ГУТАЛ #20: Шударгаар зээл авч, зүтгэж сурсан ядуу айлын хүүхдүүд яах вэ?

Автобуснаас бууж, ажил руугаа алхах замдаа бодлоо. Би ажилдаа өнөө, маргаашаа л гэсэн өөрийнхөө турь муутай амьдралын төлөө явна уу. Өрөөлийн хэм хэмжээгүй тансаглал, хэрээс хэтэрсэн дунд чөмөгний наргианы төлөө татвар төлөхөөр яваа юм болов уу?.

Гэж бодохоос гэнэтхэн замаа буруулж гэдрэг эргээд, гэртээ харьж ханатлаа унтмаар ч санагдах шиг. “Ай даа, улсаараа л гомдол тээсэн хүмүүс болж байна даа” гэх бодлын хойноос сэнхийтэл нэг санаа алдчихаад ажил руугаа яаран алхлаа...Яарахаас ч яах билээ.

Боловсролын зээлийн сангаас олгосон зээл, эргээд түүнийг тэглэж чөлөөлсөн гэх мэдээллүүд танд ч бас нэхэл тээсэн гомдол төрүүлсэн болов уу. Гэхдээ л аливаа зүйл хоёр талтай тул Боловсролын зээлийн сангаас зээл авсан бүхэн яадгаа алдчихсан улс биш юм аа.

Энэ удаагийн "ГУТАЛ"-д Боловсролын зээлээр буюу бидний татварын мөнгөөр Япон Улсад суралцаж, магистр хамгаалсан, онц бас үр бүтээлтэй суралцсан тул сургуулиасаа тэтгэлэг авч, доктор ч хамгаалсан судлаач оролцлоо. 

Энэ сангаас мөнгө авсан бүхэн худал хуурмаг, хэн нэгэн эрх мэдэлтний хүүхэд, хамаатан садан биш. Мөнөөрөө, мөнчгөрөөрөө зүтгэж зээл авсан онц сурлагатнууд, боломж тааруу айлын хүүхдүүд ч байж. Тэдний нэг нь ТЭР.

Энэ гутлын эзэн гадаадын их дээд сургуульд магистр, докторт суралцахад зээл авч болохыг 2014 онд хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл, Боловсролын яамны вебсайтаас олж мэджээ. Мөн урьд жил нь Боловсролын зээлийн санд материалаа бүрдүүлж өгсөн ч тэнцээгүй гэж найз нь ярьсан удаатай. Ингээд материал хүлээн авах хугацааг он дамжин хүлээжээ.

Сонгон шалгаруулалт хоёр үе шаттай. Эхнийх нь бичиг баримтаа бүрдүүлж өгөх, удаах нь ярилцлага. Мөн хоёр гол шалгууртай. Нэг нь, гадаадын тэргүүлэх их, дээд сургуульд тэнцсэн байх, бакалаврын голч дүн 3.2 болон түүнээс дээш. Хоёрдугаарт, сонгон суралцах мэргэжил нь Боловсролын яамнаас зарласан мэргэжлийн жагсаалтад багтсан байх. Тэр бүх шалгуурт тэнцжээ.

Шалгаруулалтад тэнцсэн тохиолдолд зээлийн дүнгээс давсан үнэлгээтэй үл хөдлөх хөрөнгө заавал барьцаалж гэрээ хийнэ. Ингэж тэрбээр өөрт байсан ганц хөрөнгөө барьцаалан Боловсролын сангийн зээлээр Япон Улсын Цүкүба их сургуульд хоёр жил суралцаж, нийгмийн эрүүл мэндийн чиглэлээр магистр хамгаалахаар явжээ.

Журамдаа магистр, докторт сурахад тухайн сургуулийн төлбөр их, бага байхаас үл хамаарч нэг жилд 16 мянган ам.долларын зээл олгож байж. Энэ гутлын эзэн хоёр жилийн сургалтын төлбөрт 32 мянган ам.доллар зээлсэн. Гэхдээ суутгал зэргийг хасуулж 20 гаруй мянган ам.доллар авчээ.

Тэр сургуулиа төгссөн, магистраа ч маш амжилттай хамгаалаад Монголдоо буцаж ирсэн. Ирээд хоёр жил ажиллаад, Япон руу буцаж докторантурт үргэлжлүүлэн сурчээ. Ингэхдээ зайнаас гурван ажил ажиллаж, нийт таван жил нийгмийн даатгал төлөв.

Боловсролын зээлийн сангаас зээл авч гадаадад сурсан хүмүүс төгсөж ирээд эзэмшсэн мэргэжлээр таваас доошгүй жил үр бүтээлтэй ажилласан тохиолдолд  зээлээс чөлөөлж болно гэж гадаадад суралцагчтай байгуулсан гэрээнд заажээ.

Энэ гутлын эзэн буцаж ирээд диплом, дүнгийн хуулбар, ажилд орсон тодорхойлолт, ажлын газрын мэдээлэл зэргээ Боловсролын зээлийн санд бүртгүүлэв. Ингээд зээлээ чөлөөлүүлэхийг хүсэхэд “Боловсролын яамнаас нэгдсэн журам гараагүй. 2020 оноос хойш нэг ч хүний зээлийг чөлөөлөөгүй байгаа, хүлээж бай” гэж хэлжээ. Үүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл тэр хүлээв. Гэтэл сүүлийн өдрүүдэд маш олон хүний зээлийг чөлөөлсөн гэх мэдээлэл цацагдсан нь түүнийг гонсойлгожээ.

Хэний зээлийг яагаад, ямар журмаар чөлөөлөв?. Хэнийг, яагаад ямар учраас үлдээв?

Засгийн газрын 178 дугаар тогтоол, Засгийн газрын 2009 оны 242 дугаар тогтоолыг үндэслэн гадаадад суралцагчдын зээлийг анх 2008 оноос чөлөөлөх асуудлыг шийдвэрлэж эхэлсэн байна. Үүний дараа 2011 онд Дээд боловсролын санхүүжилт, суралцагчдын нийгмийн баталгааны тухай хууль батлагджээ. Энэ хуулиар суралцагчийн сургалтын төлбөрийг эргэн төлүүлэх, сургалтын зээлийг чөлөөлөх, хөнгөлөх асуудлыг УИХ журам гаргахаар хуульчилсан байна. Гэхдээ энэ журам одоо хэр нь гараагүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өгсөн зээлийг нь эргүүлэн төлүүлэх юм уу, чөлөөлөх үү гэдгийг шийдвэрлэх журам.

Гэтэл 2013 оноос өнөөдрийг хүртэл Боловсролын асуудал эрхэлсэн сайд нар Засгийн газрын 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 27-ны өдрийн 19 дүгээр хуралдааны тэмдэглэлийг үндэслэн зээлээс чөлөөлөх тушаал гарган, шийдвэрлэж иржээ. Өөрөөр хэлбэл, Боловсролын зээлийн сангаас олгож байгаа зээлийг чөлөөлөх журмыг УИХ-аар тогтоогоогүй байхад салбарын сайд өөрт олгогдоогүй эрх хэмжээг хэрэгжүүлсэн нь илт хууль бус шийдвэр байна гэж АТГ-аас ЗГХЭГ-т хүргүүлсэн зөвлөмжид дурджээ.

Жишээ нь Боловсролын зээлийн сангийн ажлын албаны дарга Д.Гарди ОХУ-д 2014-2016 онд зээлээр суралцжээ. Түүний 32 мянган ам.долларын зээлийг БШУ-ны сайдын тушаалаар  2022 онд чөлөөлсөн байна. Тэгтэл түүнтэй нэг жил, адил хэмжээний зээл авч Японд сурсан энэ гутлын эзэн одоо хэр нь зээлээ чөлөөлөөгүй хэвээр. Журам хэзээ гарна, тэр цагт барьцаа хөрөнгөө чөлөөлж авна гэж хүлээж байсан ч, хэсэг нь хэдийн зээлээ чөлөөлүүлжээ.

Хамгийн сүүлд гэхэд 2023 оны хоёрдугаар сарын 1-ний өдөр БШУ-ны сайд Л.Энх-Амгалан тушаал гаргаж Монгол Улсад таван жил үр бүтээлтэй ажиллаж, нийгмийн даатгал төлж байгаа 71 иргэнийг зээлээс бүрэн чөлөөлсөн байна.

Авсан юм чинь төлөх ёстой. Гэхдээ Боловсролын зээлийн сангийн тухайд мөнгийг мөнгөөр эргүүлэн төлөх нөхцөлгүй. Энэ сан ямар тохиолдолд мөнгөө буцаан авах вэ гэвэл оюутан сургуулиа орхисон, төгсөж чадаагүй, гэрээнд заасан бусад үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд. Үүнээс бусад тохиолдолд та зээл авсан бол түүнийгээ буцаагаад мөнгөөр биш хөдөлмөрөөрөө, хийж бүтээснээрээ, оюун боловсролоороо төлөх ёстой аж.

Энгийнээр хэлбэл, та татвар төлөгчдийн мөнгөөр гадаадын шилдэг сургуульд суралцаад, мэргэшээд ир. Ирээд эх орондоо, улс нийгэмдээ хэрэгтэй, үр бүтээлтэй ажил хийж, салбарынхаа хөгжил цэцэглэлтэд хувь нэмрээ оруулаарай гэдэг л болзолтойгоор зээл олгодог байна.

Ер нь 32 мянган ам.доллар буюу өнөөдрийн ханшаар бодвол 100 гаруй сая төгрөгийг төлөх хэмжээний боломжтой хүн энэ зээлд хамрагдах учиргүй. Жишээ нь энэ гутлын эзэн жирийн л төрийн албан хаагчийн хүүхэд. Тэр онц сурсан бас мөнгөгүй учраас энэ зээлд хамрагдсан гэв.

Тэгээд “Би Японд үнэхээр хичээж, өртэй хүний сэтгэлээр л сурсан. Хүний мөнгөөр сурч байгаа. Засгийн газрын ч биш хүн бүрийн татварын мөнгө шүү дээ гэдгийг үргэлж боддог байлаа”  гэж ярьж байна.

Тэр нийгмийн эрүүл мэндийн чиглэлээр магистр хамгаалсан. Энэ чиглэлийн мэргэжилтэн манайд хэрэгтэй байна гэж үзсэн учраас Боловсролын яамнаас зарлаж, энэ чиглэлээр гадаадад суралцах хүнд зээл олгож байсан. Ингээд тэр Боловсролын зээлийн сангаас олгосон мөнгөөр суралцахдаа эхлээд бага насны хүүхдийн ахуйн түлэгдэлт, түүнээс сэргийлэх боломжит, үр дүнтэй аргыг санал болгох судалгааг хийсэн байна.

Магистрын эхний жил ГССҮТ-тэй хамтраад тус эмнэлэгт хэвтсэн 906 хүүхдийн нөхцөлийг судалжээ. Өөрөөр хэлбэл, түлэгдэлт, хаана, юунаас болж, аль насны хүүхдийн дунд яагаад их байгааг тогтоох судалгаа хийгээд үр дүнг нь олон улсын сэтгүүлд хэвлүүлсэн байна. Ингэж шалтгааныг тодруулжээ. Тэгвэл эдгээрээс яаж урьдчилан сэргийлж болох вэ гэдгийг үргэлжлүүлээд судалсан. Монгол гэрт, цахилгаан хэрэгсэл, халуун тогоо, ус буцалгагч  халуун сав, данх, плитк зэргийг хүүхдийн гар хүрэхгүй газарт байрлуулах арга юу байж болох вэ гэдгийг судалж, Япон улсын тавилгын "Нитори Холдингс" компанитай хамтран хэд хэдэн хувилбар гаргажээ.

Ингээд гэрт байрлуулахад тохиромжтой тавиурыг халдаггүй материалаар хийж, лабораторийн шинжилгээгээр аюулгүй байдлыг нь баталгаажуулав. Тухайн тавиурыг хэрэглээд түлэгдэлтийг бууруулах боломжтой эсэх, хэрэглэхэд төвөгтэй эсэх, амьдралд хэр нийцэх, ямар үнээр худалдан авах боломжтой зэрэгт эцэг эхийн санаа бодлыг тодорхойлох судалгааг ч хийжээ.

Тавиур нь дориун өртөгтэй учраас судалгаанд гарцаагүй санхүүжилт хэрэгтэй болов. Ингээд Английн Суванси их сургуулийн Түлэгдлийн бодлого судалгааны Интербөн төрийн бус байгууллагатай хамтран Английн Засгийн газрын 50 мянган фунтийн тэтгэлэг авав. Улмаар СХД-ийн 50 өрхөд түлэгдэлтээс сэргийлэх боломжтой дээрх тавиурыг байршуулаад нэг жил хөөн судаллаа. Судалгааны явцад, тухайн тавиурыг хэрэглэсэн өрхүүдийн нэг ч хүүхэд халуун, тогоо, ус буцалгагчид түлэгдээгүй эерэг дүн гарчээ.

Мөн тэрбээр Улаанбаатарт сайжруулсан шахмал түлш хэрэглэх шийдвэр гарснаас хойш угаарын хийн хордлогын түвшинг  харуулсан судалгааг хийж ДЭМБ эрдэм шинжилгээ, судалгааны санд хэвлүүлсэн байна. Тэр нийт таван эрдэм шинжилгээний өгүүлэл олон улсын сэтгүүлд нийтлүүлжээ.

“Чиний судалгаа үр дүнтэй байсан уу, үгүй юу гэдгийн хамгийн том шалгуур нь олон улсын сэтгүүлд судалгаагаа нийтлүүлэх. Гадаадын шилдэг 100 их, дээд сургууль гээд яриад байна. Энэ сургуулийн эрэмбийг яаж тогтоодог вэ гэхээр тухайн сургуулийн эрдэмтэн, профессорууд энэ жил шинжлэх ухааны хэдэн өгүүлэл бичсэн бэ. Түүнийг нь ижил мэргэжлийн хэдэн хүн хүлээн зөвшөөрснөөр олон улсын сэтгүүлд нийтэлсэн бэ гэдэг маш өндөр шалгуур юм. Хэвлүүлсний дараа энэ үнэхээр жишиг судалгаа байна, үүнээс би ишлэл авъя гэж хэдэн хүн ашигласан гэдэг мөн шалгуур” гэж тэр ярилаа.

***

Японы их, дээд сургуулиуд ч мөн ийм төрлийн тэтгэлэг, зээл олгодог. Энэ гутлын эзэн онц сурсан, олон эрдэм шинжилгээний өгүүлэл олон улсын сэтгүүлд нийтлүүлсэн тул Цүкүба их сургуулиас сургалтын төлбөрийн 50 хувийн тэтгэлэг авч доктор хамгаалж чаджээ. Тэгэхээр Боловсролын зээлийн сан манайд ч хэрэгтэй юу? Хэрэгтэй. Цаашид яах вэ?.

Дэлхийн шилдэг сургуульд тэнцэж чадсан, онц сурдаг бас үнэхээр боломжгүй амьдралтай хүнд л зээл өгье. Тэр эргэж ирээд улс, орны хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулах мэргэжилтэн болог. Мөн төгсөж ирээд таван жил сурахад л зээлийг тэглэдэг биш тодорхой шалгуураар чөлөөлдөг болъё гэж тэр хүсэв.

Шийдэл юу байж болох вэ? Засгийн газраас Боловсролын зээлийн сангаас зээл авч гадаадад суралцсан хүмүүсийн зээлийг ямар нөхцөлөөр, хэрхэн чөлөөлөх вэ гэдэг албан ёсны журмаа батлах хэрэгтэй. Журам байхгүй, 2013 оноос хойш зөвхөн Засгийн газрын хуралдааны тэмдэглэл үндэслэн зээл чөлөөлж буй нь нийгэмд тодорхойгүй, будлиантай нөхцөл үүсгээд байна. Хэнд, яагаад олгосноо ч бас хэлэх нь зүй биз ээ.