Чимээгүй ЗОРИГТОН

1998 он. Улаанбаатар хот. Галт тэрэгний буудал дээр “Удахгүй уулзъя”, “Сайн яваад хүрээрэй”, “Санана даа” гэх сэтгэлийн үгс хөвөрч байна. Гитарын утаснаас үдэлтийн дуу эгшиглэж, нэг тодорч, нөгөө алсрах. Явж байгаа, үлдэж байгаа бүгд л дуу шуутай, захиас дүүрэн юм. Олны захад явах гэж яараагүй хэр нь үлдэх хүсэлгүй бололтой, бүгдийг орхиод гэрээсээ гарсан мэт бодол дүүрэн харцтай бүсгүй сууна.

“Анхны ханьтайгаа танилцсан. Архи, дарс уугаад агсам согтуу тавиад байдаггүй ч дэндүү хартай. Хөөрхөн хүүтэй боллоо. Хар гэдэг өвчин шүү, хүүхдээ хүртэл үгүйсгэсэн. Ийм байдлаас өөрийгөө хурдан татаж авах ёстой гэж шийдээд хүүгээ гурван настай байхад хоёр тийш болсон. Хоёр дахь амьдралаа зохиолоо. Тэгсэн хүчирхийлэгчтэй суучихсан. Саллаа. Гэсэн ч намайг хаана ч байсан олж ирээд зовоодог байлаа. Тиймээс л зургаан настай хүүгээ орхиод Орос руу гарсан даа" гэж А.Долгор ярив.

Ямар ч асуудал тулгарсан ханцуй шамлаад орчихдог, хэн ч байсан эвийг нь тааруулаад ярилцчихдаг, бүтэхгүйн түмэн шалтгаан дундаас болох ганцыг нь олоод харчихдаг, тэгээд зүтгэчихдэг тийм л эмэгтэй өмнө сууж байна.

Үсээ хоёр тийш шидэлж, тас тас хөхрөх. Яриандаа халахаараа хааяа эр хүн аятай эв хавгүй ханхалзах энэ эмэгтэйгээс хүч л ханхийгээд байх. Гэхдээ бас амьдралд хулчийж явсан цаг хугацааны тарлан сорви нь, хүчтэй л байхыг сануулсаар далд хийчихсэн болохоос бүсгүй хүний турь муутай инээмсэглэл нь хааяа цухалзана.

Бүтээгүй амьдралын золиосонд эрх танхи, энхрий ялдам зангаа л тавиад туучихсанаас биш багадаа сургуулийнхаа сор нь явсан ихэмсэг төрх, хөвгүүдийн зүрхийг хөнгөхөн гижигдэж явсан салаа гэзэгтэй охины ааль нь ч байна аа.

БИЧЛЭГ:

А.Долгор хүчирхийллийг даван туулсан эмэгтэй. Хүчирхийллийн үндэсний төвийн хамгаалах байранд 1997 онд очсоноор өнөөдөр хүний эрхийн зүтгэлтэн болсон нэгэн. Тэнд өөртэйгөө адилхан шалтгаантайгаар, төрөөс хамгаалалт, бусдаас тусламж хүсэж ирсэн биедээ хөх толботой, сэтгэлдээ хүчирхийллийн хөндүүртэй эмэгтэйчүүдтэй хэдэн сар хамтдаа амьдарсан, ярилцсан. "Бүгдээрээ ингээд суугаад байж болохгүй. Нэгдээд яг өөрсөд шигээ зовлон туулж яваа эмэгтэйчүүдийн төлөө ажил хийнэ" гэж бүлэг байгуулан, даргаар нь сонгогдсон хүн бол А.Долгор. Тэндээс гарсан эмэгтэйчүүдээс гэртээ харьсан нь ч бий, түүнтэй хамтдаа зүтгэсэн ч байна.

Өөрөө даван туулаад гараад ирсэн тул бусдыг ойлгоно, ярилцана. Хүчирхийллийн үндэсний төвөөр үйлчлүүлж байсан тул хууль, эрхзүй талын мэдлэгтэй ч болчихсон. Хүнд нөхцөлд амьдарч буй эмэгтэйчүүдийн гэрээр нь орж, чамд хэцүү байдлаас гарах ийм хуулийн гаргалаа, хамгаалалт байгаа хэмээн сурталчилж, заримд нь бас нөхрөө хүндэл, учраа ол гэх зэргээр эв хайж ч явав.

Хийж буй ажилдаа өөрөө ч урамшчихсан, ахуй амьдрал, нөхрийн хүчирхийлэлд нунж царайлж суух эмэгтэй биш, нийгэмд хэрэгтэй эд эс гэдгээр өөрийгөө мэдэрч явтал хаанаас ч юм олоод ирдэг хүчирхийлэгч дахиад л гараад ирэв. Түүнээс зугтахын эрхэнд Орос руу явсан нь тэр аж. Оросоос-Эрээн, Эрээнээс-Орос руу бараа зөөж, замдаа Улаанбаатарт буугаад үлдмээр байв ч өнөө хүчирхийлэгч олоод ирнэ гэхээс зүрх үхнэ. Ингэж явсаар 10 жилийн хугацаа өнгөрлөө.

Тэр ингэж наймаачин болов.

2004 он. Энэ удаад галт тэрэг явж биш ирж байна. "Хүүе ээ, сайн уу", "Энэ чинь чи мөн үү", "Ямар их санав аа" гэх урьдынхаас илүү инээд чанга яриа галт тэрэгний буудлаар нэг хадна. А.Долгор тэр галт тэрэгнээс хэдий ганцаараа буусан ч энэ удаад инээмсэглэл нь жаргалтай бас итгэл дүүрэн байлаа.

Арван жил урт хугацаа. Хаанаас ч юм олоод ирдэг хүчирхийлэгч хаана ч байгаа юм бүү мэд, сураггүй. Зургаахан настай үлдсэн хүү өсвөр насанд хүрчхэж. Ганц бие ээжийн шинэ амьдралаа Жуковт хажуу өрөө хөлсөлж эхлүүлэв. Санхүү эдийн засгийн техникум төгссөн тул СӨХ-ныхоо нягтлан болов. Хүнд туслах сан гэхээс тогтдоггүй зүрх, сэтгэлдээ хөтлөгдөн тэрбээр гудамжны хүүхдүүдийг хооллож, ундалж, СӨХ-ныхоо зоорийн давхарт амьдруулж, өөрөө ч хамт байрлаж эгч нь, ээж нь бас багш нь ч болж явав. Түүнийг асууж, сураглаж хайр, халамж царайчлах хүүхдүүд ч нэмэгдэв. Энэ үеэс л өөрөөсөө илүүчлээд энэ олон хүүхдийг тэтгэж, нийгэмшүүлж хүч хүрэхгүй юм байна гэдгийг ойлгож "Хөгжлийн хэлхээ" төрийн бус байгууллагаа нээжээ. Төсөл бичиж Монгол дахь Канад сангаас 25 сая төгрөгийн тусламж авч зоорийн давхраа тохижуулж подхийтэл гангалав.

Ар гэрээсээ дайжсан, аав ээждээ зодуулдаг, хулгай, дээрэм хийдэг гээд өөр, өөр шалтгаанаар гэртээ харихаа больсон олон хүүхдийг дагуулан "Нарантуул" зах орж хувцаслана, хооллож ундална. Амьдралын тухай, ирээдүйн тухай ярилцана. Заримдаа загнана, аргадаж ч үзнэ. Түүний энэ сэтгэлийн хариуд унтаж байхад нь компьютерыг нь аваад явчихсан хүүхэд ч байж. Компьютерынхоо бас хүүхдийнхээ араас явсаар буцаад олно, эргээд дагуулаад ирнэ, хоёулаа ярилцана. Энэ удаад харин "Уучлаарай багш аа" гэх үг хүүгийн амнаас гарчээ. "Хүүхдийн сэтгэлийг хайр дүүрэн болгоод ирэхээр яаж ч буруудаж, хатуудсан бай хандлага нь зөв болж, зөөлрөөд л ирдэг юм" гэж А.Долгор ярилаа. Тэр ингэж багш болов.

"Нэг өдөр цагдаагаас дууддаг юм байна. Яваад очсон чинь "Таныг гудамжны хүүхдүүдийг зохион байгуулалтад оруулаад хулгай хийлгэж байна гэдэг мэдээлэл ирлээ" гэсэн. Тэр үед цагдаа нар хүүхдүүдийг бороохойдоод хүчээр хэрэг хүлээлгэдэг байсан нь үнэн шүү дээ. Бас бие биеэр нь бууны нохой хийлгэнэ. Тэгээд нэг нэгнээ заначихсан, яахаас ч буцахгүй хүүхдүүд зөндөө л байсан. Тэр болгонтой ажилласан даа. Одоо тэд маань том болчихсон, дөрвөн хүүхэдтэй болсон нь ч байна, хүнтэй гэрлэж амжаагүй нь ч бий. Бүгдтэй нь холбоотой, хааяа эхнэртэйгээ муудчихсан гээд хүрээд ирнэ, “Багш аа, бие нь сайн биз дээ” гээд ч залгадаг юм. Заримд нь би "Чи хэзээ сайн хүн болно, тэр цагт чинь чамтай уулзана" гэж хатуурхана шүү дээ" гэж А.Долгор багш 2004 оноос хойш гудамжны хүүхдүүдийн эрхийн төлөө ажиллаж явсан цаг хугацаагаа ийн товчиллоо.

Тэр бүх дүүрэг, хорооны "тэнэмэл" гэх тодотголтой хүүхдүүдийн төлөө дуугарч явжээ. "Манай хүү таныг их ярьдаг байсан. Та буяны ажилд нь ирээрэй" гэх хагацлын үгтэй дуудлага саяхан түүний гар утсанд иржээ. Тэдний нэг өөд болжээ. "Солонгост ажил хийж байгаа гээд сүүлд ярьж байсан. Юу тохиолдсон юм бол доо, хөөрхий" гэж А.Долгор багш санаа алдав.

ИНТЕРАКТИВ ГРАФИК: Зураг тус бүр дээр дарж бичвэрийг унших, микрофоны зураг дээр дарж сонсох боломжтой.

2018 он. Солонгосчуудын тусламжаар Баянзүрх дүүргийн 19-р хороо, Цайз-16-аас хойш, Цагаан давааны хажууханд "Бяцхан зөгий төв" нэртэй өдөр өнжүүлэхийн хоёр давхар, шинэ байртай болоод авав. Ингэж тэр зорилтот бүлэгтээ улам ойртжээ. "Ах аа, энэ Цагаан давааны эцэс орох уу" гэж сурагласаар энд, тэндээс хүүхдээ тэвэрсээр энэ л хоёр давхар жижигхэн саарал байшинг холоос зорьж ирэх хүмүүс ч нэмэгдэв. Энд 2-6 насны 16 хүүхэд суралцаж, хүмүүжиж байна.  Тэр ингэж захирал болов.

Монгол Улсын хүн амын мэдээллийн санд нэрс нь бүртгэлгүй, иргэний үнэмлэхгүй, тодорхой хаяггүй, хүүхдүүд нь сургууль, цэцэрлэгийн хамран сургах тойроггүй, эмнэлэгт үзүүлж чаддаггүй, хорооноос хүнсний талон ч авдаггүй, гүй гүй гүй.... Бор зүрхээрээ өөрсдийгөө болгож, Цагаан даваа гэх шувуу эргэлдэж, үнс бужигнасан хогийн цэгээс амьжиргаагаа залгуулж яваа хүмүүсийг “тоодог” байгууллага нь А.Долгорынх. Энэ цэцэрлэгийн хүүхдүүд "Аав, ээж дээшээ явсан" гэж ярих юм билээ. Дээш өгсөөд нэг давааны цаана байх хогийн цэгийг тэгж нэрлэдэг аж. Өглөө дээш яваад, орой уруудаж ирээд хүүхдээ цэцэрлэгээс нь аваад харьдаг гэнэ.

"Төрийн үйлчилгээнээс гарсан айл өрх, хүүхдүүдтэй ажилладаг. Өөрөөр хэлбэл, төрийн хүрч чадахгүй байгаа хүмүүст л бид хүрч, хүч болж ажилладаг гэх үү дээ. Ер нь архины хамааралтай болсон гэр бүлтэй тууштай ажилладаг хүн алга. Энэ хүмүүс нийгмийн даатгал төлдөггүй учраас хүлээж авч үздэг эмнэлэг ч гэж алга. Эрчүүдийг 30 хоног архины эмчилгээнд явуулсан ч тэндээ уухгүй байж байгаад гарч ирээд л ярилцах хүн, хамт олон, сэтгэлээр дэмжих байгууллага ч байхгүй учраас эргээд л уучхаж байна. Тэгсэн ч энэ давааныхаа цаана уугаад л, хог руугаа гарч ажиллачхаад л амьдраад байх биш урагшаа даваа даваад нийгэм рүү ороосой гэж хүсээд үзэж тарна даа, энэ хэдтэйгээ. Гэхдээ нэг үеэ бодвол Цагаан даваанд айл цөөрсөн, байгаа цөөн хэдэн айл маш гоё болж байгаа шүү" гэж А.Долгор ярилаа.

Зах нь харагдахгүй хөглөрөх хур хогийн хойд талд, уулын энгэрт хол хол буусан 5-6 гэр байна. Тэдний хамгийн захын айлын үүдэнд монгол банхраас эхлээд маш олон үүлдрийн нохой уяатай харагдана. Мөн хэдэн тоорой ч байна. Айлын эзэгтэй биднийг угтаж дотогш орууллаа.

Гар утас, угаалгын машин, хөргөгч, зурагт. Зурагтын урдуур татсан цав цагаан хөшиг, гэрийн эзэгтэйн аягалаад барьсан халуун цай, тавагтай чихэр...Айлд байх учиртай юм бүхэн байна. Гэрийн эзэн Хот тохижилтод ажилладаг, ажилдаа яваад эзгүй байна. Харин гэрийн эзэгтэйг Д.Эрдэнэчимэг гэдэг. Тэр өглөө хогийн цэг рүү гарч, орой харьсаар 10 жилийн хугацааг өнгөрүүлжээ. Амьдралын ийм хэмнэл дундуур нь А.Долгор гэж чанга дуутай бүсгүй "Хоёулаа хамтарч ажиллая. Чи манай байгууллагад ажилд ор, миний туслах дарга бол, тэгээд хоёулаа энэ хогийн цэг дээр ажиллаж байгаа бүсгүйчүүдийг өөр ажилд оруулж, амьдралыг нь өөд татъя" гээд нэг л өдөр ороод иржээ. Тэд олон хүнийг өглөө бүр хогийн цэг рүү гарах биш, хотын төв рүү ажилд явдаг болгохын төлөө гар нийлж чаджээ. Д.Эрдэнэчимэг өөрөө ч тэдний нэг нь.

АУДИО: Д.Эрдэнэчимэгийн яриаг доорх холбоос дээр дарж сонсоно уу.

Д.Эрдэнэчимэг, А.Долгор хоёр хамтдаа зургаан эмэгтэйг хогийн цэгээс гаргаж чаджээ. Тэд одоо улсад бүртгэлтэй, ажилтай, хүүхдүүд нь сургуультай, цэцэрлэгтэй, бие даасан нийгмийн хүмүүс болжээ. Тухайлбал нэгийг нь А.Долгор багшаар сургаж, цэцэрлэгтээ ажилд авчээ.

"Бяцхан зөгий төв" 10 ажилтантай, зургаа нь багш. "Дэлхийн зөн"-гийн төслийн хүрээнд бас санхүүжилт олж авч, оёдлын машин, мужааны багаж аваад цэцэрлэг дотроо нэг өрөө гаргачхаж. Ажилгүй эцэг, эхчүүдийг энд цамц ч гэсэн оёулж, модоор ч болтугай юм хийлгэж сургана гэж А.Долгор эгч хэлнэ лээ. "Хүмүүсийг ажилтай, зорилготой болгоод ирэхээр амьдрал нь шал өөр болно шүү дээ. Ер нь өөрсдийг нь тоохоор цаадуул чинь хичээдэг л байхгүй юу" гэж хэлээд тэр нүдээ ирмээд, намайг тохойгоороо нудраад инээмсэглэв. Өөрийг нь ажилтай, хүүхдүүдийг нь цэцэрлэгтэй байлгах юм сан гэх туйлын хүсэл түүнийх.

"Төрийн хүрч чадахгүй байгаа хүмүүст л бид хүрч, хүч болдог" гэж тэр хэлсэн. Нээрэн л нэг хотод амьдарч байгаа ч, төр "Цагаан даваа"-нд хүрч чадахгүй байгаа нь үнэн. "Дүүрэг, хорооны засаг дарга нар хүний төлөө ажиллах биш хувийн амбицаа хөгжүүлэх гэсээр байгаад асуудлаа, ард иргэдээ хаячихдаг. Халамж сүүлдээ намын бодлого болчихлоо. Олон улсын байгууллагад төсөл бичиж өгөх гээд, дүүргийн тамга, тэмдэгтэй албан бичиг хэрэг болоод ороход төрийн ажил булаах гэлээ гэж тэнэгтсэн шүү дээ" гэж хэлээд А.Долгор ширэв татав.

Төр хүндээ хүрч чадахгүй. Хүний төлөө ажиллах гэсэн нэгнийг ойлгодоггүй, дэмждэггүй нь хүний эрхийн төлөө зүтгэдэг зоригтнуудын өмнө тулгамддаг асуудал аж.

КОМИК:  А.Долгорт тохиолдсон бодит явдлыг зургаар илэрхийлэв.

2022 он. Улаанбаатар хот. А.Долгор эгч өнөөдөр энэ галт тэрэгт сууж, Багахангай дүүргийн өртөөн дээр бууна. Архины хамааралтай хүмүүстэй уулзаж, тэдэнд нөлөөлж, тэдний төлөө ажиллах хүсэлт, урилга иржээ. Тэр ингэж амьдралын ментор болов. Тийм ээ, түүний амьдралын галт тэрэг, хүний төлөө цохилох зүрх зогсох, хүний эрхийн төлөөх зориг мохох болоогүй байна.

Хүний эрхийн зоригтон бол хүчтэй, бяртай биш бусдын төлөө зүрх, сэтгэлтэй жирийн нэг иргэн юм. Тэд бусдад тусалсныгаа зарлах гэхээс байж яддаггүй чимээгүй зоригтнууд. Тэд хүнийг мөн чанараар нь үнэлдэг нийгмийг Мартин Лютер Кинг адил мөрөөдсөөр л яваа иргэний эрхийн идэвхтнүүд.

Ялгаа нь өнөө цагийн иргэний эрхийн төлөө тэмцэгч гэж хэнийг хэлэх, тэднийг хамгаалах ХҮНИЙ ЭРХ ХАМГААЛАГЧИЙН ЭРХ ЗҮЙН БАЙДЛЫН ТУХАЙ ХУУЛЬ  Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Тиймээс хүний эрх хамгаалагчид, бусдын төлөө дуугардаг, зүтгэл гаргадаг чимээгүй зоригтнууд бүр олон болоосой.

"Зөв  амьдарсан эсэхийг чинь дүгнэх цор ганц асуулт бол “Чи бусдын төлөө юу хийж чадсан бэ?”. Мартин Лютер Кинг.

Г.Өнөболд, О.Хандмаа, Г.Тэгшсүрэн