Монгол Улс анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсны 100 жилийн ой өнөөдөр тохиож байна. Энэ түүхт ойг тохиолдуулан Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг Германы улс төрийн сангуудаас “Монгол Улсын үндсэн хуулийн 100 жилийн товчоон” сэдэвт бага хурал арваннэгдүгээр сарын 15-нд зохион байгуулсан юм. ХБНГУ-ын Ханнс-Зайделийн сан, Конрад-Аденауэрийн сан, Фредрих-Эбертийн сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн сангаас зохион байгуулсан энэ хуралд 1924 оны 11-р сарын 26-ны өдөр батлагдсан Монголын анхдугаар Үндсэн хууль, 1949 онд батлагдаж 75 жилийн ойтойгоо золгож буй Герман улсын Үндсэн хууль болон 1992 оны ардчилсан Үндсэн хуулийн талаар хуульч, эрдэмтэн судлаачид авч хэлэлцсэн.  

Үндсэн хуулийн түүхт ой болон Монгол Улс, ХБНГУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг тохиолдуулан зохион байгуулсан бага хурлын үеэр Герман улсын монгол, хятад, төвд судлаач эрдэмтэн, доктор Оливер Корфф, Монгол Улсын Гавьяат хуульч, доктор, профессор Ц.Сарантуяа нар Германы улс төрийн сангуудын дэмжлэгтэйгээр эрхлэн гаргасан “Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 100 жилийн товчоон” номын танилцуулга болов.

П.ОЧИРБАТ: АРД ИРГЭДЭЭС ИРҮҮЛСЭН САНАЛЫН 40 ХУВИЙГ ШУУД АВЧ, 1992 ОНЫ ҮНДСЭН ХУУЛЬДАА ТУСГАСАН

Монгол Улс 100 жилийн хугацаанд 1924, 1940, 1960, 1992 онд Үндсэн хуулиа дөрвөн удаа шинэчлэн баталсан түүхтэй. 



Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга байхдаа өнөөдөр мөрдөгдөж буй 1992 оны ардчилсан Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комиссын даргаар, орлогч даргаар хожим Хөдөлмөрийн баатар болсон шинэ Үндсэн хуулийн эх баригт Б.Чимэд нар томилогдон ажилласан юм. Анхны Ерөнхийлөгч, Акалемич П.Очирбат 1992 оны ардчилсан Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах, батлагдах түүхэн үйл явдлын гэрчийн хувьд “Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 100 жилийн товчоон” номд өөрийн дурдатгал, тэр үеийн баримтын бичиж үлдээжээ. Тэрбээр энэ удаагийн бага хуралд ардчилсан Үндсэн хуулийн төсөл хэрхэн боловсруулсан талаар “Үндсэн хууль бүтсэн түүх, түүхэн үйл явдал” сэдвээр тавьсан илтгэлийг хүргэж байна.

П.Очирбат,  Монгол Улсын Үндсэн хуулийн түүхэнд 1206 оны Чингис хааны Их засаг хууль, Монгол Улсад хаант засгийг халж Бүгд найрамдах засаг тогтоосон1924 оны анхдугаар Үндсэн хууль, социализмаас зах зээлийн нийгэмд шилжсэн 1992 оны ардчилсан Үндсэн хууль  онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. 1992 оны ардчилсан Үндсэн хууль хэрхэн бүтсэн түүх, бүтэх явцад болсон түүхэн үйл явдлын талаар гэрчийн хувиар нэлээд зүйлийг тогтож хэлж болмоор санагдана.

АИХ-ын 1990 оны 3-р сарын 17-ны хурлаар 1960 оны Үндсэн хуулийн оршил хэсгийн “БНМАУ-ын төр, нийгмийн удирдан чиглүүлэгч хүч бол бүхнийг ялагч марксист-ленинист онолыг үйл ажиллагаандаа удирдлага болгодог МАХН мөн” гэсэн өгүүлбэрийг хассан. 

1992 оны Ардчилсан Үндсэн хууль батлагдах үйл явцын эхний шат буюу угтвар нөхцөл нь нийтлэлч Баабарын “Бүү март, мартвал...”  гэсэн гурван  цэгтэй, гурван цэгийн оронд “үхнэ” гэсэн айхтар дуудлага шуугиж эхлэв. 1988 оны 11-р сард МАХН-ын Төв хорооны бүгд хурал болж, тэр хурлаар Монгол Улсын Үндсэн хуулийг шинэчилж найруулах тухай заалт оруулсан. 1990 оны 3-р сарын 17-ны АИХ-ын 11 дэх удаагийн сонгуулийн 8-р чуулганаар Үндсэн хуульд АИХ-ын төлөөлөгчдийн Сонгуулийн хуулийн төсөл, түүнтэй холбогдуулан тухайн үед хэрэгжиж байсан БНМАУ-ын 1960 оны Үндсэн хуульд зарим нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай илтгэлийг хэлэлцэж, 1960 оны Үндсэн хуулийн оршил хэсэгт “БНМАУ-ын төр, нийгмийн удирдан чиглүүлэгч хүч бол бүхнийг ялагч марксист-ленинист онолыг үйл ажиллагаандаа удирдлага болгодог МАХН мөн” гэсэн өгүүлбэрийг хассан. 82-р зүйлийг өөрчилж, найруулсан.

Хоёр дахь шат нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн тухай хуулийн төслийг боловсруулж, батлав. АИХ-ын 1990 оны 3-р сарын 17-ны чуулганы шийдвэрийн дагуу тогтоол гарган комисс томилж, ажиллуулах шийдвэр гаргасан. Үүний нэг заалтад шилжилтийн Үндсэн хуульд “Төрийн эрх барих дээд байгууллага бол АИХ, хууль тогтоох байнгын дээд байгууллага нь Улсын Бага хурал байх нь зүйтэй. Улсын Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгохоор зохих бүтцийн өөрчлөлт хийх нь зүйтэй” гэсэн чиглэл гаргаж, АИХ-д үүрэг өгсөн.

Тэр үүргийн дагуу АИХ 24-р тогтоол гаргаж, комиссоо шинэчилсэн. Комисст АИХ-ын  тэргүүлэгчдийн дарга П.Очирбат, орлогч дарга Б.Чимэд, нарийн бичгийн дарга Д.Дэмбэрэлцэрэн, Төмөр нарын удирдах бүрэлдэхүүнтэй хүмүүсээр Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хуулийг боловсруулах шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэрийн дагуу бид шинэ Үндсэн хуулийн нэмэлтийг боловсруулах ажилдаа орсон. Бид хуулийн төслийг боловсруулж, 1990 оны 5-р сарын 10-нд АИХ-ын чуулганаар батлуулсан.



Нэмэлтийн тухай хууль нь  1990 оны 5-р сард болсон анхны ардчилсан сонгууль явуулах суурь болж өгсөн. Энэ хуулийн дагуу Улсын бага хурлыг байгуулсан. Засгийн газраа бүрдүүлсэн, ард түмнээс Ерөнхийлөгчөө сонгосон. Ийм үр дүнг Үндсэн хуулийн нэмэлтийн хүрээнд бүрдүүлсэн.

Шинээр байгуулагдсан Бага хурал шийдвэр гаргаж, шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комисс гаргалаа. Энэ комисс 39 гишүүнтэйгээр төсөл боловсруулах ажилдаа орсон. Ажлын хэсэг тууштай ажиллаж, жил хүрэхгүй хугацаанд Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулж, УБХ-д илтгэж танилцуулав. Бага хурлаас өгсөн үүрэг чиглэлийн дагуу найруулж, нэмж хасаж шинэчиллээ.  Эцэст нь УБХ-аас бүх ард түмнээр хэлэлцүүлье. Хэлэлцүүлгийн дүнг ҮХ-ийн төсөлд оруулъя  гэсэн шийдвэр гаргав. Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комисс ард түмнээр санал асуулга явуулж, тэндээс маш олон санал гарсан. 

1991 оны 6 сарын 1-нээс 9 сарын 1-нийг хүртэлх гурван сарын хугацаанд ард түмнээр хэлэлцүүлэхэд тэр үеийн сонгуулийн насны 1.2 сая иргэний 75 хувь буюу 900 мянган орчим хүн саналаа өгөхөд оролцож, 200 мянган хүн санал ирүүлсэн. Ирүүлсэн саналын 40 хувийг шууд авч, Үндсэн хуулийнхаа төсөлд тусгасан. Бусад саналыг салбар чиглэлийн хүрээнд зохион байгуулах боломжтой юм байна гэж иргэдэд хариу өгч, цаашдын органик хуулийн төсөл боловсруулахад санаа авч ашиглах хэрэгтэй гэж үзсэн. 

1991 оны 6 сарын 1-нээс 9 сарын 1-нийг хүртэлх гурван сарын хугацаанд ард түмнээр хэлэлцүүлэхэд тэр үеийн сонгуулийн насны 1.2 сая иргэний 75 хувь буюу 900 мянган орчим хүн саналаа өгөхөд оролцож, 200 мянган хүн санал ирүүлсэн.

6-р сарын дундуур гэхэд Үндсэн хуулийг шинэчлэх үйл ажиллагаанд мэргэжлийн туслалцаа үзүүлэхээр НҮБ-ын Хүний эрхийн комиссын шинжээчид Монголд ирж, ажлын хэсгийнхэнтэй нягт ажилласан. Манай комиссын нарийн бичгийн дарга Б.Чимэд шинжээчидтэй тогтож сууж ажилласан юм.  

Мөн бүсчилсэн зөвлөгөөн хийж, Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцүүлсэн. Улаанбаатар, Дархан, Мандалговь, Өндөрхаан, Цэцэрлэг, Ховд хотуудад АИХ-ын депутатууд, орон нутгийн удирдлагууд, эрдэмтэн судлаачдыг оролцуулсан өргөн хүрээний хэлэлцүүлэг болж, Үндсэн хуулийн төсөлд бас тодорхой нэмэлтүүдийг оруулсан юм. Ингээд Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хуулийн холбогдох заалтыг үндэслэн УБХ-аас Ардын их хурлын хуралдааныг зарлах тухай тогтоол гаргасан. Тогтоолоор АИХ-ын ээлжит чуулганы 2-р хуралдааныг 1991 оны 11-р сарын 11-нд Улаанбаатар хотноо эхлүүлэх, энэ хуралдаанаар Монгол Улсын Их цаазын төслийг хэлэлцэх, Засгийн газрын үйл ажиллагаа, дотоод гадаад бодлогын үндсэн асуудал, УБХ-ын үйл ажиллагааны тайлан зэргийг хэлэлцэх төлөвлөгөөтэй байсан.

Үндсэн хуулийг 73 хоног хэлэлцсэн гэх мэдээлэл яваад байдаг, яг Үндсэн хуулийг хэлэлцэн баталсан хугацаа нь 63 хоног, 73 хоног гэдэг нь дээр дурдсан бусад асуудлыг хэлэлцсэн хугацаа юм. Жишээ нь, Д.Бямбасүрэнгийн Засгийн газрын үйл ажиллагаа, УБХ бүрэн эрхийн хугацаанд ямар үр дүнтэй ажиллав? гэдгийг дүгнэж хэлэлцсэн байдаг.

1991 оны 9-р сард Монгол Улс ардчилалд шилжих үйл явцад шинэ Үндсэн хуулийн гүйцэтгэх үүрэг ямар байх тухай олон улсын онолын бага хурал зохион байгуулсан. Энэ бага хуралд АНУ, Афганистан, Герман, Орос, Вьетнам, Пакистан, Польш, Румын, Франц, Энэтхэг улсын төлөөлөгчид оролцож, өөр өөрийн дүгнэлт хэлж, өргөн хүрээний хэлэлцүүлэг болсон нь бидэнд Үндсэн хуулиа боловсруулахад их тус нэмэр болсон. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг олон улсын түвшинд болон өргөн олон түмнээрээ хэлэлцүүлж, УБХ өөрөө 3-4 удаа хэлэлцэж, боловсруулсан төслийг бид 1991 оны 10-р сарын 20-нд АИХ-д өргөн барьсан.

Их хуралд Үндсэн хуулийн төслийн талаар илтгэл тавих үүргийг комиссын дарга надад олгож байв. Үндсэн хуулийн төслийг 63 хоног хэлэлцээд 1-р сарын 13-ны өдөр 6 бүлэг, 70 зүйлтэй Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдсан түүхтэй.
1-р сарын 13-ны өдөр Үндсэн хуулийн эхийг Үндсэн хуулийн эх баригч Б.Чимэд цэг, таслал алдахгүй няхуур, нямбай уншиж сонсгосон. 11.35 цагт Үндсэн хуулийг 99 хувийн саналаар баталсан юм. 2-р сарын 12-ны 12.00 цагаас эхлэн орон даяар мөрдөнө гэж заагаад Үндсэн хуулийн эх үнэн гэсэн батламжид Ерөнхийлөгч гарын үсэг зурснаар Үндсэн хууль хэрэгжих шатандаа орсон.

Ер нь Үндсэн хуулийн агуулга, гол утга санаа бол Монголын ард түмний туйлын хүсэл зоригийг тодорхойлохдоо “Улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдлэх, төрт ёс түүх соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөх, хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэж үзэх, эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлоон хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно” гэсэн зүйлийг дэлхий нийтэд зарлан тунхагласан Үндсэн хууль юм. Үндсэн хуулийн 1-р зүйлд, “Монгол Улс бол тусгаар тогтносон бүгд найрамдах улс мөн. Монголын улс төрийн байгууллагын хувьд нэгдмэл байна” гэсэн гол заасан. 



Үндсэн хуульд, Монгол Улсын Засгийн газрыг төрийн Гүйцэтгэх дээд байгууллага мөн гэж тодорхойлсон.
Шүүх эрх мэдлийн үндсэн зарчим, түүнийг хэрэгжүүлэх, шүүх болон оролцогч байгууллагуудын эрх зүйн үндсийг тавих Үндсэн хуулийн 47-р зүйлд, “Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ” гэж заасан. Шүүхийн бие даасан байдалд шүүгчийн хараат бус байдлыг хуульчлан баталгаажуулж өгсөн юм.  
Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн хэрэгжилтэд дээд хяналт тавих, Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн тохиолдолд дүгнэлт гаргаж, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага. Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн гэж заасан.
Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комиссыг тэргүүлж байсны хувьд Улсын их, бага хуралд таван удаа үндсэн хуулийн төслийн талаар илтгэж байсан. Үндсэн хууль хэлэлцсэн 63 хоногт 63 хоног сууж, 89 минут илтгэл тавьж, 14 удаа асуултад хариулж, 16 удаа үг хэлж, 115 минут бүхэлдээ зарцуулсан. Нийт 254 минут Үндсэн хуулийн үйл ажиллагаанд оролцсон байна.

ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН БОЛОН ПАРЛАМЕНТЫН ЗАСАГЛАЛЫН АЛИНЫГ СОНГОХ ТУХАЙ САНАЛ ХУРААЛТАД ГИШҮҮДИЙН САНАЛ ТЭНЦСЭН

Хуулийн төсөл боловсруулж байгаа хүмүүсийн санал бодлыг асуух, сонсох тохиолдол гарна. Жишээлбэл, 1991 оны 11-р сарын 30-нд засаглалын хэлбэрийг хэлэлцэх санал хураалт болов.  Тэр үед АИХ-ын депутатуудын санал хоёр санал дээр тэнцсэн. Ерөнхийлөгчийн болон парламентын засаглалын алиныг сонгох тухай санал хураалтад гишүүдийн санал тэнцсэн. Тэр үед хуулийн төсөл боловсруулах ажлыг зохион байгуулж буй хүний хувьд, “Нэг хүний удирдлага хэт төвлөрч, дарангуйлан захирах ёс тогтохоос болгоомжлох, төрийн нуруу түвшин, төрийн эрх мэдлийн шалгуур харилцан тэнцэлтэй байхыг нийгмийн сэтгэлгээ хүлээж, шаардаж байгаа. Тиймээс Монгол Улсын хөгжлийн түүхэн сургамж, шилжилтийн үеийн онцлог зэргийг харгалзан төрийн удирдлагын Парламентын системийг сонгох нь зүйтэй”  хэмээн хэлэлцэж, түүгээр шийдвэрлэсэн тухай хуралдааны протоколд тэмдэглэгдсэн.

Орчин үеийн Үндсэн хуулийг тогтоосон төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт нь Гавьяат хуульч Б.Чимэдийн тодорхойлж хэлснээр “Үндсэн хууль таны төлөө, иргэн бидний төлөө засаг, төрийн байгууллагын дур зоргын эсрэг сөрөг зогсдог гол хууль юм. Иймд түүнээс хөндий байж болохгүй” гэж Үндсэн хуулийн агуулга, мөн чанарын тодорхойлж хэлсэн. Үндсэн хуулийг төрөөс ард түмэнтэйгээ байгуулсан гэрээ ч гэж хэлдэг. 1992 оны Үндсэн хууль тогтвортой хэрэгжих болтугай хэмээн илтгэлээ өндөрлөв.  

О.МӨНХСАЙХАН: АРД ИРГЭДИЙН САНАЛЫГ ХАРАХАД 60 ХУВЬ НЬ ПАРЛАМЕНТЫН ЗАСАГЛАЛЫГ СОНГОСОН БАЙДАГ

“Монгол Улсын 1992 оны ардчилсан Үндсэн хууль хэр тогтвортой, өөрчлөгдөшгүй байх боломжтой вэ?” сэдвээр Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн, судлаач О.Мөнхсайхан илтгэв.



Түүний илтгэлд, АИХ нь 1990 онд Үндсэн хуулийг батлах зорилгоор ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан. Үндсэн хууль батлахад иргэдийн санаа бодлыг авсан, 900 мянга орчим хүн саналаа өгсөн гэж үздэг. Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулах ажлыг зохион байгуулах комисс төслөө боловсруулаад, 1991 оны хавар УБХ-аар хэлэлцүүлсэн. УБХ-ын саналыг авсны дараа төслөө олон нийтээр хэлэлцүүлсэн. Яагаад олон нийтийн хэлэлцүүлгээр оруулах болов? гэдгийг АИХ-ын дэд дарга байсан Моондоо гуайтай уулзаж байхад “Тухайн үед засаглалын аль хэлбэрийг сонгох вэ, цаашилбал Үндсэн хуулиа батлах уу, хуучин Үндсэн хуулиараа явах уу? гэдэг дээр санал хураалтын дүн зөрүүгүй гарсан.

Энэ бүхнийг нэг талд нь гаргахын тулд иргэдийн санаа бодлыг сонсоод үзье гэснээр 1991 оны 6-9 сард хэлэлцүүлж, санал авсан. 9-р сард УБХ, АИХ-аар дахин хэлэлцүүлж, гарч болох хамгийн боломжит сайн Үндсэн хуулийг баталсан. Энэ бол Монголын ард түмний оюун санаанаас бүтсэн баримт бичиг юм.

Агуулга талаасаа үндсэн эрх, эрх чөлөө, суурь зарчмуудыг хамгаалаад зогсохгүй парламентын засаглалыг сонгож, энэ хүрээнд төрийн эрх мэдлийн хяналт, тэнцлийг хангасан. Хүмүүнлэг, иргэний, ардчилсан нийгмийг цогцлуулан хөгжүүлнэ гэж заасан. Засаглалын хэлбэрийг сонгох асуудал дээр үндэсний зөвшилцөл явагдсан. Тухайн үед Ерөнхийлөгчийн засаглал, Парламентын засаглалыг дэмжсэн байр суурийн аль аль нь хүчтэй буюу тэнцүү байсан. Иргэдээс авсан саналыг харахад 60 хувь нь Парламентын засаглалыг сонгосон байдаг.

П.Очирбат ерөнхийлөгч, Уртнасан гуай нарын хүмүүс парламентын тогтолцоог сонгох нь зөв гж байр сууриа хэлж байсан. Ерөнхийлөгчийн засаглалаас татгалзсан шалтгаан нь аюулгүй байдалтай холбоотой. Хэт хүчтэй Ерөнхийлөгчтэй болох, төрийн тэргүүн эрх мэдлийг нэг хүний гарт төвлөрүүлэх нь хэдийгээр ардчилсан тогтолцоотой ч эргээд эрх мэдлийг хянаж чадахгүй шүү гэсэн үзэл санаа тухайн үед яригдсан. Аюулгүй байдал талаас хоёр том гүрний дунд оршдог, түүхийн сургамжаас ч тусгаар тогтнолоо алдаж байсан үеүдэд тодорхой хүмүүс цөөнхөөр болон дангаараа шийдсэнтэй холбоотой гэсэн ерөнхий үзэл санаа явагдсан. Тиймээс парламентын засаглалыг сонгосон гэж үздэг гэв.

Ханнс-Зайделийн сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч Феликс Гленк, Олон янзын үзэл баримтлалыг үл харгалзан бид чөлөөт, ардчилсан үзэл баримтлалыг тууштай баримтлах  хэрэгтэй байдаг. Дэлхийн өнөөгийн тогтворгүй хэцүү үед ч үүнийгээ баримтлах хэрэгтэй. Ийм тогтворгүй хүнд цаг үе нь хууль эрх зүйн хөгжилд ч нөлөөлдөг. Эрх зүйн хөгжилд эрх мэдлийн нөлөө үргэлж байдаг. Энэ бүхний эцэст бид бүхэн үнэт зүйлс, итгэл үнэмшилдээ үнэнч байх нь чухал. Монгол Улс Германы нэгэн адил өөрийн эрх зүйн соёл, уламжлалаа хөгжүүлж байна.
Монгол Улсын Үндсэн хууль түүхэн замналынхаа явцад их амжилтад хүрсэн ч томоохон сорилтууд хэвээр байна. Бид Монголын үндсэн хуулийн ирээдүйн замналыг сэтгэл догдлон харж байна.

Ханнс-Зайделийн сан Германы Баварийн туршлагаас Монголд нэвтрүүлэхэд бэлэн байна. Үндсэн хууль бол Монголын ардчилсан нийгэм оршин тогтнох, хөгжих үндэс суурийг бүрдүүлдэг ардчилсан төрийн төв хууль мөн. Энэ нь зөвхөн Монголын биш Германы хуульд ч хамаатай. Үүнийг хамгаалах нь бидний үүрэг юм гэв.



Фредрих Эбертийн сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч, доктор Штефани Ханкэ, Германы үндсэн хуулийг 1949 оны 5-р сарын 23-ны өдөр Германы парламентын хурлаар ёслол  төгөлдөр баталж, Үндсэн хуулиа баталсан уг өдрийг ХБНГУ үүсгэн байгуулагдсан өдөр гэж үздэг. Германы Үндсэн хууль нь тухайн үед түр зуурын асуудал шийдэх төдий зорилготой байсан ч өнөөдрийг хүртэл хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж, ард иргэдийн дунд өндрөөр үнэлэгдсэн хэвээр байна.
Өнөө үед Германы Үндсэн хууль улс тарийн тавцан дахь аливаа зохицуулалт бүтэлгүйтсэн  тохиолдолд түүнийг шийдвэрлэх эцсийн гарц болдог. Германы Үндсэн хууль нь халдашгүй  дархан бөгөөд шинэчлэл, бүтцийн хувьд өөрчлөхийг ч хүлээн зөвшөөрдөггүй. Энэ талаараа  Монгол Улсын Үндсэн хуулиас ялгаатай гэлээ.

Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийхийн эерэг ба сөрөг тал, улс төрийн тогтолцооны  тогтвортой байдалд ямар ач холбогдолтой талаар нээлттэй өгөөжтэй хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ гэдэгт найдаж байна.

ОЛИВЕР КОРФФ: АНХДУГААР ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ҮЗЭЛ САНААГ МОНГОЛД БИШ, МОСКВАД БОЛОВСРУУЛСАН



Эрдэмтэн Оливер Корфф, Би 1991 онд ДААД-ын тэтгэлгээр Монголд анх удаа ирсэн цагаас Монгол Улсын Үндсэн хуулийн түүхийг сонирхож эхэлсэн. Нэг намын засаглалтай социалист улс ардчилсан, олон ургальч үзлийг үндэс болгосон нийгэмд шилжих хүнд хэцүү үеийг өөрийн нүдээр харсан.

Би 1924 оноос хойших миний үзэх боломжтой Монголын бүх Үндсэн хуулийг эхийг уншиж, танилцсан бөгөөд 2000-аад оны эхээр энэ бүх эхийг Герман хэлнээ хөрвүүлсэн. Үндсэн хуулийн эх бичвэрүүдийг энгийнээр хуулбарлахаас гадна Монгол Улсын Үндсэн хуулийн оюуны хөгжлийг танилцуулах нь надад онцгой чухал байв.  

Хэд хэдэн зөрчилтэй санаанууд байсан нь барууны үндсэн хуулиас өөр. Тодруулбал, дэлхийн түүхэнд Монголын эзэнт гүрэн хамгийн том эзэнт гүрэн байсан. Монголын эзэнт гүрэн тэлэх оргил үедээ баруун тийш, одоогийн Австри, Чехийн нутагт хүрч байсан бол зүүн талаараа зүүн Сибирь, Солонгосын хойгийг бүхэлд нь хамарч байв. Юань гүрний үед бүх Хятад улс Монголын эзэнт гүрний нэг хэсэг байсан. Гэсэн хэдий  ч хэдхэн үеийн дараа энэ эзэнт гүрэн дахин унав.

Монгол Улс 1644-1910 оны хооронд Манжийн эрхшээлд орсон. Дэлхийн I дайны үймээн  самуун нь Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээх нөхцөлийг бүрдүүлж өгсөн болов уу. 1921 онд  ЗХУ-ын тусламжтайгаар БНМАУ-ыг байгуулж, 1924 онд анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсан анхны коммунист улс гэгдэх болсон. Анхны Үндсэн хуулийн үзэл санааг Монголд биш, Москвад боловсруулсан.

Анхдугаар Үндсэн хуулийн дараах 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиуд нь социалист нийгмийн үзэл агуулгыг бататгаж өгсөн байдаг. ЗХУ-ын улс төрийн загвараар хөгжих зорилгыг Үндсэн хуульд шингээж, шууд босоо тогтолцоотой буюу хяналтын тогтолцоотой болгож өгсөн. Энэ нь нэг намын үзэл баримтлалыг төлөвшүүлэх суурь болсон.

1990 оны гуравдугаар сард ЗХУ-ын заасан төрийн загвар дуусгавар болов. Ардчилсан хөдөлгөөний төлөөлөгчид МАХН-ын Улс төрийн товчооны гишүүдэд хандан илгээсэн нээлттэй захидалдаа Сталинист, Цэдэнбалист дэглэмийн Үндсэн хууль болон ард түмний хүсэл зоригоос гадуур тогтсон бусад заалтыг бодитоор ашиглаж, айлган сүрдүүлэхийг оролдож байна хэмээн удирдлагуудаа буруутгасан.



Залуус жагсаал цуглаан зохион байгуулж, өлсгөлөн зарлахад хэрхэн хариу арга хэмжээ авах талаар УТТ хэлэлцэж байх үед тухайн үеийн МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жамбын Батмөнх хүч хэрэглэхийг эрс няцаасан. Тэр зөв зүйл хийх зоригтой байсан. Энэ шийдвэрийг гаргаснаар тэр албан тушаалаа алдсан ч нэг намын засаглалыг халах тайван замыг нээж өгсөн.

Үүнээс хойш хоёр жилийн дараа анхны ардчилсан үндсэн хуулиа батална гэдгийг хэн ч төсөөлөөгүй байх. Ардчилсан хөдөлгөөний төлөөлөгчдийн нээлттэй захидал тухайн үеийн Үндсэн хуультай холбоотой асуудлыг илтгэж байв. Германы Үндсэн хууль нь олон талаараа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үлгэр жишээ болсон. Энэ нь хүний  эрхийг хамгаалах асуудал төдийгүй, Монголоор Цэц гэх үндсэн хуулийн шүүхийг байгуулснаас харж болно. Ард түмэн Үндсэн хуулиа, өөрийн эрхээ, нөхцөл байдлаа мэдэрдэг байх ёстой. Эс тэгвээс энэ нь ямар утга учир, ач холбогдол, үнэ цэнгүй болно.

Монголын 1992 оны ардчилсан Үндсэн хууль утга учир, үнэ цэнтэй байна уу? гэсэн асуулт тавигддаг.

Энэ асуултад хариулах нь миний асуудал биш. Гэсэн хэдий ч Монгол Улсын Үндсэн хуулийн бодит байдлыг харахад энэ асуудалд болгоомжтой, эерэг хариулт өгөх боломжтой. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар хэвлэл мэдээллээр байнга яригддаг. Үндсэн хуулийн төрийг бүрдүүлэх чиг үүрэг нь улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцын гол хэсэг болсон нь сүүлийн үеийн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт харуулж байна.

Өнөөгийн Үндсэн хуулийн талаарх арвин их материал байна. Эцэст нь хэлэхэд 1992 оны Үндсэн хууль Монгол Улсын хамгийн урт хугацаанд мөрдөгдөж буй эрх зүйн баримт бичиг юм. 1924 оны Үндсэн хууль16 жил, 1940 оных 20 жил, 1960 оных 30 жил мөрдөгдсөн бол 1992 оны Үндсэн хууль 32 жилдээ мөрдөгдөж байна. Үндсэн хууль бүхэн өөр өөрийн онцлогтой, өөр өөрийн цаг үед үүргээ гүйцэтгэж ирсэн гэв.