Дээрхийн гэгээн IV Далай лам Х Богд Монголоос тодорсныг албан ёсоор зарлалаа. Х Богд гэж хэн болох, хэрхэн тодруулсан талаар ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн Шашин судлалын салбарын эрхлэгч, Доктор М.Батаатай ярилцлаа. 

-Х Богдыг зарласантай холбоотой бурхны шашин дахь богд хэмээх ойлголтыг Та тайлбарлаж өгнө үү?
-Богд гэдэг ойлголт монголчуудад XVI зууны үеэс бий болсон. Анхдугаар Богд болох Өндөр гэгээн Занабазар Чингисийн алтан ургийн хүн. Богд гэдэг бурхан шашны тэргүүнтэй дүйцэхүйц ойлголт. Үе үеийн богдууд тодорч явсаар VIII Богд 1924 онд таалал барьсан. Социализмын үед тухайн үеийн нам засгийн бодлогоор богдыг болон хутагт хувилгаадыг тодруулахгүй 1990 оны ардчилсан нийгэмд шилжсэн.

Ардчилалтай золгосноор монголчуудын нэг чухал эрх сэргэсэн нь шашин шүтэх, эс шүтэх эрх. 1999 онд IX Богдыг Монголд анх залж ирсэн. IX Богд тодорхой хугацаанд Монголд амьдарч байгаад улс төрийн нөхцөлөөс шалтгаалан Монголоос явсан. Үүний дараа 2009 онд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж IX Богдыг Монгол Улсдаа залж, 2010 онд иргэн болгож, 2011 онд Монгол бурхан шашны тэргүүн хэмээн зарласан. Богд 2012 оны гуравдугаар сарын 1-нд таалал барьсан. Таалал барихын өмнө өөрийнхөө гэрээслэлд дараагийн дүр буюу Х Богд Монголоос төрнө гэж айлдсан. Энэ үеэс эхлэн дараагийн дүр хэрхэх вэ гэдэг асуудал эрдэмтэд, лам хуврагууд болон сүсэгтэн олны анхаарал татсан.
​
2016 оны арваннэгдүгээр сард Дээрхийн гэгээн XIV Далай багш Монголд айлчилсан. Айлчлалынхаа сүүлийн өдөр Буянт-Ухаа нисэх буудалд хэвлэлийн бага хурал хийж, “Х Богд тодорсон. Нас нь бага учир нэрийг нь дурьдахгүй байя” гэж зарласан. Тэгэхээр долоон жилийн дараа зарлаж байна гэсэн үг л дээ. Энэ хугацаанд хүүхэд маань өсөж бойжиж, ном ч үзсэн болов уу.  



-Энэтхэг улсад болж буй шашин номын арга хэмжээ нь ямар утга агуулгатай вэ?
-Бүгд найрамдах Энэтхэг улсын Дармасала хотод Гандантэгчэнлин хийдийн Дүйнхэрийн дацангийн хүсэлтээр Дээрхийн гэгээн Хар дэмчиг гэж том ном айлдлаа. Энэ айлдварын хүрээнд Богдоор тодорсон хүү маань номонд сууж байна. Х Богд хийгээд Х Богдын талаар монголчууд төдийлэн мэддэггүй байсан бол мэдлээ. Монголчууд төдийгүй гадаадын хэвлэлүүд онцлон бичиж эхэллээ.

-Богд тодрохын ач холбогдол нь юу вэ. Шинжлэх ухаантай ямар холбоотой бол?
-Гэгээнтэн, хутагт хувилгаад тодордог үйл явцыг судлах шашин бие даасан шинжлэх ухаан бий. Би бол шашин судлаач мэргэжилтэй, энэ чиглэлээрээ олон жил ажиллаж байна. Энэ бол сонирхолтой сэдэв, үйл явц. Дээр үеэс богдуудын үүрэг юу байв? гэхээр монголчуудыг оюун санааны  хувьд нэгдмэл байлгаж чадсан. Өөрийн өв соёл, үнэт зүйлсээ хадгалж үлдэж чадсан. Халх, буриад, халимаг, тува, өвөрлөгч 49 хошуу гээд монгол туургатнууд бүгд бурхны шашинтай байсан.

Дээрхийн гэгээн XIV Далай ламын дараа Түвд, Монгол Гималайн уулсын болон дэлхий даяар бурхны шашинд хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэх хүн нь манай Х Богд болж байна.  

Монголчууд эрт дээр үеэсээ бурхны шашны тэргүүнээ тойрон хүрээлж, эвлэж нэгдэж байсан. Үүний нэг том нотолгоо нь 1911 онд 220 жил Манжийн дарлалд байсан монголчууд оюун санаа, шашин шүтлэг нэгтэй байсан учир нэгдэж, тусгаар тогтнолоо олж чадсан түүхтэй. Х богд маань уламжлалт бурхны ном, орчин үеийн өндөр мэдлэг боловсролтой гэгээнтэн болох байх. Тэгэхээр монголчуудыг оюун санааны хувьд эв нэгдэлтэй байлгахаас гадна ёс зүйн асуудалд маш чухал үүрэг гүйцэтгэх болов уу. Ёс зүй хэмээх ойлголтыг орчин үеийн шинжлэх ухаантай хослуулж, хэлж тайлбарлан чиглүүлдэг гэгээнтэн төрж байгаа болов уу гэж судлаач хүний хувьд хүлээлттэй байна. Монголчууд бидэнд эв нэгдэл, ёс зүй маш чухал. 

-Х Богдыг бурхан шашны ямар дэг жаягаар тодруулдаг вэ?
-Х Богд бол арван настай хүүхэд шүү дээ. Бурхны шашны маш нарийн уламжлалаар үе үеийн богдуудыг дээрхийн гэгээн Далай лам нар тодруулдаг уламжлалтай. Энэ уламжлалын дагуу Дээрхийн гэгээн тодруулсан. Миний сонсож мэдсэнээр 2015-2016 онуудад нэлээд ажил өрнүүлсэн. Монголоос тухайн үед янз бүрийн газар оронд төрсөн 100 мянга орчим хүүхдийн нэрсээс хэд хэдэн удаагийн давтамжтай шалгуурыг хангаж, эцэст нь энэ хүүгийн нэр гарч ирсэн гэж үздэг.

Х БОГДЫГ  ЕРӨНХИЙЛӨГЧ БАТЛАМЖИЛЖ, МОНГОЛЫН БУРХАН ШАШНЫ ТЭРГҮҮНЭЭР ЗАРЛАХ ХУУЛИЙН ЗОХИЦУУЛАЛТТАЙ

-Ямар шалгуураар тодруулав, ямар дэг жаягтай байдаг зэргийг олон нийт сонирхож байна л даа?
-Ард иргэдийн хувьд хардах эрх нь нээлттэй. Хардана гэдэг ардчилалтай байгаагийн шинж. Энэ талаарх бурхны шашин болон шинжлэх ухааны учир холбогдлыг бурхны шашны байгууллагууд олон нийтэд сайн өгөх ёстой юм. “Та нар зүгээр итгэ” гээд байвал хэн ч ойлгохгүй л дээ.



Х Богд тодорч, Энэтхэгт номонд сууж байгаа үйл явдлыг дэлхий нийтээр анхаарч байна. Монголчуудын дийлэнх нь бурхны шашинтай, уламжлалт шашнаа шүтдэг учир эерэг сайхнаар хүлээн авах байх. Энд улс төрийн болон геополитикийн бодлого агуулга байхгүй гэдгийг онцолж хэлэх ёстой. Судлаач хүний хувьд цэвэр шашин уламжлалынхаа дагуу явж байна гэж болно.

Хэвлэл мэдээллийн та бүхэн энэ талаар маш тодорхой асууж, олон нийтэд мэдээлэл өгч байгаа нь маш чухал. Барууны ертөнц сонирхоод эхэлсэн энэ үед монголчууд эв нэгдэлтэй байж, бурхан шашны байгууллагынхан маань алсыг харсан бодлоготойгоор шашин, соёл уламжлалаа хөгжүүлсэн, шинжлэх ухаантай хослуулсан ирээдүй рүү зорих байх. Ингэж явж чадвал Монголдоо төдийгүй дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Энэ бол цаг хугацааны асуудал. 

Х Богд тодорч, Энэтхэгт номонд сууж байгаа үйл явдлыг дэлхий нийтээр анхаарч байна. 

Х Богд улмаар гадаадад хүлээн зөвшөөрөгдөх асуудал яригдана, энэ бол дараагийн 20 жилийн асуудал. XIV Далай лам бол 1989 онд Нобелийн Энхтайвны шагнал хүртсэн эрдэм номтой, сахил санваартай, дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүн. Далай лам 1935 онд төрснөөс хойш 3-4 жилийн дараа тодорч, шашны ёс жаягаар тодорсон, одоо 88 настай хүн. Дээрхийн гэгээний дараа Түвд Монгол Гималайн уулсын болон дэлхий даяар бурхны шашинд хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэх хүн нь манай Х Богд болж байна.  

-Х Богд ямар гэр бүлээс төрсөнд нь олон нийт их анхаарч байх шиг байна?
-Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар Чингисийн алтан ургийн Түшээт хаан Гомбодоржийн  хүү шүү дээ. Эртнээс янз бүрийн угсаа гаралтай айлаас гэгээнтэн, хувилгаад төрж байсан. Улс төр эсвэл бизнесийн нөлөө бүхий гэх мэтээр харж яриад байгаа нь манай нийгмийн гажуудал юм.

-Х Богдыг залах ёслолд төрийн ямар нэг оролцоо байдаг уу?
-Монгол Улс Үндсэн хуульдаа “Төр нь шашнаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө дээдэлнэ” гэж заасан. Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуульд Ерөнхийлөгч, УИХ,Засгийн газрын чиг үүргийг зохицуулахдаа шашны асуудлыг Ерөнхийлөгч хариуцна гэж тусгасан.

Тэр ч утгаараа 2009 онд IX Богдыг Монголд залж, Монгол Улсын иргэн болгож, Монголын бурхны шашны тэргүүнээр зарласан. Энэ хуулийн дагуу Ерөнхийлөгч Х Богдыг батламжилж, албан ёсоор зарладаг зохицуулалттай.

-Та шашин судлалын чиглэлээр хэчнээн жил ажиллаж байна вэ?
-Би шашин судлалын чиглэлээр 23-24 жил ажиллаж байна. Нийслэлийн III дунд сургуулийн аравдугаар ангид байхдаа бурхны номыг үзэж эхэлсэн лам хүн. 1990 онд лам болж, 1996 онд АНУ-ын Хавай их сургуульд элсэж шашин судлалаар Магистрын зэрэг, дараа нь улс төр судлалын чиглэлээр магистрын зэрэг хамгаалсан. Энэ чиглэлээрээ Марлборо коллежид багшилж байв.

Монголд ирээд Удирдлагын академид 17 жил багшилсан. Багшилж байх хугацаандаа Япон улсад Ази судлалын чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан.
-Уншигчдад дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөн Танд баярлалаа.