Эрчим хүчний салбарын нөхцөл байдал, цаашид хийх алхмууд болон олон улсын жишгүүдийг Шинэ сэргэлтийн бодлогын хурдасгуур төвийн судлаачид өчигдөр (2025.02.04) танилцуулав. 

Энэ салбар эх үүсвэрийн дутагдалтай нүүр тулж, 2023 оны өвлөөс эхлэн цахилгаан хязгаарлаж байна. Иймд салбарыг сууриар нь шинэчлэх шийдвэр гарч, эхний ээлжид үнэ нэмэв. Үргэлжлүүлэн хийх ёстой хэд хэдэн ажил байгааг ШСБХТ-ийн судлаачид дараах байдлаар танилцууллаа.

Эрчим хүчний салбарын засаглалыг сайжруулах, шинэ эх үүсвэр нэмэх, хөрөнгө оруулалт татах, худалдааны загварыг шинэчлэх.

Тэд жилээс жилд өсөн нэмэгдэж буй эрчим хүч, дулааны хэрэгцээг хангах шинэ төслүүдийн төлөвлөлт, зах зээлийн шинжилгээ, хөрөнгө оруулалт татах төлөвлөгөөний судалгааг эхлүүлжээ. Шинэ сэргэлтийн бодлогын хурдасгуур төвийн Дата шинжилгээний хөтөлбөрийн Ахлах шинжээч О.Бадрал мэдээлэл өгөв. Тэрээр эрчим хүчний салбарыг хэрхэн хөгжүүлэх замын зургийг гаргажээ.   

Цахилгааны үнийг нэмээгүй бол 2030 он гэхэд эрчим хүчний салбарын нийт алдагдал 11.7 их наяд төгрөг болох байв.

-Бид  үнэ тарифын судалгааг 2022 оноос эхлүүлж, 2023 онд дуусган, өнгөрсөн онд үнэ нэмэх шийдвэр гарлаа. Үнэ өртөгтөө хүрэхгүй байсан тул нүүрс нийлүүлдэг уурхайнууд, эрчим хүч үйлдвэрлэгч, түгээгч, дамжуулагч компаниуд бүгд их хэмжээний өрийн сүлжээ үүсгэсэн байв. Тэд алдагдлаа улсын төсвөөс татаас авч хаалгүй, дараагийн компанидаа өрөө дамжуулсаар байсан. Богино хугацаатай өр төлбөр нийт 2 их наяд төгрөгт хүрсэн байв.

Урт хугацаат өр төлбөрт цахилгаан станцуудын турбин генераторуудыг солих, Чойбалсан, Амгалан дулааны станцуудыг өргөтгөх гэх мэт том төслүүд багтсан. Эдгээр төслийг гадаад зээлээр санхүүжүүлжээ. Зээлээ ам.доллар, евро гэх мэт гадаад мөнгөн дэвсгэртээ авсан. Ханшийн зөрүүний улмаас зээлийн эргэн төлөлтийг төгрөгөөр илэрхийлэх дүн нэмэгдсээр байна. Гэтэл хэрэглэгчийн төлдөг тариф хэвээрээ байсан тул өр өссөөр байв.

Хэрэв бид өнгөрсөн оны сүүлээр цахилгааны үнийг нэмээгүй бол 2030 он гэхэд эрчим хүчний салбарын нийт алдагдал 11.7 их наяд төгрөг болох байв.

Эрчим хүчний зохицуулах хороо үнэ тогтоодог. Тус байгууллага нүүрсний гурван уурхай цахилгаан станцуудад нүүрсээ ямар үнээр нийлүүлэхийг ч хатуу тогтоодог. Уурхайнууд алдагдал хүлээж, гүнээс нүүрсээ олборлож чаддаггүй, техникүүдээ шинэчилж чаддаггүй гэх мэт нийтлэг асуудлуудтай.

Засгийн газар 14 мега төсөл хэрэгжүүлэхээ зарлалаа. Манай улсын нэг хүнд ногдох ДНБ 6800 ам.доллар байна. 14 төслийг хэрэгжүүлбэл энэ тоо 12 мянган ам.долларт хүргэхээр зорьж байна. Гэтэл аж үйлдвэрийн төслүүдэд эрчим хүч шаардлагатай. 

Манай шугам сүлжээнүүд элэгдсэн, тоноглолын аюулгүй байдал алдагдсан. Бид судалгаа хийх явцдаа бусад улс төсвийнхөө хэдэн хувийг эрчим хүчний салбарт зарцуулдгийг, ДНБ-ий хэдэн хувийг нь эрчим хүч эзэлж байгааг хайсан.  2023 онд манай ДНБ-ий 0.4 хувийг эрчим хүчний салбар бүрдүүлж, төсвийнхөө 1.1 хувийг энэ салбарт хөрөнгө оруулжээ. Эдгээр тоо олон улсын дунджаас бага. Эрчим хүчний найдвартай, аюулгүй байдлаа хангахын тулд бусад улс хангалттай санхүүжилт олгоогүй.

Төр энэ салбарт хоёр хэлбэрээр татаас олгодог.

• 2023 онд 39 тэрбум,
• 2024 онд 86 тэрбум төгрөгийн татаас олгожээ.

Үүнд ямар зардал багтсан гэхээр баруун бүсийн цахилгааны импорт, гэр хорооллын эрчим хүчний шөнийн тарифын хөнгөлөлт орно.

2023 онд бид 71 мегаватт, 2024 онд 116 мегаваттын дутагдалтай байв. Энэ онд 73, ирэх онд 213 мегаваттын чадлын дутагдал үүсэх нь. Бөөрөлжүүт гэх мэт хэрэгжиж буй төслүүд хугацаандаа ашиглалтад орвол эрчим хүчний эрэлт нийлүүлэлт 2027 оноос тэнцэнэ.

2023 онд Эрчим хүчний яаманд эрчим хүчинд холбогдохоор өгсөн нийт хүсэлтийг харвал 401 мегаватт байсан. Тэгэхээр бодит эрэлт байсаар байна.

ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ САЛБАРЫГ БҮРЭН ШИНЭЧИЛСНИЙ ДАРАА ЯМАР БОЛОХ ВЭ?

1. Худалдааны загвар, үнэ тариф тогтоох зарчим нь төрөөс хамааралгүй болно.
2. Худалдааг зохион байгуулах бие даасан байгууллагатай болно.
3. Төрөөс олгодог зөвшөөрлийг авах шат дамжлагыг бууруулна. Энэ үйл явцыг ойлгомжтой болгоно.
4. Эх үүсвэрийн хольц зохистой түвшинд хүрсэн байна.  
5. Нүүрсний эх үүсвэрүүдээ суурь эх үүсвэр болгон ашиглана.
6. Нүүрсэн станц барихдаа дотоодоос эсвэл гаднын өндөр хүүтэй зээл л авах боломжтой тул  сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлнэ.       
7. Уян тохируулгыг харгалзан, цахилгаан хэрэглээний хэлбэлзлийг тохируулна.

ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ХУДАЛДААГ ХЭРХЭН ХИЙЖ БАЙНА ВЭ?

Бусад улс дараах таван нийтлэг алхмаар эрчим хүчийг худалдаж байна.

1. Төлөвлөлт
2. Зах зээлээ тодорхойлох
3. Оролцогч талуудаа тогтоох
4. Худалдааны загвараа тодорхойлох  
5. Нөхцөл байдлаа үнэлэх

Эдгээр асуултад хариулснаар бид дараагийн төлөвлөгөөг боловсруулна. Манайх шиг эрчим хүчний чадлын дутагдалд орсон улс гэвэл Куба. Тус улсад өнгөрсөн оны аравдугаар сараас эхлэн нэг сарын турш цахилгаан хязгаарлав. Куба халуун дулаан уур амьсгалтай улс. Харин манайд ийм хугацаагаар, өвөл цахилгаан хязгаарлавал юу болох вэ?

Яагаад Кубыг жишээ авав гэхээр Монгол ардчилсан, чөлөөт зах зээлийн нийгэмтэй гэдэг ч манай эрчим хүчний салбарын тогтолцоо яг Кубынх шиг. Төрөөс маш их хамааралтай байна. Кубад чадлын дутагдалд орсон шалтгаанууд нь миний дээр дурдсан шалтгаантай яг  ижилхэн. Гол ялгаа нь тэнд түүхий эдийн дутагдал мөн нүүрлэсэн.   

Манай ТЭЦ2, ТЭЦ3, ТЭЦ4 станцуудын тоноглол бүгд 40-өөс дээш жилийн насжилттай. Бид үнээ нэмсэн тул хувийн хэвшил эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулах сонирхол төрнө. Ингэснээр өрсөлдөөн бий болж, тоног хэрэгслүүдээ шинэчлэх боломж бүрдэнэ, цаашлаад хөгжинө. Кубад болсон шиг аюул гарч болзошгүй тул эрчим хүчний салбарын шинэчлэлийг яаралтай хийх ёстой.

Эрчим хүчний салбарын хүмүүс нь муудаа алдагдал үүсээгүй, тогтолцоонд л асуудал байна гэв.