Улсын нэгдсэн санд бүртгэгдсэн ашигт малтмалын нөөц баялгийн хэмжээг байнга нэмэгдүүлж байх нь цаашид эдийн засгийг тэлэх ач холбогдолтой. Үүний тулд геологи, хайгуулын судалгааны ажлаар нөөцийг шинээр илрүүлэн тогтоодог.

Олон улсын жишгээр геологи, хайгуулын салбарын хөгжил уул уурхайн салбараас 15-20 жилээр түрүүлж, урт хугацаанд төлөвлөгддөг. Гэвч манай улсад сүүлийн жилүүдэд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тоо болон хайгуулын ажил ихээхэн хумигдаж ирлээ. Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хайгуулын үйл ажиллагаа явуулах хүчин төгөлдөр 954 тусгай зөвшөөрөл байна. Энэ нь нийт хүчинтэй тусгай зөвшөөрлийн 36 хувь, 2008 онд хүчинтэй байсан хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн ердөө 23 хувь нь юм. Мөн олгогдсон хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн дийлэнх нь дуусгавар болох шатандаа оржээ.

Хайгуулын ажлыг нэмэгдүүлэхийн тулд тусгай зөвшөөрлийн олголтыг сэргээх ёстой тул хайгуул эрхэлж болох талбайг оновчтой ялган тогтоох ажил тулгамдаж байна. Гэтэл аж ахуйн нэгжүүд засгийн газраас зарласан талбайн 37 хувийг огт сонирхоогүй юм. Энэ нь ашигт малтмалын нөөц илрэх магадлал бага талбайг засгийн газар санал болгодог эсхүл илэрсэн ч зардлаа нөхөх боломжгүй нөхцөлд хөрөнгө оруулагчид зарлагдсан талбайг сонирхохгүй байна гэдгийг тодорхой харуулж байна.

2014 онд УИХ “Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого”-ыг баталсан. Бодлогын нэг зорилго нь хөрөнгө оруулалтын тогтвортой орчныг бүрдүүлж, байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл багатай, дэвшилтэт техник, технологи, инновацыг дэмжих замаар ашигт малтмалын хайгуулын чанарыг дээшлүүлэх явдал гэж зааж өгсөн. Энэ бодлого 2025 он хүртэл хэрэгжихээр батлагдсан боловч дэлхийн чиг хандлагад гарч буй эрэлт хэрэгцээг тооцох тухай, геологийн судалгаа, түүний чиглэл, хандлага, тэргүүн ээлжид хайх ашигт малтмал юу байх зэрэг чухал асуудлыг огт тусгаагүй юм.

Зүй нь, төрийн төлөвлөлтийн үе шатанд тухайн газар нутагт ашигт малтмалын хайгуулын талбайг зарлахдаа олон улсад өргөнөөр ашиглагддаг дараах нөхцлийг гол зарчмаа болгож, тооцоолол хийсэн байх шаардлагатай байдаг. Үүнд:

• а) эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөөлөл,
• б) тухайн орон нутгийн нийгэм, хүн амд үзүүлэх үр нөлөөлөл,
• в) байгаль орчинд үзүүлэх болзошгүй сөрөг нөлөөлөл.

Энэ процесс төрийн төлөвлөлтөд алдагдсан. Зарчмын хувьд энэхүү гурвалсан хүчин зүйлсэд тулгуурлан төлөвлөлт, тооцооллыг хийснээр бид хайгуулыг амжилттай хийж, нэмэгдүүлсэн нөөцөө зохистой ашиглаж, байгаль орчныг ирээдүй, хойч үедээ доройтоогүй байдлаар үлдээх нь гол зорилго нь байх ёстой.

Төрөөс уг шатанд хайгуулын аль талбайг хэдийд, ямар дараалалтай зарлах зэргийг судалгаанд тулгуурлан үнэлж, үр ашгийг нь тооцсон байж, төрийн тогтсон зохицуулалт ба аргачлалаар зарлагдах талбайн эрэмбэ дарааллын жагсаалтыг гаргаж баталсан байх үүрэгтэй. Гэвч энэ ажил хийгдэхгүй явж иржээ. Засгийн газрын талбайг зарлах цорын ганц үндэслэл нь улсын төсөв бүрдүүлэлттэй уялдаж байгаа харагддаг ч энэ нь хангалтгүй юм. Учир нь эдийн засагт үр өгөөжтэй байгаад нийгэм, байгаль орчинд учруулах сөрөг үр дагавар нь хэд дахин хортой бол төр, аж ахуйн нэгж, иргэдийн гурвалсан хэлхээ ойлголцож бэхжиж чадахгүйд хүрч, нэн ялангуяа нутгийн иргэдийн эсэргүүцэл нэмэгддэг.

Энэ шатанд үүсэж буй асуудлуудаас эрэмбэлж, нэн яаралтай бөгөөд зайлшгүй шийдвэрлэх хэд хэдэн асуудлыг дараах байдлаар хөндөв.

ЗАСГИЙН ГАЗРААС ХЭЗЭЭ, ХААНА ХАЙГУУЛЫН АЖИЛ ЯВУУЛАХ ТАЛБАЙГ СОНГОХ НЬ

ТОДОРХОЙГҮЙ, ИЛ ТОД БИШ, АВЛИГЫН ШИНЖТЭЙ

Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг нийт нутаг дэвсгэрийн 19.9 хувьд буюу 31 сая га талбайд олгох боломжтой гэж үздэг. Одоогоор хүчин төгөлдөр хайгуулын талбайн хэмжээ нийт нутаг дэвсгэрийн 3 хувьтай тэнцэхээр байна.

Аж ахуйн нэгжүүд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч хайгуулын ажил хийх нь өндөр зардал ба эрсдэлтэй. Өндөр зардал гарган хийсэн геологийн ажлын үр дүнд нөөц баялаг илрэх эсхүл бүр байхгүй ч байж болно. Тиймээс ч нөөц баялаг олдох магадлал өндөр, хөрөнгө оруулагчийн сонирхлыг татахуйц талбайг зарлахыг хүлээдэг. Харин Засгийн газар, төрийн захиргааны байгууллагаас чухам аль аймаг, сумд хайгуулын ажлыг явуулах талбайг сонгох нь хөшигний цаана хийгддэг гэхэд болно. Өөрөөр хэлбэл, тухайн талбайг яагаад эхлээд эсхүл дараа нь зарлаж байгаа нь ойлгомжгүй, бодлого, аргачлал, зохицуулалтгүй, ил тод биш байгаа нь засгийн газар, салбарын яамны үзэмжээр шийдэгдэж байгааг харуулдаг.

Аль нөөц илрэх магадлал өндөр, илэрсэн баялгаа эдийн засгийн хувьд ашигтай ашиглах дэд бүтэц болон бусад нөхцөл бүрдсэн, дэлхийн зах зээлд эрэлттэй ашигт малтмал илрэх магадлалтай газрыг аливаа аж ахуйн нэгж, хөрөнгө оруулагчийн хүсэлтээр эсхүл улс төрчдийн үзэмжээр “хадгалж”, хүссэн үедээ зарладаг, хүсэхгүй бол хэдэн ч жил хадгалдаг гэх хардлага байдаг. Дарааллын дагуу явахгүй байгаа нь зарим сайн талбайг давуу байдлаар бусдад олгох, хэн эрх мэдэлтэйд давуу байдал үзүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж байх магадлалтай ба ашиг сонирхлын зөрчил, авлигын шинжтэй ч байхыг үгүйсгэхээргүй юм.

Гэтэл эдийн засагт үзүүлж болох өндөр ач холбогдлыг улс анхнаас нь тооцсон байх ёстой тул, аль талбай, ордыг ямар дараалалтай, хэдийд ашиглах нь урт хугацааны төлөвлөлттэй уялдан, тогтсон бодлогоор дараалалтай байх нь зүйтэй. Ингэж байж аж ахуйн нэгжүүд, хөрөнгө оруулагчид төлөвлөлтөө хийж, сонгон шалгаруулалтад оролцох нөөц, боломжоо урьдчилан тооцоолж чадна.

ОРОН НУТГИЙНХНААС ЗӨВШӨӨРӨЛ АВДАГ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ХЭЛБЭР ТӨДИЙ БАЙНА

Ашигт малтмалын хуульд ерөнхий байдлаар зааснаар хайгуулын талбайн солбицлыг зарлах төрийн төлөвлөлтийн үе шатанд хийгддэг үндсэн ажил нь “хайгуулын үйл ажиллагаа явуулах болсон” орон нутгийн удирдлагаас “зөвшөөрөл” авах байдаг.

Засгийн газар тухай талбайг зарлах аймаг, нийслэлийн Засаг даргад солбицол болон зургийг явуулдаг. Орон нутгийн удирдлага нь төрийн захиргааны байгууллагын шийдвэрийг хүлээн аваагүй тохиолдол гарч байгаагүй юм. Гэвч энэ нь “хуульд заасан үндэслэлээр татгалзах хариу өгч болно” гэх зохицуулалтын татгалзах үндэслэл хуульд байхгүйтэй холбоотой байж болох. Үүнийг тухайн талбай дээр үйл ажиллагаа явуулахаар ирсэн аж ахуйн нэгжтэй өнөөх зөвшөөрөл өгсөн орон нутгийнхан өөрөөр харьцах тохиолдол байнга гаргадгаас харж болно. Нөгөө талаар Засгийн газар орон нутгаас талбайн солбицлыг батлахдаа бодитоор санал авдаг бол тусгай зөвшөөрөл олгосны дараа орон нутгийн удирдлага эсэргүүцэх үндэслэлгүй юм. Харин практикт хэрэгжиж байгаагаар зөвхөн мэдэгдэж, ямар ч хариу ирсэн шийдвэрт нөлөөлөхөөргүй байгаа юм. Ер нь орон нутаг ямар хариу өгснийг иргэд нь мэдэх боломжгүй, энэ төрлийн мэдээлэл нээлттэй байх ёстой ч хаалттай хэвээр байна.

Мөн талбайн солбицлыг газрын зураг дээр буулгаж харж чаддаггүй, нутгийн иргэд газар нутгаа Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн газар зүйн нэрийн жагсаалт-д зааснаас өөрөөр нэрлэж заншсан учраас нэршлээр нь танихгүй, тахилгат, шүтлэгт уул овоо, өвөг дээдсийн булш бунхан, ундны усны эх үүсвэр зэргийн байршлыг орон нутгийн удирдлагууд мэддэггүй, андуурсан зэрэг асуудлууд хэдий хойно сөхөгддөг. Мөн тухайн талбайд хайгуулын ажил эрхэлснээр нөлөөлөл нь хэрхэн хуримтлагдахыг урьдчилан тооцоололгүй талбайн солбицлыг зөвшөөрдөг зэрэг асуудлууд давтагдсаар байна.

Үндсэндээ засгийн газар хаана хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохоо аль хэдийн тохирчхоод, батлахаасаа өмнө хуулийн дагуу баримтын бүрдэл хангах төдийхнөөр орон нутгийг оролцуулж, процессоо “албажуулах” ажил хийдэг болж таарч байгаа юм.

Түүнчлэн, засгийн газраас уул уурхайн тусгай зөвшөөрөл олгох талбайн солбицлыг баталгаажуулах шийдвэрийг орон нутгийн Засаг дарга нараас авахдаа орон нутгийн иргэдтэй зөвшилцөн, сонсох ажиллагааг зохион байгуулж шийдвэрлэх шаардлагатайг хуулиар заасан. Гэвч иргэдийг сонсох ажиллагааг зохион байгуулсан тохиолдол нэг ч гараагүй. Мөн Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуулийн 18.2-т Засгийн газрын хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа үндэсний болон бүс нутгийн хэмжээнд баримтлах бодлого, хэрэгжүүлэх хөгжлийн хөтөлбөр, төлөвлөгөөнд стратегийн үнэлгээ хийх явцад олон нийтээс санал авна гэж заасан ч сонсох ажиллагааны эдгээр зохицуулалт зөрчигдсөөр байна.

ГАЗРЫН ТУХАЙ ХУУЛЬ БОЛОН УСНЫ ТУХАЙ ХУУЛИЙН УЯЛДАА БАЙХГҮЙГЭЭС

ИРГЭДИЙГ ХОХИРООЖ БАЙНА

Анхнаасаа тусгай зөвшөөрөл олгох талбайг зарлахдаа Газрын тухай хууль болон Усны тухай хуультай уялдуулах шаардлагатай байгааг анхааралдаа авах цаг нь болсон.

Жишээ нь, малчдад газар эзэмшүүлэх гэрчилгээг 40 жилээр олгочихоод тухайн газрыг тусгай зөвшөөрөл олгох талбайд хамруулдаг нь тэдний эрхийг шууд зөрчиж буй үйлдэл юм. Шүүхээс аймгийн ЗД, ИТХ-ууд санал өгч байгаа нь захиргааны акт гаргах үе шат гэж тооцож байгаа учраас иргэд эрхээ хамгаалахын тулд анх засгийн газраас талбайн солбицлыг тогтоох тогтоолд гомдол гаргах шаардлага үүсэж байна.

Нэгэнт хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгосон бол түүнийг ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгох процесст орон нутгийн удирдлагаас ч, ИТХ-аас ч, иргэдээс ч санал авдаггүй. Энэ нь иргэдийн үндсэн эрх зөрчигдөх эрсдэл дараа дараагийн шатанд улам бүр даамжрах эрсдэлтэй байгааг ч авч үздэггүй байна. Мөн газар, газрын хэвлийг ашиглах үйл ажиллагаа орон нутгийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд үндэслэсэн байна гэсэн хуулийн үндэслэл байдаг ч орон нутаг уг зохицуулалтыг хэрэглэдэггүй.

Усны тухай хуулийн 17.2-т “Тухайн сав газарт ашигт малтмалын хайгуул хийх, олборлолт явуулах тусгай зөвшөөрөл олгоход тус сав газрын захиргааны саналыг үндэслэнэ” гэж заасан. Ашигт малтмалын тухай хуульд энэ талаарх зохицуулалт байхгүй гэдэг үндэслэлээр талбайн солбицлыг тогтоох, хайгуул болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгохын аль алинд уг зохицуулалтыг хэрэгжүүлдэггүй байна. Гэтэл талбай нэгэнт зарлагдчихсан тохиолдолд Усны сав газрын захиргаа татгалзаад ч нэмэргүй учраас зохицуулалтын логик уялдааг бүхэлд нь хангах шаардлага байна.

ХУРИМТЛАГДАХ БОЛОН СТРАТЕГИЙН НӨЛӨӨЛЛИЙН

ҮНЭЛГЭЭГ БОАЖЯ ХИЙЖ БАЙГААГҮЙ

Тухайн газар нутагт хайгуулын талбайн солбицлыг зарласнаар хэдэн төсөл хэрэгжих, хэдэн компани үйл ажиллагаа явуулах нь үргэлж тодорхойгүй байсаар ирсэн. Нэг тусгай зөвшөөрлөөр олгох хайгуулын талбайн хэмжээ 25 гектараас багагүй, 150 мянган гектараас ихгүй байна гэсэн Ашигт малтмалын тухай хуулийн зохицуулалтаар Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 19.9 хувьд тусгай зөвшөөрөл олгогдохоор байгаа юм.

Зарим сумд нийт сумын нутаг дэвсгэрийн 80 гаруй хувь нь ашигт малтмалын үйл ажиллагаа явагдаж, нутгийн иргэд нүүж суурьших газар нутаггүй, улмаар иргэдийн аж амьдрал, эрүүл мэнд, нийгэм, эдийн засгийн эрхэд сөргөөр нөлөөлсөн тохиолдол ч байна. Энэ нь төрөөс хайгуулын үйл ажиллагааг эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг олгох талбайн солбицлыг зарлахдаа тухайн газар нутагт хуримтлагдах нөлөөллийг үнэлсэн байх шаардлагыг харуулдаг.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуулийн 3.1.5-д “хуримтлагдах нөлөөллийн үнэлгээ” гэж тодорхой бүс нутаг, сав газарт иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас хэрэгжүүлж байгаа төслүүдээс хүн амын эрүүл мэндэд үзүүлж байгаа хам болон давхардмал сөрөг нөлөөллийг тодорхойлж, түүнийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ тогтоохыг хэлэхээр заасан. Хуримтлагдах нөлөөллийн үнэлгээг төрийн захиргааны төв байгууллага буюу Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам хийлгэх үүрэгтэй ч хууль батлагдсанаас хойш 9 жилд тус яамнаас хуримтлагдах нөлөөллийн үнэлгээг хаана ч хийж байгаагүй юм.

Нөлөөллийн үнэлгээгүй төрийн төлөвлөлт хийгдэх нь орон нутгийн иргэдийн нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин, хүний эрх, хүний хөгжилд тулгамдах олон сөрөг үр дагаврыг урьдчилан тооцоолж сэргийлэх боломжгүй болгож байна. Мөн уул уурхайн төслийн үр өгөөжийг хязгаарлагдсан хүрээнд, дам байдлаар хүртэх иргэд нийт салбарыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байдалд хүргэж, иргэдийн эсэргүүцлийг улам бүр өдөөж байна. 

Цаашлаад тус хуулийн 3.1.3-т “байгаль орчны стратегийн үнэлгээ” гэж “улсын болон бүс нутаг, салбарын хэмжээнд баримтлах бодлого, хэрэгжүүлэх хөгжлийн хөтөлбөр, төлөвлөгөөг боловсруулах явцад түүний хэрэгжилтээс байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд учирч болзошгүй эрсдэл, сөрөг нөлөөлөл, үр дагаврыг уур амьсгалын өөрчлөлтийн чиг хандлага, гамшиг, аюулт үзэгдэл, осол, аюултай уялдуулан тодорхойлохыг хэлнэ” гэж заасан байдаг. Бодлого, хөтөлбөр, төлөвлөгөөг санаачлан боловсруулагч салбарын яам нь энэхүү баримт бичгийг боловсруулах явцад стратегийн үнэлгээ хийлгэж, Засгийн газарт хэлэлцүүлэхээс өмнө үнэлгээний тайланг бодлогын баримт бичгийн төслийн хамт байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад ирүүлэхээр мөн заасан. Энэ нь олборлох салбарын төслийн хувьд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам стратегийн үнэлгээг боловсруулсны дараа хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох талбайн солбицлыг зарлах шаардлагатай гэдгийг харуулдаг.

Хуулийн тус шаардлагыг яагаад хэрэгжүүлэхгүй өдийг хүргэсэн талаар салбарын яамд ямар ч тайлбар хийж байгаагүй юм.

ДҮГНЭЛТ

Эрдэс баялгийн салбар аливаа улсын эдийн засагт томоохон хөшүүрэг болж ирсэн, цаашид ч үнэтэй хувь нэмэр оруулах учиртай. Үүний тулд эрдэс баялгийн хайгуулын ажлыг бодлоготойгоор төлөвлөн хэд дахин чанаржуулах нь манай Засгийн газрын үүрэг юм.

Олборлох салбарт монополчлол тогтоосон хэн нэгэн эсхүл аль нэгэн аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө оруулалтын боломж бололцооноос хамаарч зарлагдах ёсгүй. 

2018 онд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох талбайн солбицлыг тогтоох тухай ЗГ-ын 243 тоот тогтоол батлагдсанаас хойш нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд Засгийн газар сонгон шалгаруулалтын журамд өөрчлөлт оруулахаар ажиллаж, лиценз олголтыг зогсоосон. Геологи, хайгуулын ажил зогсонги байдалд хүрсэн нь уг салбарыг уул уурхайн салбараас наанадаж 15-20 жилээр түрүүлж хөдөлгөх нөхцөлийг алдагдуулж байна. Гэвч хайгуулын талбайг зарлахаас өмнө зайлшгүй хийгдэх хэд хэдэн чухал ажил бий.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасанчлан, нийтийн өмчийг төр нь ард түмнийхээ өмнөөс захиран зарцуулахдаа нээлттэй, ил тод байх зарчмыг баримталж, хаана, ямар газарт, хэзээ, ямар дарааллаар хайгуулын болон ашиглалтын үйл ажиллагааг явуулах талбайг зарлахаар шийдвэрлэснээ ил тод болгох нь зүйтэй. Энэ нь өнөөг хүртэл хөгжиж ирсэн олборлох салбарт монополчлол тогтоосон хэн нэгэн эсхүл аль нэгэн аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө оруулалтын боломж бололцооноос хамаарч зарлагдах ёсгүй. Нийтэд, ижил мэдээллээр, бодлогын дагуу төлөвлөгдөн, энэ салбарт эрх тэгш өрсөлдөх боломжийг бүрдүүлэх нь чухал байна.    

Гэхдээ дээр дурдсан асуудлуудаас харахад эрдэс баялгийн салбарын бодлого нь бүхэлдээ бүрхэг явж иржээ. Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого нь “аж үйлдвэрийн бодлого” төдий байгааг өөрчлөн, тус салбарын хөгжлийн бодлогыг үе шаттайгаар томьёолсон, тогтвортой хөгжлийн үндсэн зорилгыг хэрэгжүүлэхүйц урт хугацааны бодлого байх нь нэн чухал болжээ. Ийм бодлогоор ашигт малтмалын хайгуулын талбайн солбицлыг зарлан, явуулах ёстой юм.

Эрдэс баялгийн хайгуулын ажил явуулах талбайн солбицлыг зарлах процесс тодорхойгүй, урт хугацааны төлөвлөлтгүй, зохицуулалтгүй явж ирсэн нь тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтаар олгох нөхцлийг бүрдүүлээд байна уу гэсэн таамгийг төрүүлдэг. Үүнээс улбаалаад нийтийн сонсгол, ил тод байдал, хуримтлагдах нөлөөллийн үнэлгээ, эрсдэлийн тооцоолол, иргэдийн оролцоо ба хариуцлагын асуудал хангалтгүй явсаар ирсэн ч байж болох талтайг анхаарах шаардлага байна.

Түнчлэн, ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгох талбайн солбицлыг тогтоохоос өмнө логик зөрчилтэй, хоорондоо уялдаагүй олон хуулийн уялдаа холбоог хангах, нэгэнт байгаа зохицуулалтын хэрэгжилтийг хангаж ажиллах шаардлага байна.

Төрийн захиргааны байгууллага болон засгийн газар сонсох ажиллагааг тухайн орон нутагт албан ёсоор зохион байгуулж, хуримтлагдах нөлөөллийн үнэлгээг танилцуулан, эдийн засагт гарах эерэг нөлөөллөөс гадна нийгэм, эрүүл мэнд, хүний эрхэд үзүүлэх эерэг ба сөрөг нөлөөллийг үнэлж, эрсдэлийг таниулж санал авах нь чухал байна. Ингэж мэдээлэлтэй иргэдээс мэдлэгтэй, мэргэшсэн иргэдийн хяналтыг бий болгох учиртай. Иргэдийн мэдээлэл, хяналт сайн байх тусам аж ахуйн нэгж иргэд хоорондын үл ойлголцол буурч, хий хоосон улс төржилт явуургүй болж, талуудын хооронд зохицолдлогоо бий болдог. Ингэснээрээ улс төрөөс хараат бус байдлаар салбарын хөгжил урагшилж, компаниуд үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулах, улмаар олборлолтын эдийн засгийн үр өгөөжийг тогтвортойгоор нэмэгдүүлэх бололцоо бүрдэхээр байна.  

Дээрх асуудлуудыг харгалзан үзэж, төр, иргэд, аж ахуйн нэгжийн харилцан ойлголцлыг бэхжүүлсэн, тогтвортой хөгжлийн зорилтыг хангасан, ирээдүйн хэрэгцээнд суурилсан Эрдэс баялгийн салбарын шинэчилсэн бодлоготой байхын давуу талыг Монгол Улсын Засгийн газар анхаарч ажил хэрэг болгоно гэсэн найдлага иргэд, олон улсын болон иргэний нийгмийн байгууллагууд, хөрөнгө оруулагчдад байсаар, хүлээлт үргэлжилсээр. Энэ салбарыг хөгжүүлэн, эдийн засгийг үр өгөөжтэй тэлэхэд аж ахуйн нэгж, иргэд хооронд тогтмол үүсдэг үл ойлголцлыг төр хараад суух биш, хөгжингүй орны туршлагаар төр зохицуулалтыг урьдчилан төлөвлөдөг тогтолцоо руу шилжих нь зүйтэй юм.

Нийтлэлийг бичсэн Д.Тэгшбаяр, Транспаренси интернэшнл Монгол ТББ-ын хараат бус судлаач