багшийнхаа зөвлөгөө, нэмэлт саналуудыг сайн сонсох хэрэгтэй санагдсан.

Докторын зэрэг хамгаалахад олон улсын сэтгүүлд хамгийн багадаа хоёр судалгааны өгүүлэл хэвлүүлэх шаардлага тавьдаг.

Монгол оюутнууд судалгааны агуулга, аргачлалаар бол багштай тэр бүр ярилцахгүйгээр дипломын ажлаа бичиж дуусаад үзүүлдэг. Энэ тохиолдолд сургуулийн судалгааны ажилд тавигдах шаардлага хангахгүй буцаагддаг. Докторын зэрэг хамгаалахад олон улсын сэтгүүлд хамгийн багадаа хоёр судалгааны өгүүлэл хэвлүүлэх шаардлага тавьдаг. Судлаач оюутнуудын хувьд судалгааны өгүүллэгээ аль болох эртнээс бичиж, бэлдэх хэрэгтэй.

Хамгийн түрүүнд өөрийн мэргэжилд тохирох, сургуулийн шаардлагад нийцсэн, Impact Factor буюу үнэлгээ өндөр хэд хэдэн сэтгүүл олох хэрэгтэй. Судалгааны өгүүллэгээ олон улсын судалгааны ажлын загварт оруулж бичнэ, “Peer-review” буюу бусад судлаачдаар хянуулж, шалгуулна. Үүний дараагаар, сэтгүүлийн редактор рүү судалгааны өгүүллэгээ хэвлүүлэх хүсэлтээ илгээнэ. Эхний ээлжид хэд хэдэн удаа татгалзах хариу авбал битгий шантраарай. Тэр бүрд судалгааны ажлын өгүүллэгээ сайжруулаад, бататгаад явдаг. Олон улсын нэр хүндтэй сэтгүүлд (Impact Factor өндөр) судалгааны ажлаа хэвлүүлэхэд хамгийн багадаа нэг жил ба түүнээс их хугацааг зарцуулдаг.

-Гадаадад сурахаар төлөвлөж буй хүүхдүүд сэтгэлзүйн ямар бэлтгэлтэй байх ёстой гэж бодож байна?
-Бакалаврын түвшинд гадагшаа суралцахаар явж байгаа оюутнууд ихэнх нь гэрээсээ холдож үзээгүй өсвөр насны хүүхдүүд байдаг. Хүүхдүүд биеэ даах чадвар маш чухал, ядахдаа өлссөн үедээ хоолоо хийгээд идэж чаддаг байх хэрэгтэй. Тиймээс эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ гадагшаа сургахаар бэлдэж, төлөвлөж байгаа бол хамгийн түрүүнд биеийн даалгаж, зорилгыг нь өөрөөр нь тодорхойлуулж, гадаадын сургуульд очоод даалгавар, бие даалт ихтэй, шантрах зүйл байдаг шүү зэргээр сэтгэлзүйг бэлдэх хэрэгтэй.

Харин магистр, докторт суралцагчид өөрийн давуу болон сул талаа мэддэг, суралцах зорилгоо тодорхойлсон байдаг болов уу. Эдгээр тэтгэлэгт хөтөлбөрт суралцсандаа өөрийгөө их азтайд тооцдог. Надад олдсон эдгээр боломжийг цааш түгээж, суралцах эрмэлзэлтэй байгаа залууст зөвлөгөө өгч, туслах хүсэлтэй байна. Тэтгэлэгт хөтөлбөрийн талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл авахыг хүсвэл холбогдож болно. Мөн ажлын цаг заваа зохицуулан багшилж, оюутнуудын судалгааны ажил удирдах хүсэлтэй. Цаашид сонирхолтой судалгааны ажил хийхээр төлөвлөж байна.

-Ярилцсанд баярлалаа.