Хууль зүйн үндэсний төвийн сургалтын төвийн дарга, хууль зүйн ухааны доктор Т.Мэндсайхантай хуулийн хэрэгжилтийн та­лаар ярилцлаа.

-Засгийн газар хууль хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Гэтэл яам, агентлагийн гаргасан шийдвэрүүд шүүх дээр очоод унах нь ердийн үзэг­дэл боллоо. Энэ ямар учир­тай юм бэ?
-Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасны дагуу хууль биелүүлэх ажлыг зохион бай­гуулах нь Засгийн газар, тэр дундаа Ерөнхий сайдын үнд­сэн үүрэг. Гэвч Засгийн газ­рын түвшинд хууль хэрэгжүү­лэх­тэй холбоотой хэд хэдэн дутаг­далтай зүйл байна. Ту­хайлбал, хууль батлагдлаа гэхэд уг хуулийг хүлээн аваад харьяа байгууллага, албан тушаал­танд хүргэх, иргэд байгуул­ла­гад таниулан сур­талч­лах яв­далд Засгийн газар бага ан­хаарч ирлээ. УИХ-аас хууль батлагдан гарлаа, мар­гааш нь тэр хуулийг хэрэг­жүүлэх тө­лөв­лөгөө гаргаж, шаардлагатай хүн хүч, нөө­цийг хуваарилах, хуулийг дагаж мөрдүүлэхтэй холбогд­сон ажил үүргийн ху­ваарь, заавар гаргах, удир­дамж чиг­лэл өгөх, хяналт тавих, тай­ланг сонсох зэрэг арга хэмжээг авах ёстой. Энэ ажилд их хойрго ханддаг. За­рим үед Засгийн газар, яам, агентлаг нь батлагдсан хуулийг хүлээн авангуутаа уг хуулийг хэрэг­жүүлэх нэрийдлээр хуулиар олгоогүй эрх мэдлийг өөртөө авах маягаар нэмэлт журам гаргаад явчих­даг. Ийн­хүү хууль тогтоох эрх мэдэл Засгийн газарт шилж­дэг буруу практик засрахгүй бай­на. Мэдээж ийм хууль зөрчсөн шийдвэрүүд нь Захир­гааны хэргийн шүүх дээр очихоороо унах нь ойл­гомж­той. Харам­салтай нь, Засгийн газрын тогтоолыг Захиргааны хэр­гийн шүүхийн харьяаллаас гаргах тухай Цэцийн шийдвэр 2005 онд гарснаас хойш Зас­гийн газрын шийдвэрт тавих шүүхийн хяналт байхгүй бол­чихлоо.

-УИХ хууль батлан гар­гах­даа түүнийг дагаж гарах журам, зааврын хүрээг тог­тоож болох уу?
-Ийм боломж бий. Тухайл­бал, “Аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийн тухай” хуулиар тусгай журам тогтоохыг яам, агентлагт хорь­сон байдаг. Ийнхүү журам гаргахыг хуулиар хориглож эсвэл хязгаарлан өгч болно. Түүнчлэн хуулийн зөвхөн ийм зүйл, заалтыг тодотгож журам гаргаж болно хэмээн зарим хүрээ хязгаарыг сайд, дарга нарт зөвшөөрч болох. Хэрэв ийм чиг үүрэг өгөх юм бол, тэр нь маш тодорхой байх ёстой. Хуульд ийм тодорхой зүйл оруулдаггүйн улмаас яам, тамгын газрынхан өргөтгөсөн тайлбар хийгээд журам гар­гаад явчихдаг. Зөвхөн хуулиар зөвшөөрснийг төрийн бай­гууллага хийх учиртай юм. Гэтэл манайд хуулиар хориг­лоо­гүй юм чинь хийчихнэ гэдэг. Үүнээс болж хуулийн нэр хүнд унаж хуулийг үгүйс­гэх, хууль хэрэгжихгүй болох шат руугаа явдаг.

-Тэгэхээр хуулиар хо­рио­­гүй ч өөрт нь зөв­шөө­рөөгүй зүйлийг төрийн бай­гууллага албан тушаал­тан хуулийг дагаж гарсан жур­маар олж аваад байна гэсэн үг үү?
-Тийм. Хуулиас давсан эрх мэдлийг хуулийг хэрэг­жүүлэх үүрэг бүхий албан тушаалт­нууд өөрсдөө бий болгож, өөрийн дур зоргоор нэг удаа­гийн аман болон бичгэн актаар олон зүйлийг шийдэх боломж­той болдог. Үүнийг “Иргэнд газар өмчлүүлэх ту­хай” хууль дээр аваад үзье. Иргэн 0.07 га газрыг өмчлөх эрхтэй гэж хуульд заана. Бодит амьдралд хаана, ямар газрыг ямар жур­маар авах, хэн зөв­шөө­рөл олгох, холбогдох мэ­дээллийг хаанаас авах зэр­гийг үндсэн­дээ Газрын албаны дарга, байцаагч өөрийнхөө үзэмжээр шийдвэрлэх эрх мэдэлтэй болчихсон байх жишээтэй.

-Хуулиас дээгүүр гараад явчихсан энэ журмыг хаана хэн яаж цэгцлэх ёстой юм бэ?
-Хууль зүй, дотоод хэргийн яаман дээр нийтээр дагаж мөрдөх журмыг бүртгэдэг. Энэ хүрээнд салбарын сайд яам, агентлагийн дарга болон аймаг, нийслэлийн Засаг дар­га нар бүх нийтээр дагаж мөрдөх журам тогтоосон бол заавал ХЗДХЯ-нд ирүүлэх ёстой. Түү­нийг хуулийн хү­рээнд болжээ гэж яам үзэх юм бол бүртгэж авдаг. Бүрт­гэгд­сэн журам заавал олон ний­тийн хүртээл болж хэвлэгд­сэнийхээ дараа мөрдөгдөнө. Энэ журам бүрэн хэмжээгээр мөрдөгдөхгүй байх, мөр­дөгд­сөн ч ХЗДХЯ бүрэн хянаж чадахгүй байгаа­гаас хуулиас давсан журам гарч ирэх нөх­цөл бүрдээд байгаа юм. Уг нь үүнийг хуулиар зохицуулмаар байна. Эрх зүйн шинэтгэлийн 1998 оны хөтөлбөр, түүний дагуу хууль тогтоомжийг ши­нэч­лэх үндсэн чиглэлд ний­тээр дагаж мөрдөх журам тогтоож буй дэд акт гаргах асуудлыг хуульчлах заалт байсан юм. Энэ заалт одоо болтол хэрэгжээгүй бай­на. Цаашдаа үүнийг хуульчлах хэрэгтэй. Нийтээр дагаж мөр­дөх журмыг сайд, даргын тогтоол, тушаалаар биш хуу­лиар гаргадаг байх нь чухал.

-УИХ-ын түвшинд гэсэн үг үү?
-Тийм.

-Олон түмнийг төрийн байгууллагаас хүнд­рүүлж байгаа нэг зүйл нь хэн гол албан тушаалтны гарын үсгийг шаардах яв­дал бай­даг. Албан тушаалт­ны гарын үсэг гэдэг тийм үнэтэй зүйл мөн үү?
-Хуулийг хэрэгжүүлэх нэ­рээр гаргасан журмаараа олон хүнээс хамааралтай гарын үсэг цуглуулах шаардлагыг гүйцэтгэх засаглалын бай­гуул­лага ихэвчлэн өөрсдөө гарга­даг байхгүй юу. Үүнд хоёр шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, төрийн байгууллагууд, ал­бан ту­шаалтнууд бусад эт­гээ­дээс аль болох илүү эрх мэдэл олж авах, тус тусдаа хаяагаа манаж, хариуц­ла­гаас зугтах зөн совингоороо олон хү­ний гарын үсэг цуг­луулах журамд дурладаг. Хоёрдугаарт, Эрх мэдэл олж ава­хын тулд дээд шатны дарга нар заавал өөрөө гарын үсгээ зурахыг сонирхдог. Уг нь төрийн байгууллагууд аж­лаа уялдуу­лаад нэг нь зөв­шөөрөл олгох эсвэл төрийн байгууллагыг төлөөлөөд ту­хайн ажил ха­риуц­сан ажилтан шууд зөв­шөө­рөл, тодорхой­лолт олгож яагаад болохгүй гэж. Бизне­сийн байгууллагад жирийн ажилтан, худалдагч нь шууд борлуулалт, үйлчилгээ хийж болоод байна шүү дээ. Эрх зүйт төр хөгжсөн ихэнх улсад заавал албан тушаалт­ны гарын үсэг гэлгүй бүрт­гэлтэй баримт бичгээр асууд­лыг шууд ший­дээд явдаг байх жишээтэй.

-Гарын үсгийн онцгой шаардлага нь гар хүнд­рүү­лэх зам руу оруулаад байна л гэж хэлдэг. Үүнтэй та санал нийлэх үү?
-Нийлнэ. Ажлаа хур­дан бүтээх, цаг хожих зорил­гоор гар хүндрүүлэх хэлбэр рүү хэлбийж болох магадлал өн­дөр. Жишээ нь, барилга барих, ашиглалтад оруулахын тулд 50-60 хүний гарын үсэг цуг­луулах амар уу. Төрд ийм олон жижиг бүтэц, ийм олон жижиг эрх мэдэлт­нүүдтэй байх шаард­лагатай юу гэдэг асуулт тавигдана шүү дээ.

-Амьдралд алхам ту­тамд байгаа гарын үсэг, хуулийг хүндрүүлсэн журам зэрэг нь байх ёстой зүйл гэж хууль зүйн шинжлэх ухаан үздэг үү?
-Гарын үсэг гэдэг нь тодор­хой албан тушаалтан эрх мэд­лийнхээ хүрээнд гаргаж байгаа шийдвэрийг батал­гаажуулж байгаа нэг хэлбэр. Зарим баримт бичгийн хувьд гарын үсэг бол мэдээж байна, гарын үсгийн хариуцлага гэж мөн байлгүй яахав. Энэ утгаа­раа гарын үсэг хэзээ ч алга бо­лохгүй. Гэхдээ зарим үед албан тушаалтны гарын үсэг бол төрийн байгууллагын до­тоод асуудал. Иргэдэд төрийн эрх бүхий байгууллагын нэр бай­хад хангалттай. Тухайл­бал, төрөөс иргэдэд олгож буй олон төрлийн баримт бичиг дээр төрийн байгууллагын нэр, бүрт­гэлийн дугаар байхад хан­галттай шүү дээ. Зарим улс орон гарын үсгийг халчих­сан. Үүнийг манайх аажмаар нэвт­рүү­лэх хэрэгтэй. Ийм боломж бий.

-Таны ярьж байгаагаас үзэхэд гарын үсэг нь то­дор­хой албан тушаалтан ха­риуц­лага хүлээх үүднээс зурдаг зүйл юм байна. Гэтэл манайд хэн нэгний асуудлыг шийдэх үүднээс хэрэглэдэг. Энэ нь гарын үсэг гэдэг юмыг байх ёстой байрнаас нь хэд дахин өргөн хүрээнд хавтгайруулчихжээ гэж ойл­гож болох уу?
-Тэгж ойлгож болно. Байгууллагын нэртэй, бүртгэ­лийн дугаартай тодорхой зүйл дээр заавал гарын үсэг шаард­лагагүй ба хууль зүйн хувьд хүчинтэй байх боломжтой. Орчин үед автоматаар, бич­гийн тусгай машинаар зөвшөө­рөл, тодорхойлолт, лавлагаа олгох техникийн нөхцөл бүр­дээд байна.

-ХЗДХ-ийн сайд Ц.Мөнх-Оргил энэ албан тушаалд томилогдсон даруйдаа баа­хан журам урсан. Тэр хү­чин­гүй болсон журмуудыг иргэд яаж мэдэх вэ?
-Эрх мэдэл нь хуулиасаа давсан, иргэдэд хүнд суртал болсон тогтоол, тушаалаар батлагдсан журмуудыг хүчин­гүй болгосон нь сайн хэрэг. Энэ талаар иргэдэд мэдээлэх ёстой. Өнөөдөр иргэдэд хууль тогтоомжийг мэдээлдэг хүртээмжтэй эх сурвал­жийн тогтолцоо бүрэлдээгүй байна. Яахав одоо www.lega­linfo.mn гэдэг цахим мэдээл­лийн сүлжээнээс шаард­лага­тай мэдээллийг авах боломж­той байна. Гэхдээ иргэн бүр ийм боломжийг ашиглаж ча­дах­гүй шүү дээ.

-Ингэхэд иргэдийн ярь­даг хүнд суртлыг Засгийн газрын түвшний байгуул­лага албан тушаалтнууд журмаар бий болгоод бай­даг юм байна шүү дээ. Үүнээс зайлсхийх арга зам байхгүй юү?
-Монголд өнөөдөр нийг­мийн гол, гол харилцааг зохи­цуулах хуулиуд үндсэндээ боловсрогдон гарчихаад бай­на. Хуульчид хуулийн ма­териал­лаг хэм хэмжээ гэж ярьдаг, энэ нь эрх зүйн харил­цаанд оролцогчийн эрх, үүргийг тодорхойлдог. Энэхүү эрх, үүргийг нь хөдөлгөөнд оруул­даг, эрхээ хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг зохицуулдаг хэм хэмжээг процессын хэм хэм­жээ гэдэг.

Өнөөгийн ихэнх хуульд процессын журмыг бүрэн гүйцэд суулгаж чадаа­гүйгээс түүнийг дараа нь тог­тоол, тушаалаар журамладаг ба улмаар энэ процессыг хэ­рэг­жүүлдэг албан тушаал­тан нь маш хүчтэй болчих тохиол­дол олонтаа байна. Үүнийг цаашдаа хууль тогтоох шатанд өөрчлөх хэрэгтэй юм. Ингээ­гүй тохиолдолд албан тушаал­тан өөртөө эрх мэд­лийг өөрс­дийн баталдаг жур­маар аваад байх энэ байдал өөрчлөгдөх­гүй. Монгол Улс цаашид хууль дээдэлдэг төр­тэй байхын тулд Засгийн га­зар, яам, агентла­гийн даргын тогтоол, тушаа­лаар нийтээр дагаж мөрдөх журам тогтоох явдлыг бүрэн халах ёстой.

Г.Эрдэнэбат