Хүний түүх: Говийн шуналгүй “шуналтан”

Түүний энэ тууштай хөдөлмөрийг олон улсад үнэлсэн бөгөөд Байгаль орчны Нобель хэмээгддэг Goldman сангийн шагналын эзнээр тодорсон юм. Энэхүү нэр хүндтэй шагналыг жил бүр тив тус бүрээс ердөө долоон хүн хүртдэг билээ. Л.Батмөнх гуай Монгол Улсаас энэ шагналыг авсан гурав дахь эрхэм болж, байгаль хамгаалагчдын эгнээнд нэрээ мөнхлөв.

Өдгөө 80 насыг зооглож яваа Лувсандашийн Батмөнх Дорноговь аймгийн Хөвсгөл суманд малчин айлын хүү болон мэндэлжээ. Дунд сургуулиа төгсөөд, цахилгааны мэргэжлээр сурч, ажлын анхны гараагаа Дархан-Уул аймгийн Эрчим хүчний үйлдвэрээс эхэлж байсан аж. 

Үүний дараа Лаос улсад ажиллах топ таван инженерийн нэгээр шалгарч явсан удаатай. 1988 онд Армени улсад хүчтэй газар хөдлөлт болж, олон мянган хүний амь эрсдсэн эмгэнэлт үед тэрээр хүмүүнлэгийн тусламжийн багт ажиллаж, сургууль, эмнэлгийн цахилгаан холболтын ажлыг хийж явжээ.

Монголын ардчиллын салхи сэвэлзэх үед тэр эх орондоо ирж, уул уурхайн салбарт зүтгэх болов. Тэрээр "Би энэ салбарын жаргал, зовлонг сайн мэднэ. Уул уурхай бол хоёр иртэй сэлэм шиг л зүйл. Олны амьдралыг тэтгэнэ, гэхдээ байгаль орчныг ч үл хайрлана.  2005 онд би тэтгэвэртээ гарч, тусгайлсан ажилгүй байлаа.

Тухайн жилээс эхлэн хайгуулын зөвшөөрлийг “гамгүй” өгч эхэлсэн.  Тэр үед уул уурхайн баялгаар монголчууд сайхан амьдарна гэх ухуулга л “яваад” байдаг байлаа. Одоо ч гэсэн дээ уул уурхай гэсээр байна. Хуулиа дагадаггүй уул уурхайн компаниуд хэзээ ч байгаль, хүн, амьтныг хайрладаггүй” гэв. Энэ үеэс эхлэн уул уурхайн хайгуулын зөвшөөрлийг хяналтгүй олгож эхэлсэн нь түүнийг цаашдын амьдралаа байгаль хамгаалах ажилтай холбох эхлэл болсон байна. Ийнхүү амьдралынхаа 16 жилийг байгаль хамгаалах үйлсэд зориулж Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сумынхаа 24 байршлыг улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авч чаджээ.

Мөн түүний зэрэгцээ хууль бусаар уул уурхай явуулж байсан компаниудтай тэмцэх ажлыг хийсээр ирж. Ингэхдээ Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сумын гол горхи, уулын оргилоор шугам хийж зайлшгүй хамгаалбал зохих бүс нутгийн хилийн цэсийг зурагласан байна.

Говийн унаган хүү цөлийн бүлгэмдэл хаанаа шигүү байдгийг хэн хэнээс илүү мэдэх тул тогтоосон хил хязгаар нь оргүй байгаагүй. Мөн төрийн болон академик мэдээллийн санг ашиглан тусгай хамгаалалтад авах учир шалтгааныг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр гаргажээ.  

Иймийн учир Байгаль орчны салбарын Нобель гэгддэг Goldman-ий шагналыг тэрээр хүртэж буй.

“Би хэзээ ч, хэнд ч ‘би ингэж хийсэн’ гэж гайхуулахыг хүсээгүй ээ. Энэ бол ард түмний, холбогдох төрийн байгууллагууд, хуулийн, нутгийн бүх хүний дэмжлэгээр бүтсэн ажил. Байгаль эхийг хайрлах нь бидний үүрэг. Үр хүүхдүүддээ үлдээх хамгийн том өв бол энэ л байна даа” хэмээн Батмөнх гуай хэлэв.

Үргэлжлүүлэн тэрээр “Дэлхий даяараа цөлжилтийн байдалтай байна шүү дээ. Ялангуяа говийн нутаг цөлжилтөд нэрвэгдэж байна. Үндсэн хуулиас эхлээд Байгаль орчныг хамгаалах тухай, Газрын тухай, Соёлын өвийн тухай, Ашигт малтмалын тухай гэх мэт холбогдолтой гэсэн бүхий л хуулийг би судалсан. Ард түмэн газар нутаг, онгон байгалийнхаа төлөө тэмцэх эрх эдэлнэ хэмээн Байгаль орчныг хамгаалах хуульд заачихсан. Тиймээс олон түмнийхээ хүчээр  газар нутгаа хамгаалж чадсан” гэсэн юм. 

Л.Батмөнх нутгийнхаа бүсгүйтэй ханилан сууж, таван хүүхдийн эцэг эх болжээ. Тэрээр “Манай хамгийн том 55 нас хүрч байна даа. Хүүхдүүдтэйгээ хөгшрөөд л явж байх шив дээ. Олон ач зээ нартай болж, өнөр өтгөн гэр бүл болсон байна” хэмээн хуучиллаа. 

"Уул уурхайн салбар монголчуудад хэрэгтэй юу хэрэгтэй. Гэхдээ хууль зөрчиж байна уу үгүй юу хамаагүй бүгдийг нь сайн гэх ухагдахуунаар хандаад байгаа нь  буруу. Тусгай зөвшөөрлийг нь Уул уурхайн яам өгч болоод байгаа юм бол хууль зөрчихөд нь Байгаль орчны яам тэр зөвшөөлийг нь цуцалчихдаг байх хэрэгтэй. Тусгай зөвшөөрлөө ч өгдөг, цуцалдаг нь ч Уул уурхайн яамдаа байдаг юм. Энэ асуудалд эмзэглэдэг гэдгээ хуваалцсан юм. 

Надад шунал гэж байх шиг байгаа юм. Анхандаа хэсэгхэн газрыг тусгай хамгаалалтад авсны дараагаар одоо үүнийг, дараа нь энэ газрыг хамгаалчих юм сан гэж боддог байлаа.

Хөвсгөл суманд газраас оргилдог булаг, нуур, заг мод ургадаг. Заг ургасан газар тусгай хамгаалалтад оруулах шаардлагатай болсон. Хоёрдугаарт манай суманд 12 түүх соёлын буурь байдаг. Энэ бүгдийг тусгай хамгаалалтад авсан. Хамгаалахад хамгийн гол нь үндэслэлтэй байх хэрэгтэй шүү дээ гэсэн юм. Ингээд тэрээр өөрийн нутгийнхаа 500 мянган га талбайг улсын болон орон нутгийн хамгаалалтад авч чаджээ.

Л.Батмөнхийн амжилтын ард түүний гэр бүл, ялангуяа гэргий, хүүхдүүдийн дэмжлэг чухал үүрэгтэй байв. “Манайх хотод гэртэй, би байнга сум, хотын хооронд нааш цааш явдаг. Сумандаа очоод мэдүүлгээ ИТХ-д оруулж, хотод ирээд кадастр, бичиг цаас хөөцөлдөнө. Гэртээ байхаасаа байхгүй нь их. Гэхдээ хүүхдүүд маань намайг маш сайн ойлгож дэмждэг” гэж тэр бахархалтайгаар ярив.

Тэрээр үр хүүхдүүддээ “Нутаг амьтай байгаарай” гэж байнга захидаг. Өнөөдөр түүний хүүхдүүд ч тэр захиасыг нь биелүүлж, нутаг усаа зориод, уул овоондоо залбирдаг ажээ.

“Хүн төрөлхтөн газар нутгаасаа тасарч болохгүй. Уул уурхайн баялгаа ашиглана аа. Гэхдээ байгаль орчноо сүйтгэхгүйгээр. Байгаль, эхийнхээ төлөө хийсэн миний энэ зүтгэлийг үр хүүхдүүд, хойч үе минь үргэлжлүүлээсэй гэж хүсдэг” хэмээн Л.Батмөнх гуай захиж, бидний яриа өндөрлөсөн юм. 

Түүний шагнал авч буй үеийн дүрс бичлэгийг хуваалцаж байна.