Эрхзүйч, судлаач Х.Номингэрэлтэй ярилцлаа.

ХУУЛЬЧИД ХУУЛИЙН ТӨСЛИЙГ САЙЖРУУЛАХЫН ТУЛД НЭГДСЭН

-Хуульчид нэгдэж байгаа гэсэн. Энэ нь хуульчдын холбооноос гадуурх үйл ажиллагаа юу?
-Албан ёсны байгууллага, холбоо биш юм. Энэ удаад Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төсөл дээр санаа бодлоо нэмэрлэхийн тулд хуульчид нэгдсэн хэрэг.  Гэхдээ үгүйсгэхийн тулд биш бүтээхийн тулд, сайжруулахын тулд хэлэлцье гэсэн санаагаар нэгдсэн. Үндсэн хуульд 2000 онд нэг удаа өөрчлөлт орсон ч одоогийнх шиг ийм өргөн хүрээний, олон асуудал дээр өөрчлөлт хийж байгаагүй. Өөрчлөлт оруулах асуудал нэлээд удаан хугацаанд судлаачид, улстөрчид, хуульчдын дунд яригдсан. Өөрчлөлт оруулахдаа нийгмийн тулгамдсан асуудлууд дээр ач холбогдол өгөхүйц өөрчлөлт хийх хэрэгтэй байна. 

-Та бүхний дуу хоолой УИХ-д, төслийн багийнханд хүрч байгаа юу?
-Хуульчдын нэгдэл маргааш сэтгүүлчидтэй уулзалт хийж, Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах төслөөр ямар өөрчлөлт гарах гээд байна вэ гэдэг сэдвээр ярилцах юм. Түүнчлэн  санал нэгдэж байгаа болон эргэлзээтэй байгаа өөрчлөлтийн заалтуудыг нэгтгэсэн санал бүхий баримт бичиг боловсруулан УИХ, хэвлэл мэдээлэл, олон нийтэд түгээхээр ажиллаж байна. 

-Хэт олонхийн засаглалтай байгаа үед Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь цагаа олсон уу. Магадгүй олонх өөрт ашигтай байдлаар өөрчлөлт хийх вий, эс бөгөөс дараагийн парламент “хэт олонхийн санал байсан тул дахин өөрчилнө” гэх вий гэх зэрэг эргэлзээнүүд байна. Та юу гэж бодож байна?
-Агуулга нь зөв үү гэдэг нэг асуудал бий. Цаг үеийн хэрэгцээнд нийцсэн үү. Учир нь одоо Засгийн газрын хүч сул, Ерөнхийлөгчийн хэт их оролцоотой, шүүх засаглалын хараат бус байдал, орон нутгийн хөгжил сул зэрэг олон асуудал байна. Эдгээр асуудлыг өөрчилж чадах агуулгыг төсөлд багтааж чадсан уу. Миний хувьд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг нэлээд сайн судалсны үндсэн дээр агуулгын тал дээр санал нэгдэх хэд хэдэн зүйл бий. Жишээ нь, Засаглал холилдсон байдлыг засах өөрчлөлтийг дэмжиж байна. Гэхдээ УИХ, Засгийн газрыг чадавхжуулах гэдгийг зөвхөн энэ удаагийн эрх баригчид санал болгож байгаа юм биш. Үүнийг олон жил, олон талаас нь ярьж төсөлд оруулсан. Нөгөө талаас процессын асуудал бий. Энэ тохиолдолд "Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай" хууль байдаг. Энэ хууль олонх хүссэнээ батлуулахаас сэргийлсэн заалттай. Мөн Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байх үед өөр хуулийн төслийг хэлэлцэх боломжгүй гэх мэт хуулийн шахалтууд бий. Үүнд ихээхэн найдаж байна. Хэт олонхийн засаглалтай үед Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг баталснаар хүлээн зөвшөөрөгдөж чадах уу. Хэчнээн сайн өөрчлөлт байсан ч түүнийг ойлгож, хүлээн зөвшөөрөх хүртэл нэлээд хугацаа зарцуулна.  Үндсэн хууль гэдэг хүний амьдралын хэд хэдэн үеийг хамаардаг, түүхэн бичиг баримт. Тиймээс одоо байгааг гэхээсээ илүүтэй ирээдүй, алс хэтээ харсан өөрчлөлтүүдийг хийх нь зүйтэй. 

ХЭРВЭЭ ЭРЧҮҮД ХҮҮХЭД ТӨРҮҮЛДЭГ БАЙСАН БОЛ ЭМНЭЛЭГҮҮДИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ ХАВЬГҮЙ ДЭЭР БАЙХ БАЙСАН ДАА

-МАН-ын бүлгээс санал болгосон “Улс-нэг тойрог” сонгуулийн тогтолцоо нь эмэгтэйчүүдэд болон үндэстний цөөнхөд халтай гэдэг нь ойлгомжтой боллоо. Тэгвэл эмэгтэйчүүдэд ээлтэй ямар сонгуулийн тогтолцоо байдаг вэ?
-Хаалттай жагсаалт бүхий пропорциональ систем. Жижиг тойргуудад хуваагдсан бус иргэд намын жагсаалтыг шууд сонгодог тогтолцоо эмэгтэйчүүдэд илүү ээлтэй. Гэхдээ энэ тохиолдолд намын жагсаалтад эмэгтэйчүүд хамгийн хойгуур байх ёсгүй. Эмэгтэйчүүдийн квот багадаа 30 байна. Нэг талаас нам доторх эмэгтэйчүүдийг дэмжих улстөрийн хүсэл зориг, нөгөө талаас сонгуулийн тогтолцоо зөв байж эмэгтэйчүүдэд ээлтэй байна гэдгийг судалгаанууд харуулдаг. Одоо МАН-ын санал болгож байгаа тогтолцоо 2016 оны сонгуулиас өөр үр дүн бий болгоно гэж бодохгүй байна. Цөөнхийн дуу хоолой тусдаггүй хэвээр л байх болов уу. Энэ тогтолцоогоор хүссэн хүсээгүй жижиг тойргуудад хуваагдах шаардлага харагдаад байгаа юм. Хэрвээ жижиг тойргуудад хуваагдахгүйгээр, сонгогч нэг л хүний нэрийг дугуйлна гэвэл сонгогдсон хүний тоо нь 76-даа хүрэхгүй ч байх магадлалтай. Тэгэхээр жижиг тойргуудад хуваагдаад, өнөөх тойргууд нь “манай тойргийн нэр дэвшигч 85 дугаарт байгаа, тэр хүнийг дугуйлаарай” гэдэг сурталчилгаа хийнэ. Тэгээд ч “та нэр дэвшигчдээс нэг л хүн дугуйлна” гэвэл хүйсийн уламжлалт хандлагатай улсад эрэгтэй хүнийг л сонгох магадлалтай.

Нэг талаас нам доторх эмэгтэйчүүдийг дэмжих улстөрийн хүсэл зориг, нөгөө талаас сонгуулийн тогтолцоо зөв байж эмэгтэйчүүдэд ээлтэй байна

Мөн эмэгтэйчүүдэд боломж олгодог өөр нэг систем нь олон мандаттай том тойргууд. 2012 оны сонгуулийн систем гэсэн үг. Нэг тойрогт дөрвөн мандат байлаа гэхэд хоёр намаас хоёр хүн гэх мэтээр сонгодог. Энэ тохиолдолд эмэгтэйчүүдийг сонгодог үр дүн гардаг.

-Сонгуулийн тогтолцооноос үл хамаараад намууд эмэгтэйчүүдээ дэмжсэнээр эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх боломж байх уу?

-Улстөрийн лидерүүдийг бэлтгэн гаргадаг, тэднээр дамжуулан бодлогоо хэрэгжүүлдэг ардчиллын гол институц бол улстөрийн нам. Тэгэхээр улстөрийн нам бол нэг талаар том хаалга, нөгөө талаар том саад. Судалгаагаар эмэгтэйчүүдийн улстөрийн оролцоо өндөр байгаа газар эмэгтэйчүүдийн хөдөлгөөнүүд нөлөөтэй байгаа нь харагддаг. Иргэний нийгмийн байгууллагууд хүчтэй байх тусам эмэгтэйчүүд хүчтэй байж чаддаг.

-Ер нь эмэгтэйчүүд улстөрд гарч яах гээд байдаг юм, албан тушаалд дуртай юм уу, хүн амын хэдэн хувийг эзэлдэг болчихоод заавал бодлого боловсруулахад оролцох гээд байдаг юм?
-Тэгш эрх, шударга ёсны зарчим, хүний эрхтэй холбоотой. Цаашлаад эдийн засгийн үр ашиг яригдана. Монгол эмэгтэйчүүд хүн амынхаа 51 хувь. Гэтэл яагаад төлөөллийн байгууллагат ийм цөөхүүлээ байгаа юм. Эр, эм хүмүүс угаасаа л өөр өөр хүйстэй учир биологийн хэрэгцээнүүд нь ялгаатай. Эмэгтэйчүүд хүүхэд төрүүлдэг. Хүүхэдтэй холбоотой нийгмийн үр дагаврууд үүснэ. Энэ үр дагавруудыг туулж байгаа эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн замнал нь өөр. Жишээ нь, агаарын бохирдол нэмэгдэх тусам түүнтэй холбоотой хүүхдийн өвчлөл, эдийн засаг, түүнд зарцуулах цаг хугацаа нэмэгдэнэ. Энэ бүхний зарцуулалтын хувьд ч эмэгтэйчүүд, эрчүүд харилцан адилгүй. Эмэгтэйчүүд илүү цаг зарцуулж, карьер хөөх, өөрийгөө хөгжүүлэх боломжуудаа хойшлуулж байдаг. Хэдийгээр цаасан дээр “адил тэгш эрхтэй” гэх атлаа бодит амьдрал дээр тийм байж чаддаггүй. Харин энэ мэт өнцгүүд бодлогот тусгагдах ёстой юм. “Хэрвээ эрэгтэй хүн төрдөг байсан бол эмнэлэгүүд шал өөр байх байсан даа” гэж би боддог.

Монгол эмэгтэйчүүд хүн амынхаа 51 хувь. Гэтэл яагаад төлөөллийн байгууллагат ийм цөөхүүлээ байгаа юм.

-Яагаад гэвэл шийдвэр гаргагч нар эрэгтэй болохоор уу?
-Шийдвэр гаргана гэдэг чинь мөнгийг хааш нь хуваарилах вэ гэдэг л эрх мэдэл шүү дээ. Амьдралыг харах өнцөг нь эрэгтэй, эмэгтэйчүүдэд туулж байгаа замналаараа өөр учир хуваарилалт нь өөр, бодлого нь өөр байгаад байна. Нөгөө талаас шударга ёсны асуудал. Яагаад эрэгтэй хүнийг албан тушаал дэвшихэд нь “карьер хөөлөө, яасан их амбицтай юм” гэх зэргээр илүүд үздэггүй байж, эмэгтэй хүнд ингэж эргэлзэж хандаад байгаа юм. Хүн гэдэг талаас нь авч үзэхгүйгээр “энэ эмэгтэй юм чинь” гэж хандаад байна. Олон улсын судалгаагаар шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд нэмэгдэх тусам илүү хүнлэг, илүү ээлтэй, эрсдэл багатай, хүртээмжтэй, шударга тогтолцоо бий болж байгааг тодорхойлдог. МУИС-ын нэгэн багш саяхан судалгаа хийсэн байсан. Судалгаагаар эрэгтэй, эмэгтэй хүн авлигат өртөх эрсдэл нь адилхан ч эмэгтэй хүн төрөлхийн өөрийгөө эрсдэлээс хамгаалах зөн совинтой байдаг тул авлигат өртөх нь цөөн байдаг гэдгийг гаргажээ. Эрчүүд манлайлсан сүүлийн 27 жилийн тогтолцооны эцэст нийгэм, улстөр, эдийн засгийнхаа одоо байгаа нөхцлийг хар даа. Эрчүүд үнэхээр хөгжүүлчихсэн байна уу? Хэрвээ тийм биш бол эмэгтэйчүүдэд яагаад боломжийг олгож болохгүй гэж?

-Эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх лобби бүлэг байх ёстой юм шиг санагдаад байдаг. Сонсож байсан нэг яриаг хуваалцахад парламентын нэг гишүүн эмэгтэйчүүдийг огт дэмждэггүй байж. Тэгээд нэг лоббист түүнтэй хувьчилж уулзаад “гишүүн ээ, таны охин хаана сурдаг гэлээ” гэхэд “англи улсад суралцдаг” гэж. Гэтэл “таны охин тэнд хэчнээн суралцаж, өндөр боловсрол эзэмшээд нэмэргүй шүү дээ. Яагаад гэвэл энд ирэхэд нь эмэгтэйчүүдийг дэмжих бодлого байхгүй, тань шиг хүмүүс тэднийг түлхэн унагах болно. Тэр тохиолдолд таны охины цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө зарцуулж эзэмшсэн өндөр боловсрол мэргэжилтнээс цааш гарахгүй болно. Хайран биш гэж үү” гэхэд тэр хүн нэлээд бодож, нааштай үр дүнг гаргаж байсан гэх. Яг үүнтэй адилхан өнөөдөр хэн байх чинь гол нь биш, үр хүүхдүүддээ ямар ирээдүйг бий болгож байна вэ гэдэг чухал гэдэг санааг байнга өгч байдаг лобби бүлэг эмэгтэйчүүдэд байдаг уу?

Эрчүүд манлайлсан сүүлийн 27 жилийн тогтолцооны эцэст нийгэм, улстөр, эдийн засгийнхаа одоо байгаа нөхцлийг хар даа.

-1992 оны сонгуулийн өмнө НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Иргэний нийгмийн байгууллагууд, намуудын эмэгтэйчүүдтэй хамтарсан “Бид чадна” хөдөлгөөн ажиллаж байсан. Энэ хөдөлгөөн эмэгтэйчүүдийн квотыг 30 хувь байлгахаар анх санаачилж, сонгуулийн тухай хуулийн төсөлд оруулж байсан юм. Сонгуулийн цаг дөхөх үед 30 хувийг бууруулсан л даа. Энэ бүлэг ерөнхийдөө маш сайн ажилласан. Одоо ажиллаж байгаа УИХ-ын эмэгтэй гишүүд маань тооны хувьд өмнөхөөсөө илүү боловч аливаа асуудлаар нэгдэхдээ сул байна. Парламентын гадна талд байгаа лобби бүлгүүд тэдэнтэй хамтрахгүй байгаа юм уу, гишүүд өөрсдөө хамтрах сонирхолгүй байгаа юм уу.  Монголчуудыг азийн бусад улс оронтой харьцуулахад эмэгтэйчүүд илүү эрх эдэлж байгаа юм шиг харагдавч, яг шийдвэр гаргах өндөр албан тушаалуудад дандаа эрчүүд л байдаг. Бүх багш нь эмэгтэй атлаа захирал нь л эрэгтэй байдаг гэх ч юм уу. Эмнэлэгт ч бас. Тэгэхээр дарга=эрэгтэй гэдэг уламжлалт хүчтэй сэтгэлгээг эвдэхэд сонгуулийн хууль, боловсрол хангалтгүй байгаа учир квот, лобби бүлэг зэрэг ажлуудыг яриад байгаа юм.

-Монгол эмэгтэйчүүд санхүүгийн их эрх мэдэлтэй, гэр дотроо бараг л ерөнхий сайдын үүрэгтэй гэх мэтээр ярьдаг. Гэтэл нам дотор ороод эрчүүдтэй ижил тэнцүү өрсөлдье гэхээр эдийн засгийн чадавх нь хүрдэггүй. Яагаад юм бол?
-Бид ердөө ахуйн хэмжээний зарцуулалтыг мэдэж байгаа атлаа “ерөнхий сайд” гэж өөрсдийгөө хуураад байгаа юм. Топ бизнесменүүд, шилдэг татвар төлөгч аж ахуйн нэгжүүдийн ТУЗ-ийн гишүүдийн дундах хүйсийн харьцааг харах юм бол өөр үр дүн харагдана. Гэртээ ч гэсэн таны эзэмшилд яг ямар хөрөнгө байна гэдгийг бодоод үз. Байр, машин нь ихэнхдээ эрчүүдийн нэр дээр л байна. Гал тогооны хэрэгслээ эмэгтэйчүүд өөрсдөдөө хуваарилчихсан байдаг. Тэгэхээр өв залгамжлагч эмэгтэй л биш бол хөрөнгө эрчүүдэд илүүтэй төвлөрсөн байна. Дундаж цалин ч эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүсийн хувьд 200 мянган төгрөгний зөрүүтэй. Эмэгтэйчүүдийн давуу байгаа салбар нь үйлчилгээ, эрүүл мэнд, боловсрол, хүмүүнлэг. Эрчүүдийн давуу байгаа салбар нь уул уурхай, технологи гэх мэт орлого өндөртэй салбар. Сонгуулийн тогтолцоогоор харвал манай улсад сонгуулийн зардал жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа. Одоо 200-500 сая төгрөг болсон. Энэ бол дундаж албан хаагч, дундаж бизнесмен гаргахад ч хэцүү зардал. Үүний дээр нам доторх зардлууд их. Энэ тохиолдолд намууд өөрөө санхүүгийн хувьд бүрэн боломжтой, сайн танигдсан хүмүүсийг л хүсдэг.

-Ярилцлага өгсөнд баярлалаа.

ЯРИЛЦЛАГЫГ БҮРЭН ЭХЭЭР НЬ ҮЗЭХ