МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн профессор, доктор О.Мөнхсайхан нь “Зөвлөлдөж шийдье” улсын хэмжээний зөвлөлдөх санал асуулгыг зохион байгуулсан Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүнээр ажилласан юм. Уул асуулгын дүнг үндэслэн гаргасан зөвлөмжийн талаар түүнтэй ярилцлаа.

-Юуны өмнө, зөвлөлдөх санал асуулга гэж юу вэ гэдгээс хоёулаа яриагаа эхлэх үү?
-Ердийн санал асуулгаар тодорхой сэдвийн хүрээнд боловсруулсан асуултад хариулт авч, иргэдийн санаа бодлыг тодорхойлдог боловч иргэд тухайн асуудлын талаар мэдээлэлгүй, сайн бодоогүй эсхүл анхаарал хандуулаагүй байж магадгүй. Харин, олон нийт тухайн асуултыг авч үзэх илүү сайн боломжоор хангагдсан бол юу бодох байсан бэ гэдгийг загварчлахыг зөвлөлдөх санал асуулга хичээдэг.

Сонгогчдоос санамсаргүй түүврийн аргаар сонгож, асуулгад хариулт авч, дараа нь тэдгээрийн талаас доошгүйг урьж уулзалтад оролцуулдаг. Тэнцвэртэй бэлдсэн лавлагаа, танилцуулга, жижиг бүлэг дэх эрчимтэй хэлэлцүүлэг, мэргэшсэн судлаачдаас асуух боломжоор хангах замаар иргэдийн төлөөллийг тухайн асуудал руу татан оруулна.

Асуудал бүр дээр нүүр нүүрээ харан хэдэн өдөр ажилласны эцэст оролцогчдоос санал асуулга дахин авна. Асуулгын үр дүн нь олон нийтийн анхааралтай бодож гаргасан шийдвэр буюу улс бүхэлдээ адилхан зүйлийг туршиж үзвэл хүрч болох үзэл бодлыг илэрхийлэхийг зорьдог.  Нийт иргэнийг бүгдийг нь мэдээлэлжүүлж, санаа бодлыг нь мэдэхэд хэцүү учраас тэдгээрийн зохистой төлөөллийг санамсаргүй сонгодог. Зөвлөлдөх санал асуулгад оролцогчдыг бага ард түмэн гэж хэлдэг бөгөөд тэдний санал нь нийт иргэнийг тэнцвэртэй мэдээлэлжүүлбэл илэрхийлэх үзэл бодолд дөхөж очих боломжтой.

Үндсэн хуульд тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөг баталгаажуулсан ч өнгөрсөн 31 жилд иргэд жагсаж, цуглахад мэдэгдэл өгч бүртгүүлэх нэртэй,  үнэн чанартаа “зөвшөөрөл” авдаг тогтолцоо үйлчилж ирсэн.

-Зөвлөлдөж шийдье зөвлөлдөх санал асуулга өндөрлөлөө. Ямар болж өнгөрсөн талаар дүгнэвэл?
-Манайх ардчилсан улсын хувьд иргэдийн оролцоог хангах талаар орчин үеийн аргуудыг хэрэглэж байгаагийн нэг нь зөвлөлдөх санал асуулга юм. УИХ Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг 2017 онд баталсан. Өмнө нь, дүүргийн, нийслэлийн, улсын хэмжээнд тус бүр энэ асуулгыг хийсэн туршлага бий. Улсын хэмжээний хоёр дахь удаагийн буюу энэ санал асуулга нь УИХ-ын 2022 оны 80-р тогтоолын дагуу нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг иргэдийн туслалцаатайгаар тодорхойлох, эрэмбэлэх, шийдвэрлэх арга замыг зөвлөлдөх зорилгоор явагдсан. Зөвлөлдөх санал асуулгыг амжилтай болж энэ зорилгодоо хүрч чадсан гэж дүгнэж байна.

-Зөвлөлдөх санал асуулга ямар үе шатаар явагдсан вэ?
-Найман үе шаттай явагдсан. Нэгд, өнгөрсөн нэгдүгээр сард УИХ нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудал, шийдлийг тодорхойлох зорилгоор эрдэм шинжилгээний бага хурлыг, мөн нам, иргэний нийгмийн төлөөллийн дунд зөвшилцөл үүсгэх зорилгоор чуулга уулзалтыг тус тус зохион байгуулсан. Хоёрт, УИХ зөвлөлдөх санал асуулгыг зохион байгуулах чиг үүрэгтэй Зөвлөлдөх зөвлөлийг нийтэд нээлттэй зарласны үндсэн дээр эрдэмтэн, үндсэн хууль тогтоогч, иргэний нийгэм, бизнес эрхлэгч, ажилтан гээд тал талыг төлөөлсөн 11 гишүүнээр тэнцвэртэй бүрдүүлсэн.

Гуравт, Зөвлөлдөх зөвлөл нь өмнө дурдсан бага хурал, чуулга уулзалт, бусад судалгаа, иргэдээс ирүүлсэн саналд тулгуурлан санал асуулга боловсруулж, дөрвөн чиглэлийн 22 асуулт эрэмбэлж багтаасан. Дөрөвт, Үндэсний статистикийн хороо нь 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн сонгогчийн нэрсийн жагсаалтаас 1570 иргэнийг санамсаргүй сонгож, санал асуулгад хариулт авсан. Тавд, Зөвлөлдөх зөвлөл нь 22 асуултын агуулгаар хөндлөнгийн, мэргэшсэн судлаачдыг санал болгосон. Судлаачид асуултын талаарх мэдээлэл, тулгамдсан асуудал, олон улсын туршлага, шийдлийн давуу болон сул талыг тэнцвэртэй бичиж, асуултын лавлагаа, танилцуулгыг боловсруулсан.

Зургаад, эхний шатны санал асуулгад хамрагдсан иргэдийн 50-иас доошгүй хувийг тохиолдлын журмаар сонгон, зөвлөлдөх санал асуулгын хоёр дахь шат буюу зөвлөлдөх уулзалтад урьсан. Эдгээр 795 иргэн нас, хүйс, үндэс, угсаа, боловсрол, эрхэлсэн ажил, орлого, нийгмийн гарал, байдал, оршин суугаа газраараа ялгаатай төдийгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй зэрэг иргэдийн бүтцийг төлөөлж чадсан.

Эдгээр иргэдэд асуултын лавлагаа, танилцуулгыг хэвлэж тараасан. Зөвлөлдөх уулзалтын үеэр өндөр мэргэшсэн эрдэмтэд дөрвөн сэдэв тус бүрийг илтгэж танилцуулсан юм. Оролцогч иргэд 15 гишүүн бүхий жижиг бүлгүүдэд хуваагдаж, бүлэг бүр тухайн чиглэлийн асуултуудыг хэлэлцэж, хамгийн чухал нэг асуултыг гаргасан бөгөөд энэ хэлэлцүүлгийг тусгайлан бэлтгэсэн модераторууд чиглүүлсэн. Үүний дараа 795 хүн нэгдсэн хуралдаанд цуглаж, бүлэг тус бүрийн асуултад мэргэшсэн судлаачид хариулж, тэнцвэртэй мэдээлэл өгсөн.

Ийм байдлаар хоёр өдөр зөвлөлдсөний дараа хоёр дахь шатанд оролцсон иргэд нэг дэх шатанд хариулсан санал асуулгад дахин хариулсан. Долоод, Үндэсний статистикийн хороо нэг болон хоёр дахь шатны дүнг харьцуулж, зөвлөлдөх санал асуулгын үр дүнгийн тайланг танилцуулсан. Наймд, Зөвлөлдөх зөвлөл  энэ 2023 оны 02 дугаар сарын 17-ны өдрийн хуралдаанаараа энэ тайлан, санал асуулгын дүнг хэлэлцэж зөвлөмж гарган УИХ-д хүргүүлсэн.

-Зөвлөлдөх санал асуулгад оролцсон иргэдийг хэрхэн сонгов? Зохион байгуулалттай ажил болсон гэх хардлага зарим хүнд байна.
-Үндэсний статистикийн хороо Зөвлөлдөх зөвлөлийн тогтоож өгсөн тоогоор буюу 1570 иргэнийг сонгогчийн нэрсийн жагсаалтаас санамсаргүйгээр сонгосон. Тус хороо статистикийн үйл ажиллагааг хараат бус, бие даасан байдлаар эрхэлдэг төв байгууллага бөгөөд даргыг нь УИХ-аас нэр дэвшигчийн сонсгол хийж, зургаан жилийн хугацаагаар томилдог. Үндэсний статистикийн хороог олон улсын стандартаар сайн ажилладаг гэж үнэлдэг юм билээ. Түүний бэлтгэсэн тайлан, үйл ажиллагаанаас нь үзэхэд хараат бусаар сайн ажилласан гэж үзэж байна.

Зөвлөлдөх санал асуулгын үйл явц хуульд заасан зарчим, журмын дагуу явагдсан эсэхийг хянах үүрэг бүхий техникийн хяналтын комиссыг иргэний нийгэм, судлаачдын төлөөлөлтэйгээр Зөвлөлдөх зөвлөл байгуулсан. Үүний зэрэгцээ Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүдээс ч нэг болон хоёр дахь шатны санал асуулгыг хуулийн дагуу явагдаж буй эсэхийг хянасан. Мөн, зөвлөлдөх уулзалтад намууд, иргэний нийгмийн төлөөллөөс ажиглалт хийсэн. Энэ бүх хөндлөнгийн хяналтаас зүй бус нөлөөлөл орсон  тухай гомдол Зөвлөлдөх зөвлөлд ирээгүй.

-Зөвлөмж гарсан. Тус зөвлөмжид тухайлан юу гэсэн байна вэ. Үүнийг УИХ хэлэлцэх хуультай юу?
-Зөвлөлдөх санал асуулгын дүнд үндэслэсэн зөвлөмжийг УИХ харгалзан үзэх бөгөөд хэрхэн шийдвэрлэсэн талаарх мэдээллийг Зөвлөлдөх зөвлөл, олон нийтэд өгөхөөр хуульчилсан. Иргэний болон улс төрийн эрх, хариуцлага, парламентын ардчилал, эдийн засаг, баялгийн сан, төвлөрлийг сааруулах, нийгмийн асуудлууд гэсэн дөрвөн чиглэлийн 22 асуултад иргэд хэрхэн хариулсан бэ гэдэгт үндэслэн зөвлөмж гарсан. Оролцогчийн олонх дэмжсэн асуудлыг Үндсэн хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх хэрэгтэй гэж Зөвлөлдөх зөвлөл үзсэн. Зөвлөмж тус бүр маш чухал асуудлыг хөндсөн, өргөн хүрээтэй тул энэ удаа бүгдийг ярих боломж алга.

Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүд мэргэшил, сонирхлынхоо дагуу дөрвөн дэд хэсэгт хуваагдан ажилласан бөгөөд эдгээрээс боловсруулсан асуултын төслийг хамтаараа хэлэлцэж эцэслэсэн. Би парламентын ардчилалд хамаарах асуултуудыг боловсруулах дэд хэсгийг ахалсан, иргэний болон улс төрийн эрх бол миний мэргэшсэн салбар. Иймээс энэ хоёр чиглэлээр ярих боломжтой.

Жагсаж, цуглах эрх чөлөөг зөрчдөг зөвшөөрлийн тогтолцоог халж, НҮБ-ын болон олон улсын сайн туршлагын дагуу иргэд мэдэгдлээ урьдчилан хүргүүлсний үндсэн дээр жагсаал, цуглаан хийдэг болохыг асуулгад хариулсан иргэд дэмжсэн.

-Иргэний болон улс төрийн эрх, хариуцлагатай холбоотой ямар зөвлөмж гарсан бэ?
-Зургаан зөвлөмж гарсан. Юуны өмнө, Үндсэн хуульд тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөг баталгаажуулсан ч өнгөрсөн 31 жилд иргэд жагсаж, цуглахад мэдэгдэл өгч бүртгүүлэх нэртэй ч үнэн чанартаа “зөвшөөрөл” авдаг тогтолцоо үйлчилж ирсэн. Үеийн үед засаг дарга гэсэн улс төрийн албан тушаалтан заримдаа тайван жагсаал, цуглаан хийх тухай мэдэгдлийг бүртгэхээс дур зоргоороо татгалздаг.

Жишээлбэл, Сүхбаатарын талбай дээр өөр арга хэмжээтэй, эсхүл замын хөдөлгөөнд саад учирна гэх шалтаг буюу хуульд заагаагүй үндэслэл хэлж татгалздаг. Жагсаж, цуглах эрх чөлөөг зөрчдөг зөвшөөрлийн тогтолцоог халж, НҮБ-ын болон олон улсын сайн туршлагын дагуу иргэд мэдэгдлээ урьдчилан хүргүүлсний үндсэн дээр жагсаал, цуглаан хийдэг болохыг асуулгад хариулсан иргэд дэмжсэн юм. Нэг талаар мэдэгдлийн тогтолцоо нь иргэдэд тайван жагсах, цуглах боломж олгож, түүнд нь цагдаа, төрийн бусад байгууллага дэмжлэг үзүүлэхэд тустай. Нөгөө талаар, жагсаал, цуглаан тайван уу гэдгийг урьдчилан мэдэх боломж бараг үгүй тул бодит байдал дээр хүчирхийлэл үйлдэж эхэлбэл зайлшгүй арга хэмжээ авах боломжийг төрд олгоно.

-Сэтгүүлч хүний хувьд үзэл бодлоо илэрхийлэх болон хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөний тухай зөвлөмжид туссан эсэхийг сонирхож байна.
-Иргэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө баталгаатай эдлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхийг оролцогч иргэд дэмжсэн юм. НҮБ болон бусад байгууллага, судлаачдын зүгээс манай улсад эдгээр эрх чөлөө хэрэгжиж байгаа ч төрийн нууцын хүрээг хэт өргөжүүлсэн, цахим орчинд болон хэвлэл мэдээллийн агуулгад хэт ерөнхий, тодорхойгүй хязгаарлалт тавьдаг, сэтгүүлчийн эх сурвалжийн нууцыг хуулиар хамгаалаагүй зэрэг олон тулгамдсан асуудал байгааг шийдвэрлэхийг анхааруулдаг.

Олон улсын “Хил хязгааргүй сэтгүүлчид” байгууллагаас жил бүр гаргадаг дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр Монгол Улс 180 орноос 2021 онд 68 дугаар байрт байсан бол 2022 онд 90 дүгээр байр руу ухарсан. Хэвлэлийн эрх чөлөөний “мэдэгдэхүйц асуудал”-тай орны тоонд багтсан хэвээр.

Төрийн нууцын хүрээг хэт өргөжүүлсэн, цахим орчинд болон хэвлэл мэдээллийн агуулгад хэт ерөнхий, тодорхойгүй хязгаарлалт тавьдаг, сэтгүүлчийн эх сурвалжийн нууцыг хуулиар хамгаалаагүй.

Тайван жагсаал, цуглаан хийх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө бол ямар ч хязгаарлалтгүй эдэлдэг туйлын эрх биш. Иймээс, эдгээр эрх чөлөөг бусад хүний үндсэн эрх, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахад зайлшгүй, тохирсон байдлаар зөвхөн хуулиар хязгаарлахыг Үндсэн хууль зөвшөөрдөг.

Хязгаарлалт нь энэ шаардлагыг дийлэнхдээ хангадаггүй, хэт ерөнхий, урвуулан ашиглаж боломжтой байдгаас үндсэн эрхийн зөрчил гардаг. Жишээлбэл, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахад зайлшгүй тохиолдолд хүчирхийлэл бүхий жагсаал, цуглааныг албадан тараах ёстой ч цагдаа тайван жагсаал, цуглааныг албадан тараадаг, Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулиа ч сахидаггүй.

-Гадаадад байгаа иргэдтэй холбоотой юу зөвлөсөн бэ?
-Иргэд дэмжсэн хоёр асуудлаар зөвлөмж гарсан. Юуны өмнө, гадаадад төрж өссөн Монгол Улсын иргэний харьяаллын асуудлыг судалж үзэх боломжтой гэж үзсэн. Мөн, гадаад улсад оршин суугаа өөрийн иргэнд УИХ-ын сонгуульд санал өгөх боломжийг бүрдүүлэх хэрэгтэй гэж зөвлөсөн.

Өнгөрсөн 33 жилд манайд есөн удаагийн парламентын сонгууль явагдсан. 2012 оны сонгуулиас бусад парламентын сонгуульд санал өгөх боломжийг гадаадад оршин суугаа иргэдэд олгоогүй нь Үндсэн хуулийн 21-р зүйлд заасан нийтээрээ сонгох эрхийн зөрчил юм.

Гадаадад байгаа иргэдийг парламентын сонгуульд оролцуулах, ингэхдээ дипломат төлөөлөгчийн газар очихоос гадна шуудангаар, цахимаар, итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр дамжуулан саналаа өгөх өргөн боломж олгож хуульчлах хэрэгтэй. Сонгуулийн ямар тогтолцоог хэрэглэж байгаагаас үл хамааран сонгох эрхийг нийт иргэдэд эдлүүлэх ёстой. Япон, АНУ зэрэг улсад мажоритар тогтолцоонд ч гадаадад байгаа иргэд нь саналаа өгдөг. Манайд ч ийм боломжийг хуулиар нээмээр байна.

-Иргэдийн зүгээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг дэмжиж байна уу?
-УИХ-ын 2022 оны 80-р тогтоол нь зөвлөлдөх санал асуулгыг улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлын хүрээнд явуулахаар гарсан. Энд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн сэдэв огт дурдагдаагүй. Гэвч, өнгөрсөн I сард зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний бага хурал, чуулга уулзалтад Үндсэн хуулийн асуудал яригдсан учраас үүнд шууд холбогдох цөөн асуулт асуусан.

Оролцогч иргэдийн олонх нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэх шаардлагагүй гэж үзсэн. Ийм агуулгатай асуулт Зөвлөлдөх зөвлөлийн анх боловсруулсан асуултын төсөлд байгаагүй. Гэвч, Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийн 10.2-т “Зөвлөлдөх санал асуулгын асуултыг батлахад шийдвэр гаргах эрх бүхий этгээдийн саналыг заавал авах” гэж заасан.

Үүний дагуу 2023 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос асуултын төсөлд санал өгөхдөө “Үндсэн хуулийг бүхэлд нь хянан үзэж шинээр батлах” асуулт оруулах чиглэл өгсөн. Зөвлөлдөх зөвлөлийн хувьд ийм асуулт нь 1992 оны ардчилсан Үндсэн хуулийг халж, шинээр батлах гэсэн шууд агуулгатай тул ийм асуулт байх эсэхийг олон удаа нухацтай ярилцаж, 10 шахам томьёолол гарч, 5-6 удаа санал хураасан. Үүний эцэст Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэхийг дэмжиж байна уу гэсэн асуулт батлагдсан.

Монгол Улс тусгаар тогтнолоо алдаагүй, ардчиллаас ухраагүй, парламентын засаглалыг солиогүй учир шинэ Үндсэн хууль батлах шаардлагагүй.

Энэ асуулт нь зарим хүний шүүмжилж байсан шиг шинэ Үндсэн хууль батлах эсэх биш гэдгийг Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүд, УИХ-ын дарга, Зөвлөлдөх санал асуулга зохион байгуулахад туслалцаа үзүүлэх үүрэг бүхий ажлын хэсгээс тайлбарлаж нийтэд мэдэгдэл хийсэн. Одоогийн эрх зүйн орчинд Үндсэн хуулийг шинээр батлах эсхүл Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах гэсэн хоёр л хувилбар бий. Үндсэн хуулийг шинээр батлах нь Үндсэн хууль болон бусад аливаа хуулиар боломжгүй бөгөөд үндсэн хуульт дэг журмын гадуурх зүйл юм.

Монгол Улс тусгаар тогтнолоо алдаагүй, ардчиллаас ухраагүй, парламентын засаглалыг солиогүй учир шинэ Үндсэн хууль батлах шаардлагагүй. Мөн, ердийн хуулийн хувьд шинэчилсэн найруулга гэдэг бол өмнөх хуулийг хүчингүй болгож шинэ хууль батлах гэсэн утгатайгаар хуульчлагдсан байдаг ч “Үндсэн хуулийн шинэчилсэн найруулга” гэсэн хууль зүйн ойлголт, хуулийн зохицуулалт байхгүй. УИХ, түүний байгуулсан Зөвлөлдөх зөвлөл нь Үндсэн хуульд захирагдаж, хууль дээдлэх ёстой.

Ийм учраас, энэ асуултын утгыг одоогийн Үндсэн хуулийн хүрээнд зөвхөн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах агуулгаар тодорхойлж, Асуултын лавлагаа, танилцуулгад бичиж, зөвлөлдөх уулзалтын үеэр судлаачид амаар тайлбарласан юм. Тэгэхээр, Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэхийг дэмжээгүй гэдэг бол Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт дахин оруулахыг дэмжээгүй гэж ойлгож байна.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахтай холбоотой нөгөө асуулт нь юу байсан бэ?
-2019 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу батлан гаргах хуулиудыг хойшлуулахгүйгээр баталж, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үр дүнг үзэх шаардлагатай гэдгийг санал асуулгаар дэмжсэн. Энэ нэмэлт, өөрчлөлт нь гурван парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд яригдсан асуудлыг гурван жилийн турш уламжлалт болон орчин үеийн аргаар иргэдийн саналыг авч, оролцоо, судалгаа, зөвшилцлийг хангаж шийдвэрлэсэн.

Энэ шинэчлэл нь агуулгын хувьд 1992 оны Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцэж парламентын засаглалыг бэхжүүлсэн. 2019 оны энэ нэмэлт, өөрчлөлтөд нийцүүлэн 30 гаран хуулийг батлахаар УИХ-ын 2020 оны 2-р тогтоолд заасан. Энэ дагуу Шүүхийн тухай, УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай зэрэг чухал хууль батлагдсан ч 15 орчим хууль одоог хүртэл батлагдаагүй.

Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэхийг дэмжээгүй гэдэг бол Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт дахин оруулахыг дэмжээгүй гэж ойлгож байна.

Иймээс, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт бүрэн хэрэгжиж чадахгүй, бас эрх мэдлийн хяналт тэнцэл алдагдахад хүрч байна. Өмнөх нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Ерөнхийлөгчийн тухай, Засгийн газрын тухай, Намын тухай, Намын санхүүжилтийн тухай, Хотын тухай зэрэг гол хуулийг батлахгүйгээр Үндсэн хуульд дахин нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь үр нөлөө муутай гэж яригдсан.

-2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчин яаж өөрчлөгдөх ёстой вэ?
-Нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлууд шийдэгдэхгүй байгаа гол шалтгааны нэг нь мөнгөний болон улс төрийн эрх мэдэл бараг нэгдсэнтэй холбоотой. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт нь намуудыг мөнгөний хэт хамаарлаас салгаж, явцуу бус нийтийн ашиг сонирхолд үйлчилдэг болгохыг шаардсан ч үүнийг амилуулах хуулиудыг батлаагүйгээс хэрэгжээгүй байна.

Тухайлбал, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд оролцсон нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн нийт зардал 34.4 тэрбум байсан бол 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн нийт зардал бараг 75 тэрбум болж, хоёр дахин өссөн. Энэ бол зөвхөн албан ёсны дансаар тайлагнасан тоо тул үүнээс илүү их мөнгө хяналтгүй эргэлдэж, авилгын эх үүсвэр болж байна. Яагаад гэвэл, нам, эвсэл, нэр дэвшигч бүр зардлын тайлангаа ирүүлдэггүй бөгөөд зардлын тайлангаа ирүүлээгүй тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлага сул. Жишээлбэл, хэдэн зуун сая төгрөгийн зардлаа хуулийн хугацаанд тайлагнаагүй нэр дэвшигч 10 сая төгрөгөөр, хэдэн тэрбум төгрөгийн зардлаа тайлагнаагүй нам 100 сая төгрөгөөр торгуулаад л өнгөрөх хууль үйлчилж байна.

2016 оны УИХ-ын сонгуульд оролцсон нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн нийт зардал 34.4 тэрбум байсан бол 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн нийт зардал бараг 75 тэрбум болж, хоёр дахин өссөн.

Мөн, зардлын тайлангаа ирүүлсэн ч хэт ерөнхий мэдээлдэг тул хаанаас санхүүжилт авсан, юунд зарцуулсныг бүрэн мэдэх боломжгүй. Түүнчлэн, сонгуулийн үеийн санхүүжилтийг хуулиар зохицуулдаг ч сонгуулийн бус үед ийм зохицуулалт бараг үгүйгээс улс төрийн санхүүжилт хяналтгүй, далд байна. Иймд, намын хөрөнгө, орлогын эх үүсвэр, зарцуулалтыг ил тод, олон нийтийн хяналттай болгох эрх зүйн шинэчлэлийг 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу яаралтай хийх шаардлагатай гэж асуулгад оролцогчид үзсэн.

-Иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлэхийг иргэд дэмжсэн гэсэн. Энэ нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэсэн үг үү?
-Энэ ямар утгатай вэ гэдгийг уг асуулт батлагдсан түүх болон бусад холбогдох асуултад өгсөн хариулттай холбож тайлбарлах хэрэгтэй. Зөвлөлдөх зөвлөлөөс боловсруулсан асуултын төсөлд “УИХ-ын гишүүдийг тоог нэмэх, иргэдийг төлөөлөх чадавхыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэдэгтэй санал нэг байна уу” гэсэн асуулт байсан. Төрийн байгуулалтын байнгын хороо энэ асуултын “УИХ-ын гишүүдийг тоог нэмэх” гэсэн хэсгийг хасах санал өгснийг Зөвлөлдөх зөвлөл хүлээн авсан.

Тэгвэл “Иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлж, төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх” гэдэг бол өргөн ойлголт юм. Үүний цаана УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудал бий. Энэ санааг зөвлөлдөх уулзалт дээр ч яригдсан, лавлагаа, танилцуулгад ч бичигдсэн. Тоо нэмнэ гэдэг бол Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэсэн үг. Гэтэл, зөвлөлдөх санал асуулга дахь өөр хоёр асуултад оролцогч иргэд хариулахдаа 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу гарах хуулиудыг хойшлуулшгүйгээр баталж, үр дүнг үз, мөн Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулах буюу нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагагүй гэж үзсэнийг харгалзвал зохино. УИХ-ын гишүүдийн тоог хоёр дахин нэмэх хэрэгтэй гэсэн судалгааг манай баг 2015 онд анх хийж байсан.

Учир нь, УИХ 76 гэсэн хэт цөөн гишүүнтэй байгаа нь иргэдийг бүрэн төлөөлөхөд саад болж, зүй бусаар нөлөөлөх эрсдэлийг нэмж, хууль тогтоомжийн чанар, хуулийн биелэлтэд тавих хяналтыг сулруулдаг. Гэвч, 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төсөл хэлэлцэж байхад тоог нэмэх саналыг судлаачид дэмжсэн ч УИХ дахь олонх дэмжээгүй. Тоо нэмэх хэрэгтэй ч үүнийг хийх цаг нь яг одоо мөн үү гэдэгт эргэлзээ бий.

Учир нь, Үндсэн хуулийг ойр ойрхон өөрчлөх нь түүний легитим шинжийг алдагдуулж, улмаар Үндсэн хууль төрийн эрх мэдлийг хязгаарлаж чадахгүйд хүрэх, тогтворгүй байдал үүсэх эрсдэлтэй. Гэхдээ, Үндсэн хууль судлаачид шийдвэр гаргадаггүй. Шийдвэр гаргагчид ойрын хугацаанд УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудлыг хөндвөл нэмж нарийн судлах, мэргэжлийн хүрээнд болон иргэдийн дунд сайн хэлэлцүүлэх, санал авах, улс төрийн хувьд зөвшилцөл хангах шаардлага үүснэ. Өөрөөр хэлбэл, хэзээ нэгэн цагт УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх эсхүл бусад асуудлаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай яригдвал процедурын хувьд 2019 оны нэмэлт, өөрчлөлтөөр тогтоосон стандартаас дордохгүйгээр хийгдэх, агуулгын хувьд 1992 оны Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцсэн байх шаардлагатай. Ялангуяа, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийг ягштал баримтлах хэрэгтэй.

Үндсэн хуулийг ойр ойрхон өөрчлөх нь түүний легитим шинжийг алдагдуулж, улмаар Үндсэн хууль төрийн эрх мэдлийг хязгаарлаж чадахгүйд хүрэх, тогтворгүй байдал үүсэх эрсдэлтэй.

УИХ-ын гишүүдийн тоог хөндсөн эсэхээс үл хамааран ердийн хуулийн шинэчлэл хийх замаар иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлж төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, эмэгтэйчүүд хүн амын 50 орчим хувийг эзэлдэг ч УИХ-ын гишүүдийн 17-хон хувь эмэгтэй. Хүн амын дийлэнх нь залуучууд боловч 35-аас доош насны нэг ч УИХ-ын гишүүн одоо алга.

Мөн, УИХ-ын сонгуульд мажоритар тогтолцоо ашигладгаас болж иргэдийн санал ихээр гээгддэг. Жишээлбэл, сонгогчдын 50 хүрэхгүй хувийн санал авсан нам УИХ-ын нийт суудлын 80 гаран хувийг авчихдаг, бусад сонгогчийн санал парламентад тусдаггүй. Түүнчлэн, сонгуулийн зардал хэт өссөн учраас зөвхөн маш их мөнгө төлж чадах хүн л УИХ-д сонгогдож, харин жирийн иргэд сонгогдох бараг боломжгүй болсон. Гадаадад буй 200 орчим мянган иргэн сонгуульд санал өгөх боломжгүй. Энэ мэт олон асуудлыг ердийн хуулиар шийдвэрлэх бүрэн боломжтой.

-Сонгуулийн тогтолцоог холимог болгохыг иргэд дэмжсэн гэдэг нь энэ талаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах гэсэн утгатай юу?
-Оролцогч иргэдийн олонх дэмжсэн учраас УИХ-ын сонгуулийг олонхын болон хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог хослуулан явуулбал зохино гэж зөвлөсөн. 1992 оноос хойш УИХ-ын 8 удаагийн сонгууль явуулсны 7-д мажоритар буюу олонхын тогтолцоог хэрэглэсэн нь иргэдийн санал парламентад бүрэн тусаж чадахгүйд хүргэж, намын төлөвшил, сонгогчдын сэтгэл зүйд сөргөөр нөлөөлж, хамгийн их мөнгө зарцуулсан нам, нэр дэвшигч ялдаг болсон гэж судлаачид дүгнэдэг.

Үүнийг засаж УИХ-ын сонгуулийг олонхын болон хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог хослуулан явуулах нь парламентын чадавх сайжрах, нам төлөвших, гадаадад байгаа сонгогч санал өгөх, эмэгтэйчүүд, залуучуудын оролцоо, төлөөлөл болон сонгогчдын боловсрол нэмэгдэх ач холбогдолтой. Үндсэн хуулийн цэцийн 2022 оны 1 дүгээр тогтоолоор УИХ-ын сонгуулийн тогтолцоог сонгон тодорхойлж хуульчлах бүрэн эрхийг хууль тогтоогчид олгосон гэж шийдсэн.

Иймээс, сонгуулийн холимог тогтолцоог ердийн хуулиар сонгож болно. Энэ асуудлаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэхийг зөвлөлдөх санал асуулгаар асуугаагүй. Хэрэв шийдвэр гаргагчид сонгуулийн холимог тогтолцоог Үндсэн хуульд тодорхой заах асуудлыг сөхвөл үүнийг нэмж судлах, дахин хэлэлцүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, УИХ-ын суудлын яг хэдэн хувь нь мажоритар болон хувь тэнцүүлсэн байх уу, мажоритар нь томсгосон эсхүл жижигсгэсэн байх уу, хувь тэнцүүлсэн нь нээлттэй эсхүл хаалттай жагсаалт байх уу гэх мэтийг нарийн судалж зөвшилцөж шийдвэрлэх хэрэгтэй.

Үндсэн хуульд сонгуулийн холимог тогтолцоог зөв тусгаж чадвал эрх баригчид сонгуулийн тогтолцоог дөрвөн жил тутам өөрт ашигтайгаар өөрчилдөг бурангуй явдлыг хазаарлана. Харин, сонгуулийн тогтолцоог алдаатай тусгавал Үндсэн хуулийн түвшинд явцуу сонирхлыг цементэлж, хожим засаж чадахгүй болох эсхүл Үндсэн хуулийн тогтворгүй байдал үүсгэх эрсдэлтэй.

-Мэдээж хэрэг багагүй зардал гаргасан учраас УИХ тодорхой шийдвэр гаргах байлгүй. УИХ хэрхэн шийдээсэй гэж бодож байна вэ?
-Зөвлөлдөх санал асуулгын дүнд үндэслэсэн зөвлөмж нь тухайн асуудлыг шийдвэрлэж буй хэрэг бус, харин зохих ёсоор тэнцвэртэй мэдээлэлжсэн иргэдийн санал гэж хандаж, УИХ шийдвэр гаргахдаа харгалзвал зохино. Зөвлөмжүүдийг хэрэгжүүлэх цаг хугацаагаар нь хоёр ангилж болно. Нэгд, 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж гарах хуулиудыг хойшлуулшгүйгээр чанарын өндөр түвшинд боловсруулж батлах шаардлагатай гэж оролцсон иргэд үзэж, зөвлөлдөх уулзалт дээр ч хэлж байв.

Мөн, энэ нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу улс төрийн санхүүжилтийг шийдвэрлэх, баялгийн санг байгуулж, хараат бус ажиллуулах, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг өөрчилж, төвлөрлийг сааруулахыг иргэд дэмжсэн. Хоёрт, бусад зөвлөмжийг үе шаттайгаар нухацтай авч үзэх хэрэгтэй. Иргэдийн дэмжсэн асуудлыг шийдвэрлэхдээ зөвлөмжийг харгалзахын зэрэгцээ нэмж судлах, мэргэжлийнхэн болон иргэдийн дунд хэлэлцүүлэх, оролцуулах, зөвшилцүүлэх нь зүйтэй. Ингэвэл сонирхсон иргэдийг оролцуулсангүй гэх зөвлөлдөх санал асуулгын сул тал нөхөгдөнө. Иргэдийн оролцоо зөвхөн зөвлөлдөх санал асуулгаар хязгаарлагдах ёсгүй.

Эцэст нь, зөвлөлдөх санал асуулгыг амжилттай явуулахад хувь нэмэр оруулсан бүх хүнд, ялангуяа санамсаргүй сонгогдож оролцсон иргэд, Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүд, хяналтын комиссын гишүүд, судлаачид, модераторууд, ажлын хэсгийн гишүүд, УИХ-ын Тамгын газрынханд талархаж байна. Энэ удаагийн зөвлөлдөх санал асуулгын зохион байгуулалт маш сайн байсан гэдгийг оролцогчид, ажиглагчид, судлаачид хэлж байсан. Үүний гол ачааг Тамгын газар үүрсэн.

-Танд баярлалаа.