АХБ-наас ээлжит тайлангаа өнөөдөр танилцуулав. “Монгол Улсын Эдийн Засгийн Төлөв Байдал: Хоёр том гүрний дунд орших арвин баялаг бүхий орон” шинжилгээний тайланг цахимаар танилцуулж байна.

Австралийн үндэсний  их сургуулийн эдийн засгийн сургуулийн багш Б.Ариун-Эрдэнэ “Амьжиргааны түвшин, хөдөлмөрийн зах зээл, нийгмийн хөгжил” сэдвээр илтгэл тавилаа. Тэрээр энэ хэсгийг АХБ-ны Монгол дахь ахлах эдийн засагч Меклан Дагийтай хамтран бэлтгэжээ. Түүний илтгэлээс товчлон хүргэе.

-Цахим сургалт руу шилжсэнэээр чанартай боловсролын хүртээмж хөндөх ёстой сэдэв боллоо. Ядуу болон чинээлэг өрхүүдийн зааг ялгааг цахим сургалт улам гүнзгийрүүлэх эрсдэлтэй.  Ядуу өрхүүдийн 3 хувь нь интернетэд холбогдож байв. Энэ бол 2018 оны дүн. Ямар ч эдийн засгийн уналт болоход хамгийн түрүүнд ядуу иргэд ажлаа алддаг.     

Дэлхийн банкны судалгаагаар манай улс иргэдэд шилжүүлсэн бэлэн мөнгөний хэмжээгээр дээгүүрт жагсаж байна. Энэ бол иргэд рүү чиглэсэн ажил. Гэвч энэ нь улсын төсөвт ихээхэн дарамт болж байна. Одоогийн нийгмийн даатгалын тогтолцоо эдийн засгийн хүндрэлийг шууд мэдэрч байна. Сүүлийн арван жилд энэ сан байнга алдагдал хүлээсэн. 2019 онд л өссөн.  

Дундаж давхаргаа бататгах нь мөн чухал. Манай улсын энэ бүлэг их эмзэг. Ядуурлын ирмэгт ойрхон байдгийг харгалзах нь зөв. Ажил эрхлэлтийг дэмжих хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх, МСҮТ—үүдийг үргэлжлүүлэн дэмжих нь сайн талтай.

Нийт 1.5 сая хүн нийгмийн халамж хүртэж байна. Эдгээр олон хөтөлбөрийг нэгтгэн, зорилтот бүлэг рүүгээ илүүтэй чиглэх нь зөв.

Ажиллах хүчний оролцооны түвшин сүүлийн жилүүдэд эрэгтэйчүүдийн хувьд өсөж байгаа ч эмэгтэйчүүдийнх байнга буурч, харанга дэлдэх хэмжээнд хүрлээ. Эмэгтэйчүүд тэтгэвэрт эрт гардаг. Хүүхдээ болон өвчтэй хүмүүсийг асрах зорилгоор хөдөлмөрийн зах зээлээс эрт гарч байна. Ажилтнуудын ур чадварын нийцэл, дутагдал мөн бий. Ажил олгогчид гадаад хэлний мэдлэг дутмаг байх нь ноцтой биш гэсэн бол ажил хайгчид гадаад хэлний дутмагшлын улмаас ажилд орж чаддаггүй гэж хариулжээ. Эндээс үл нийцэл байгааг харж болно. Ажлын байран дахь сургалтуудыг дэмжих нь зөв.          

Дараа нь “Уул уурхайн бус эдийн засгийн төрөлжилт” сэдвээр МУИС-ийн Эдийн засгийн судалгаа, шинжилгээний төвийн захирал, доктор Б.Түвшинтөгс илтгэл танилцуулав.

-Уул уурхайн бус экспорт 796 сая ам.доллар болж өссөн. Нийт экспорт 7 тэрбум ам.доллар гэхээр нийт экспортод ердөө 10 хувийг эзэлж байна. Цаашдаа манай нийт экспорт өсөх хандлагатай.

Уул уурхайн бус салбараа задалбал хөнгөн үйлдвэр (ноос, ноолуур, оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүн) дийлэнх хувийг эзэлдэг. Сүүлийн жилүүдэд буюу 2016 оноос эхлэн малын гаралтай түүхий эдийн гадаад худалдаа өссөөр байна. Монгол гэж ялгагдахаар бүтээгдэхүүн их бага. Олон үйлдвэрт ашигладаг бүтээгдэхүүнийг суурь бүтээгдэхүүн гэж нэрлэдэг. Манай экспортын бүтээгдэхүүнүүд дунд суурь бүтээгдэхүүн их бага байна. Тэгэхээр хэрэглэгч, худалдан авагч багатай байдаг.

Эдийн засгийн төрөлжилтөд саад болж буй хүчин зүйлс:

Дэлхийн банкны Doing business судалгаагаар манай улс их хойно ордог. Авлига, дэд бүтцийн хөгжил, бизнесийн орчин сул хэвээр байна. Мөн нийлүүлэлтийн гинжин сүлжээ сул хөгжилтэй. Цаг уурын нөлөөнд их автамхай.

Уул уурхайн бус экспортыг дэмжих зорилгоор ЖДҮХС-г бий болгосон. 1999 оноос хойш энэ бодлого үргэлжилж байгаа ч өнөөг хүртэл дорвитой ахиц гарсангүй. Хэт ерөнхий зорилготой байсан нь алдаа болсон. Алдаагаа дахин дахин давтдаг. Төрийн хэт олон байгууллага энэ чиглэлд ажилладаг. Нэгдсэн, зангидсан бодлогогүй. Экспортыг дэмжих үндэсний хөтөлбөр баталсан ч хэт өндөр, биелэх боломжгүй зорилго, зорилт дэвшүүлсэн.   

Уул уурхайн бус экспортыг өсгөх зорилгоор хийсэн бусад ажлууд:

• 1997 онд манай улс Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн болж, худалдааны либерал бодлого баримтлах болсон. 
• Япон улстай анхныхаа Эдийн засгийн түншлэлийн гэрээг байгуулав.         

Компаниудад ямар бэрхшээл тулгарч байна вэ?

Жижиг хэмжээний компаниудад шинэ зах зээлд нэвтрэх нэгдсэн бодлого байдаггүй. Гаднын орнуудын өндөр стандарт, эрүүл ахуйн шаардлагуудыг давах хэцүү. Эрсдэлийг нь хамтран хуваалцах түнш байхгүй. Хөдөлмөрийн зах зээлийн буюу сайн ажилтны олдоц нөлөөлдөг. Төрөөс дэмжих гэж оролдож байгаа ч үр дүн хангалтгүй. Татварыг илүү хялбарчлах шаардлагатай.       

Илтгэлийн дараа эдийн засагчид байр сууриа илэрхийлсэн юм.        

2021 оны эдийн засгийн өсөлтийг байгууллагууд эргэж харах байх. Учир нь бид дотоодод халдвар тархахаас өмнө 2-5 хувийн өсөлт үзүүлнэ гэж гэж таамаглаж байв.

АХБ-ны эдийн засагч Б.Болд КОВИД-ын улмаас манай эдийн засгийн өсөлт гурван улирал дараалан буурлаа. Урсгал дансны  болон төсвийн алдагдал хосолмол жилүүд үргэлжилсээр байна. Иймд тогтвортой өсөлтийн талаар ярихад хэцүү. Засаглалын томоохон шинэчлэл хэрэгтэй.  

Ирэх оны эдийн засагт Засгийн газраас илүүтэй иргэдийн үйл хөдлөл чухал нөлөөтэй. Тансаг бараа авахын оронд ядаж 50 мянган төгрөгийн хадгаламж үүсгэх болов уу гэсэн хүлээлт байна. 

Мөн хөдөлмөрийн бүтээмж их чухал үе боллоо.

Ирэх онд Оюутолгойн далд уурхайн үйл ажиллагаа эхэлнэ. Тэгэхээр уул уурхайн бус экспортын манай экспортод үзүүлэх жин улам л буурна.  

Монголбанкны Судалгаа, статистикийн газрын захирал Б.Батдаваа: Бид дотоодын хуримтлал үүсгэх саналыг Засгийн газарт тавьж байна. 175 тэрбум төгрөгийг репо санхүүжилтэд олгоод байна. Жилийн хүү нь 10.5 хувь байна. Экспортод бараа бүтээгдэхүүнээ гаргадаг ЖДҮ-чид энэ зээлийг харилцдаг банкуудаасаа авна. ЖДҮ хуримтлал багатай. Нэг сарын хугацаатай л чөлөөт мөнгөн үлдэгдэлтэй байдаг тул энэ салбарыг анхаарахаас аргагүй.

МУИС-ийн Эдийн засгийн тэнхимийн багш Б.Отгонтөгс: Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газар КОВИД-ын эсрэг нийт 5.1 их наяд төгрөг зарцуулжээ. Оны төгсгөл гэхэд энэ тоо 8 их наяд болно. Амьд үлдэхийн төлөө энэ мөнгийг зарцуулж байна. Гэтэл 2021 оны төсвийн орлогоо их өндөр тавьсан. КОВИД-ын нөлөөг огт харгалзаагүй. Бид тэртээ тэргүй төсвийн өндөр алдагдалтайгаар КОВИД-той золголоо. Өөрсдийн нөөц боломж оор энэ хүндрэлийг давах боломжгүй. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт татах боломжгүй. Гадаад зээл тусламж авахаас өөр аргагүй. Юун ЖДҮ, том ААН-үүд учраа олохгүй байна. Ирэх оны эдийн засагт Засгийн газраас илүүтэй иргэдийн үйл хөдлөл чухал нөлөөтэй. Тансаг бараа авахын оронд ядаж 50 мянган төгрөгийн хадгаламж үүсгэх болов уу гэсэн хүлээлт байна. Иргэдийн хадгаламж, худалдан авалт чухал нөлөөтэй. КОВИД-ын дараа манай нийгэм, эдийн засаг ямар болох вэ гэсэн судалгааг бид орхигдуулаад байна. Монголбанк, Сангийн яам, Үндэсний хөгжлийн газар их сургуулийн судлаачид одооноос энэ ажлыг эхлүүлэх нь зөв. Тэгвэл тогтвортой байдал руугаа илүү хурдан орох боломжтой.    

Хувийн хэвшлийг төлөөлөн Л.Болормаа захирал цахим хэлэлцүүлэгт оролцов: Хөгжлийн банк том төслүүдийг санхүүжүүлж байв. Гэтэл одоо энэ банк ямар бодлого баримтлах нь тодорхойгүй боллоо. Энэ банкны алдагдал төсвийн алдагдал боллоо. Нэмүү өртөг бүтээж буй компаниудаа дэмжихгүй байна. Хөдөлмөрийн бүтээмж 2012 оноос хойш буурсаар ердөө 4.5 хувь байна. Бүтээмжийг дээшлүүлэх хоёр боломж бий. Нэгдүгээрт, эдийн засгийн бүтцээ шинэчлэх хэрэгтэй. 50-иас дээш ажилтантай компанийн тоо нийт компанийн 1.9 хувийг л эзэлж байна. Том компанигүй болсон. Хоёрдугаарт, техникийн шинэчлэл, дэвшил. КОВИД-ын улмаас бүх улс дотоодын зах зээлээ хамгаалахад анхаарч байна. Тэгэхээр гаднаас томоохон санхүүжилт хүлээлтгүй. Одоо бид хүүхдийн мөнгийг гаднын зээлээр өгч байна.

Төсвийн хөрөнгө оруулалт популист шинжтэй байна.  Төсвийн хяналт чухал боллоо.  Одоогийн эдийн засгийн бүтцээр бид цаашид удаан явж чадахгүй.