Хос хэлний боловсрол яагаад чухал вэ?

Жилийн өмнө дөө, БНХАУ-ын Өвөр Монголын өөртөө засах орны сургуулиудад монгол хэлний хичээл заахыг хориглосон шийдвэр гаргасан. Өвөр Монголчууд нийтээрээ энэ шийдвэрийг эсэргүүцэн, манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд энэ талаар мэдээлж, бүр АНУ-ын Конгресс БНХАУ үндэсний цөөнхийн эрхийг хангахгүй байна хэмээн хуралдсан юм.

Тэгвэл бид манай улсын үндэсний цөөнхийг эрхийг хангадаг уу?  Тодруулбал тэдний эх хэлээрээ болон монгол хэлээр суурь боловсрол эзэмших эрхийг хангаж чаддаг уу? Монголд амьдарч буй үндэстний цөөнх иргэд, тэдний үр хүүхдүүдийн сурах эрхийг НҮБ, олон улсын байгууллагын эрх зүйн баримт бичгүүдэд  баталгаажуулжээ. Үндсэн хууль, Боловсролын тухай хуульд ч эх хэлээрээ ярих, боловсрол эзэмших, соёлын үйл ажиллагаа явуулах эрхийг тодорхой заасан:

Хос хэлтэй байна гэдэг нь:  Хоёр хэлийг хоёуланг нь төрөлх хэл шигээ чөлөөтэй мэдэж, адил тэнцүү хэрэглэх чадварыг юм. 

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 1 дүгээр бүлгийн 8 дугаар зүйлийн 8.2 дахь заалтад: “... Хүн амын өөр хэл бүхий үндэсний цөөнх эх хэлээрээ суралцах, харилцах, соёл урлаг, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа явуулах эрхийг үл хөндөнө”; мөн хуулийн 2 дугаар бүлгийн 14 дүгээр зүйлийн 14.2 дахь заалтад: “...Хүнийг үндэс угсаа хэл, арьсны өнгө, нас хүйс, нийгмийн гарал байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно”.

Монгол хэлний тухай хуулийн 5 дугаар бүлгийн 13 дугаар зүйлийн 13.1.4-д ”...суралцагчдын дийлэнх хүн амын өөр хэл бүхий үндэстний цөөнх байвал сургалтыг хос хэлний хөтөлбөрөөр явуулна. Хос хэлний хөтөлбөрийн агуулгыг батлах”  13.1.5-д «үндэстний цөөнх монгол хэл болон эх хэл дээр боловсрол эзэмших, соёл, зан заншлаа өвлөх, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийг бүрдүүлэх ажлыг зохион байгуулах»-ыг Боловсрол, шинжлэх ухааны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад хариуцуулсан. Гэвч хуульд тусгалаа олсон эдгээр заалт бодит амьдралд хэрэгждэггүй.                

Хос хэлний боловсрол гэж юу вэ?  Хоёр хэлийг хичээл болгон заах, хоёр хэлээрээ бусад хичээлээ заах боловсролын хөтөлбөр юм. Казах, Тува, Монгол дохионы хэлний хичээл гэх мэт. Боловсролын хөтөлбөрийн агуулгыг хэрэгжүүлэхдээ сургалтын үйл ажиллагаанд хэсэгчлэн эсвэл бүхэлд нь хоёр хэлийг ашиглах явдал юм. (Cohen, 1975)

Хос хэлтэй байна гэдэг нь:  Хоёр хэлийг хоёуланг нь төрөлх хэл шигээ чөлөөтэй мэдэж, тэнцүү хэрэглэх чадвар юм. Хос хэлний боловсролын онолын эцэг гэгддэг Канадын эрдэмтэн Уаллас Ламберт нь “..:хос хэлний боловсролын гол зорилго нь хүүхдэд эх хэлээр нь бичиг үсэг зааж уншиж бичиж сурсны дараа цаг алдалгүйгээр тухайн улсын дийлэнхийн хэл болох албан ёсны хэлийг эзэмшүүлэх, суурь боловсролын хичээлийн агуулгыг илүү сайн ойлгуулахын тулд эх хэлийг нь тайлбар хийхэд ашиглахын зэрэгцээ аль болох богино хугацаанд дийлэнхийн хэл дээрх агуулгыг бүрэн ойлгох түвшинд хүргэх, үе тэнгийнхнээс хоцрогдолгүй болгоход орших ёстой. (2009)” гэжээ.

Хос хэлийг хэрэглэгч нь:  Үндэсний цөөнх буюу Казах, Тува, сонсголын бэрхшээлтэй иргэд. Тэд Баян-Өлгий аймгийн төв, Ховд аймгийн төв, Буянт, Булган, Ховд сум, Улаанбаатар хот, Налайх, Багануур дүүргүүд, Сэлэнгэ аймгийн Баруун бүрэн, Зүүн бүрэн, Шаамар сум, Төв аймгийн Батсүмбэр, Заамар сум, Дархан-Уул аймгийн Орхон сум, Орхон аймгийн Эрдэнэт хот, Хэнтий аймгийн төв Чандмань зэрэг сумдад тархан сууж байна. 2020 оны “Хүн амын тооллого”-оор

• Казах иргэдийн тоо нийт хүн амын 3,8%, нийт иргэдийн тоо 120 999,
• Тува иргэд 0,1%-ийг эзэлж, нийт иргэдийн тоо 2354 байна.

Үндэстний цөөнхийн хүүхдүүд эх хэл болох Казах, Тува хэл дээр боловсрол эзэмшихийн зэрэгцээ төрийн албан ёсны хэлийг эзэмших нь тэдэнд өргөн хүрээтэй нийгмийн харилцаанд оролцох, боловсролыг тасралтгүй эзэмших, хөдөлмөрийн зах зээл дээр бусад иргэдтэй тэгш өрсөлдөх зэрэг боломжийг бүрдүүлдэг.

Иймд эдгээр хүүхдүүдийг хос хэл дээр (монгол+казах/тува) боловсрол эзэмших боломжоор хангах, үүнийг эрх зүйн зохицуулалтаар хуульчлах нь зүйтэй гэж “Бүх нийт боловсролын төлөө” эвсэл үзэж байна. Учир нь казах, тува хүүхдүүд их сургуульд элсэж, оюутан болоод дийлэнх нь нийслэлд ирдэг. Тэдний зарим нь монгол хэлийг бүрэн эзэмшээгүй байдгаас багш нартаа загнуулах, бусдад гадуурхагдах тохиолдол гардаг аж. Иймд олон казах залуус Монголд биш Казахстанд дээд боловсрол эзэмшихийг илүүд үзэх болжээ.  

“Бүх нийт боловсролын төлөө” эвслийн Налайх салбар зөвлөлийн зохицуулагч Б.Ардак “Би энэ асуудлыг 15 жил ярьсан ч ахиц гарахгүй байна.

Казах, Тува хүүхдүүд монгол хэл сурах гэхээр сурах бичиг байдаггүй. Тэдэнд монгол хэл заах багш дутагдалтай. Эдгээр хүүхдүүд оюутан болоод, Монгол хэлний бэлтгэл ангид сурах шаардлагатай.

Монголын төр үндэсний цөөнхөд зориулсан сурах бичигт нэг ч төгрөг зарцуулаагүй. Дандаа НҮБ гэх мэт олон улсын байгууллагууд, Арабын орнууд санхүүжүүлэн, цөөн ном хэвлэж өгсөн. Үндэсний цөөнх иргэдээ басамжилж болохгүй” гэв.   

ХОС ХЭЛНИЙ ХӨТӨЛБӨРТ ТУЛГАРЧ БУЙ АСУУДЛУУД

Үндэстний цөөнхийн хүүхдийн хос хэлний боловсролын бодлого байхгүй тул хос хэлний боловсролын загвар, хос хэлний сургалтын арга зүй, хэл, соёлын агуулгыг нэгтгэсэн хөтөлбөр, агуулга, сурах бичигт хийх агуулгын тохиргоо, эх хэлний мэргэшсэн багш бэлтгэх, СӨБ-ын түвшинд хос хэлтэй хүүхдийн хэл ярианы хөгжлийг хангах, үндэстний цөөнх иргэдийн оролцоог хангах асуудлыг шийдээгүй байна.

Баян-Өлгий аймгийн ЕБС-иудын сургалтын жилийн төлөвлөгөөг Баян-Өлгий аймгийн БСУГ-ын дарга баталж мөрдүүлж байна. Энэ нь «Бага, дунд боловсролын тухай» хуулийн долдугаар зүйлийн 7.3-д заасан “Ерөнхий боловсролын сургуульд мөрдөх сургалтын төлөвлөгөөг боловсролын эрдэм шинжилгээ, арга зүйн байгууллага боловсруулж, боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага хянаж, батална ” гэснийг зөрчдөг. Баян-Өлгий аймгийн Боловсрол соёл урлагийн газрын даргын баталсан Хос хэлний сургалттай бага, дунд боловсролын сургалтын төлөвлөгөөгөөр Ховд аймгийн Ховд сумын сургууль хичээллэх нөхцөл байдал үүссэн.

Сурах бичгийн хангамж, хүртээмж маш муу. Ялангуяа ахлах ангийнхны 30-35 хувьд л хүрэлцээтэй. Зарим сурах бичиг маш их хуучирч, элэгдсэн.

Монгол хэлийг казах, тува хүүхдүүдэд хоёрдугаар ангиас эхлэн заадаг. Гэвч өнөөг хүртэл эдгээр хүүхдүүдэд зориулсан бага ангийн монгол хэлний хөтөлбөр боловсруулаагүй. Монгол хэлийг казах, тува хүүхдүүдэд заах тусгайлсан арга зүй байхгүй.

Эх хэлний сургалтын хөтөлбөр хэрэгжиж удаагүй тул эх хэлний хичээлийг заах арга зүйг мөн л шинэчлээгүй. Казах хэлний хичээлд онол голлодог. Эх дээр ажиллах, эхийн задлал хийх гэх мэт хэл бичгийн хичээлүүдийг заах орчин үеийн аргууд нэвтрээгүй.

Хос хэлээр хичээл заахаар бэлтгэгдсэн багшгүй. Тува, казах хэлний мэргэжлийн багш нар мэргэжил дээшлүүлэх боломжгүй байна.

Сурах бичгийн хангамж, хүртээмж маш муу. Ялангуяа ахлах ангийнхны 30-35 хувьд л хүрэлцээтэй. Зарим сурах бичиг маш их хуучирч, элэгдсэн. Дөрөвдүгээр ангийнханд Монгол хэлний гарын авлага байхгүй. Нэгдүгээр ангийн дөрвөн сурах бичиг тува хэлэнд, 1-5 дугаар ангийн 29 сурах бичиг казах хэл рүү орчуулсан байна. Сурах бичгийн орчуулгын чанар мөн анхаарал татаж байна. Боловсруулж, хэвлэсэн эх хэлний бүх сургалтын хөтөлбөр, суралцахуйн удирдамжийн санхүүжилтийг НҮБ-ын Хүүхдийн сан хийсэн. Энэ бүхэн Баян-Өлгийн сурагчдын эзэмшиж буй боловсролын чанар доогуур байхад нөлөөлж байна. Учир нь сурах, харилцах гол хэрэглүүр болсон хэлнээс боловсролын амжилт шалтгаалдаг.

Иймд дараах саналуудыг Боловсролын багц хуульд тусгах саналтай байна: 

• Боловсролын Ерөнхий болон бусад салбар хуульд бүх хүүхдэд боловсролыг тэгш, хүртээмжтэй ялгаварлан гадуурхахгүйгээр олгох “Боловсролын зарчим”-ыг тусгаж, салбар хуулиуд боловсруулахдаа баримтлах
• Боловсрол эзэмших сургалтын хэлийг хуульчлах, хүн амын өөр хэл бүхий үндэстний цөөнхийн суралцагч суралцагчийн сургуулийн өмнөх болон бага дунд боловсрол эзэмших хэлийг холбогдох хуулиар зохицуулах,
• Суралцагчийн эрх, үүрэгт уламжлалт соёл, зан заншлаа өвлөх, сургуулийн орчинд эх хэлээрээ харилцах, боловсрол эзэмших эрхийг хуульчлах
• Багшийн эрхт, үүрэгт суралцагчийн ялгаатай байдал, тухайлбал хэл, соёлын ялгаатай байдал, хөгжлийн хэрэгцээ, онцлогт нийцсэн суралцахуйн арга барил, арга зүй, сургалтын хэрэглэгдэхүүн, сургалтын хэлбэрээ сонгон хэрэглэхээр тусгах
• Боловсролын эрдэм шинжилгээ, арга зүйн байгууллагыг үндэстний цөөнхийн хэл судлал, хос хэлний сургалтын хөтөлбөр, арга зүй, сургалтын хэрэглэгдэхүүний гэх мэт чиглэлээр суурь болон хавсарга судалгаа, шинжилгээ, арга зүй, сургалтын ажлыг эрхлэхээр хуульчлах
• Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг даргын бүрэн эрхэд харьяа нутаг дэвсгэртээ амьдарч байгаа үндэсний цөөнхийн боловсрол эзэмших, соёл, зан заншлаа өвлөх, сургуулийн орчинд төрөлх хэлээрээ харилцах нөхцөлийг бүрдүүлэх ажлыг зохион байгуулахаар тусгах
• Сургуулийн өмнөх болон бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол эзэмшүүлэхэд нэг суралцагчид ногдох хувьсах зардлын дундаж норматив, түүний бүрэлдэхүүнд хос хэлний боловсрол олгох цэцэрлэг, сургуульд боловсрол эзэмшүүлэхэд хэрэглэх итгэлцүүрийг тооцох асуудлыг  хуульчлах.
• Хос хэлний сургалтын хөтөлбөр, удирдамж, сургалтын арга зүйг боловсруулах, хэрэгжүүлэх асуудлыг БСШУЯ-нд үүрэг болгон тусгах, 
• Хос хэлээр сургалт явуулах багш бэлтгэх, мэргэжил дээшлүүлэх, давтан сургах асуудлыг хуульд тусгах
• Хос хэлээр сургалт явуулах сурах бичиг, гарын авлага, бусад сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг шинэчлэх, хэвлэх, толь бичиг зохиох, түүний хангамж, хүртээмж, чанарт онцгой анхаарч, санхүүжилтийг төсвөөс хангах чиглэлээр зохицуулалт оруулах
• Төвийн бүсэд амьдарч буй үндэстний цөөнх иргэдийн эх хэлээ сурах, өв соёлоо суралцах, хадгалах, дамжуулах боломжийг хуульчлах

Баян-Өлгий аймагт төрийн өмчийн 38, төрийн бус өмчийн 6, нийт 44 ЕБС бий. Эдгээрийн хоёр нь сургалтаа дан монгол хэлээр, 14 бага сургууль казах хэлээр (Хоёрдугаар ангиас монгол хэлний хичээл орно, бусад бүх хичээл казах хэл дээр), 6 сургууль монгол, казах зэрэгцсэн бүлэгтэйгээр, 19 сургууль казах-монгол хэлээр, нэг сургууль монгол-англи хэлээр, нэг бага сургууль тува-монгол хэлээр сургалтаа явуулдаг. 

1998 онд Цэнгэл сумын Тува бага сургууль байгуулагдсан. Баян-Өлгий аймгийн Засаг даргын 2020 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдрийн A\816 тоот захирамжаар энэ бага сургууль есөн жилийн сургууль болж өргөжжээ.