Монголд хүйтний улирал урт, хүнсний ногоо тариалах хугацаа богинохон, дотоодын хүнсний ногоо тариалан эрхлэгчдийн ургац зах зээлийг хангах хэмжээнд хангалттай биш. Мөн хүнсний ногооны үнийн өсөлт, хангамж тасрах зэрэг нийлүүлэлтийн тогтолцоо сул байдаг тул хүнсний аюулгүй байдлын үүднээс нэн яаралтай шийдвэрлэх асуудал болоод буй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, хүнсний гол нэрийн 19 бүтээгдэхүүнээр дотоодын хэрэгцээг 100 хувь хангах зорилгоор “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал” үндэсний хөдөлгөөнийг 2022 онд зарласан. 

Дээрх зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд хүнсний ногоо тариаланчдын дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг жижиг, дунд тариаланчдад, хэрэглэгчдийг гол үзүүлэлт болгосон зах зээлд чиглэсэн хүнсний ногоо үйлдвэрлэл болон борлуулалтыг тэлэх чиглэлээр сургалт явуулж, тариаланчдын орлогыг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарах шаардлагатай байгааг ЖАЙКА олон улсын байгууллага тодорхойлжээ. 

Иймд ЖАЙКА нь өөрсдийн боловсруулсан SHEP (Smallholder Horticulture Empowerment Project) аргачлалыг Монголд нэвтрүүлэх зорилгоор жижиг, дунд хүнсний ногоо тариаланчдад чиглэсэн Техникийн хамтын ажиллагааны төсөл болох “Зах зээлд чиглэсэн хөдөө аж ахуйг дэмжих төсөл”-ийг  Япон Улсын Засгийн газрын тусламжаар хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэхүү төсөл нь зорилтот бүс нутгийн онцлогт тохируулан MON-SHEP аргачлалыг боловсруулж, өрхийн хүнсний ногоо тариалагч болон аймаг, сумын хүнсний ногооны тариалалт хариуцсан ажилтныг чадавхжуулах, хүнсний ногооны үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх зорилгоор “зарахын тулд тарих” зарчмаар зах зээлд чиглэсэн хүнсний ногоо тариалалтыг хөгжүүлэх тогтолцоог бий болгох, улмаар хүнсний аюулгүй байдлыг сайжруулахад хувь нэмэр оруулах зорилготой юм. 

Уг төслийг нийт долоон аймаг, хотод хэрэгжүүлж байгаа ба түүний нэг болох Дундговь аймгийг бид зорилоо. Тус аймгийн 10 өрх сонгогдон уг төслийг хэрэгжүүлж байгаа ба тэдний нэг болох тариаланч О.Алтангэрэлийнд зочилж, түүний туршлагатай  танилцлаа. Сайнцагаан сумын иргэн О.Алтангэрэлийн эрхлэн явуулдаг жимс, хүнсний ногооны тариалангийн талбайд гол төлөв алимны мод ургадаг.  Тэрбээр энэ жил 9 сортын алим тарьснаас 7 сортын алимны ургац авчээ. 

"ТӨСЛИЙН ХҮРЭЭНД ТАРИАЛАЛТЫН ЧАДВАРАА НЭМЖ, ТЭР ХЭРЭЭР УРГАЦ Ч, ОРЛОГО Ч ӨССӨН"

Тариаланч О.Алтангэрэл:
Бид 20 гаруй жил ногоо тарьж байна. Анх сонирхлын түвшинд байсан бол одоо өрхийн хүнсний хэрэгцээгээ хангахаас гадна зарж борлуулдаг. Мөн гол төлөв алимны мод тарьдаг. Одоогоор алимны 200 гаруй мод, ойн зурвасыг салхинаас хамгаалсан мөн тооны мод тарьж ургуулсан. Гол зорилго маань алим тарьж борлуулах ч зарим зардлаа бууруулахын тулд хажуугаар нь 10 гаруй төрлийн хүнсний ногоо мөн тарьж байна. 

Энэ жилээс эхлэн MON-SHEP хөтөлбөрт хамрагдсанаар техникийн зөвлөгөө авч, дадлагажин сайжирч, чадамжаа нэмэгдүүлж тэр хэмжээгээрээ борлуулалт ч сайжирсан. Миний хувьд анх ашиг олох нь гол зорилго байсангүй. Харин хөтөлбөрт хамрагдсанаар ногоо тариалалт, борлуулалтын үеийн санхүү тооцоогоо хэрхэн хянаж хөтлөх, цаашид ямар аргачлалаар тооцож дараагийн тариалалтдаа хөрөнгө оруулах боломжтойг мэдэж авсан. Өмнө нь данс тооцоогоо хөтөлдөггүй байлаа, тарьсан хэдээ зараад л хэдэн төгрөг олчихдог байсан бол одоо илүү тооцоотой, түүнийгээ тариалалтаа боловсронгуй болгоход зарцуулдаг болсон. Өөрөөр хэлбэл  төсөлд хамрагдсанаар тариаланчдын чадвар нэмэгдэж, тэд технологио сайжруулж, ургацыг арвижуулснаар тэр хэрээр өрхийн орлогоо өсгөх зорилготой.

"УГ ТӨСЛИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛСЭН ЗАРИМ УЛСАД ТАРИАЛАНЧ ӨРХИЙН ОРЛОГО 4 ДАХИН НЭМЭГДСЭН"

Зах зээлд чиглэсэн хөдөө аж ахуйг дэмжих төслийн Ахлах зөвлөх Мантани Нобухиро:
- Уг төсөл нь өрхийн тариаланчдын орлогыг сайжруулах зорилготой. Өөрөөр хэлбэл ногоочид маань орлогоо сайжруулахын тулд ямар арга хэмжээнүүдийг авч болдгийг заасан гэсэн үг. Тэд бидний зөвлөгөө, санал болгосон аргачлалд үндэслэн өөрсдөө шийдвэрээ гаргаж, менежментээ удирдахад чиглэсэн.  Уг төсөлд Дундговь аймгийн 10 тариаланч өрх хамрагдаж байна. Өнгөрсөн жилийн 11-р сараас эхэлсэн төсөл 2028 он хүртэл дөрвөн жилийн хугацаанд үргэлжилнэ. Төслийг Улаанбаатар хот, Сэлэнгэ аймаг, Дархан-Уул аймаг, Дундговь аймаг, Өвөрхангай аймаг, Төв аймаг, Завхан аймагт хэрэгжүүлж байна. 

Монгол Улсын хувьд эдийн засаг нь хөгжиж буй учир менежментээ удирдах чадвар нь сайн гэж үзэж, түүнд тохирсон аргачлалыг боловсруулж төслийг хэрэгжүүлж байна

- Эдгээр 7 аймаг, хотыг онцлохыг учир юу вэ?
ЖАЙКА-аас уг төслийг хэрэгжүүлэхээс өмнө Монголын Засгийн газартай зөвшилцсөний үндсэн дээр сонгосон. Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбар хөгжсөн Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймгаас илүүтэй Дундговь, Өвөрхангай, Завхан гэх мэт өрхийн аж ахуй эрхэлдэг иргэдийг дэмжих чиглэлтэй. 

- Төслийн үр дүнг хэрхэн харж, тооцоолж байна вэ? Тулгарч буй бэрхшээл байна уу?
- Төсөл дөнгөж эхлээд удаагүй учир тэрийг шууд нарийн хэлэх боломжгүй байна. Төсөл хэрэгжиж дууссан ч энэхүү аргачлал цаашид ч үргэлжлэх учиртай. Тиймээс МON-SHEP төслийн аргачлалыг үргэлжлүүлж заах сургагч багш болон хөдөө аж ахуйн мэргэжилтнийг бэлтгэх нь мөн бидний зорилго юм. Өөрөөр хэлбэл уг төсөл загас өгдөг биш загас барих аргыг нь зааж өгдөг гэсэн үг.  Энэхүү аргачлалаар Монголд хөдөө аж ахуй, хүнсний ногооны үйлдвэрлэлийг тогтвортой хөгжүүлэх зорилготой. 

- Японд мөн ногоочид нь энэхүү аргачлалыг ашигладаг уу?
- Японд хүнсний ногоо тариалан эрхлэгчид нь эхлээд зах зээлээ, эрэлтээ судалж, дараа нь тариалалт, нийлүүлэлтээ хийдэг аргачлалтай. Яг энэ аргыг Монголд төсөл болгон хэрэгжүүлэхдээ бид MON-SHEP хэмээн нэрлээд буй. Япон улс анх энэхүү төслийг 2006 онд Кени улсад хэрэгжүүлж байв. Энэ нь бага орлоготой өрхийн тариаланчдын орлогыг нэмэгдүүлэх аргачлалыг заах зорилготой юм. Энэ нь ЖАЙКА-ын нэвтрүүлсэн аргачлал.

Мэдээж олон улсад эдийн засгийн хувьд харилцан адилгүй орнууд бий. Монгол Улсын хувьд эдийн засаг нь хөгжиж буй учир менежментээ удирдах чадвар нь сайн гэж үзсэн ба түүнд нь тохирсон аргачлалыг боловсруулж төслийг хэрэгжүүлж буй. Өөрөөр хэлбэл Япон дахь аргачлалыг хуулах биш, Монголын цаг агаар, байгаль цаг уурын онцлог, эдийн засагт тохирсон аргачлалыг боловсруулан нэвтрүүлж буй. Энэхүү төслийг өнгөрсөн хугацаанд 60 гаруй улсад хэрэгжүүлсэн. Зарим улсад өрхийн тариаланчдын орлого 1,5 дахин, цаашлаад бүр сайн нь 4 дахин нэмэгдсэн туршлага бий. 

"АЙМАГТ 30 ГАРУЙ ТАРИАЛАНЧ БАЙСАН БОЛ ӨДГӨӨ 130 БОЛЖ, ЗАЛУУ ӨРХ Ч НЭМЭГДЭЖ БАЙНА"

Дундговь аймгийн ХХААГазрын дарга Б.Мөнхжаргал:

Манай аймгийн хэмжээнд нийт 15 суманд 130 гаруй тариаланч 25 төрөл зүйлийн ногоо тарьж байна. Аймгийн Засаг даргын зүгээс "Ногоон Дундговь" хөтөлбөрийн батлуулж, ногоочдоо дэмжих ажлуудыг хийж буй. Мөн газар тариалантай холбоотойгоор манайд анх удаа ЖАЙКА олон улсын байгууллагаас МОN-SHEP хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлж байгаа ба төсөлд манай Дэлгэрцогт, Сайнцагаан сумд хамрагдаж байна. Манайх шиг гадаргууны усгүй, гүний усаар усалгаа хийдэг нутгийн хувьд ургацаа нэмэгдүүлэх нь чухал.

Төслийн хүрээнд дунд сургуулиудын Үдийн хоол хөтөлбөрт ч ногоо нийлүүлж байна

Гадаргууны усгүй учир 10, 20 га-аар нь тариалах боломжгүй. Манай аймгийн давжаа алим нэлээн нэрд гарсан, тэр хэрээрээ борлуулалт ч сайн байна. Энэ жил "Намрын өнгө" нэртэй үйл ажиллагаанд маань 30 гаруй тариаланч 21 төрлийн ногоог хоёр өдрийн хугацаанд 54,2 сая төгрөгөөр борлуулсан. Дундговийн хөрсөнд ургасан ногоог аймгийнхан өөрсдөө хэрэглэдэг. Хангайн аймагт төмс 2500₮ байхад манайд 4000₮ байдаг нь амт, чанар сайных юм. Учир нь нарны тусгал их, элс хөрс, бууцтай холбоотой.

Төслийн хүрээнд дунд сургуулиудын Үдийн хоол хөтөлбөрт ч ногоо нийлүүлж байна. Манайх 47 мянган хүн амтай, бусад аймгаа бодвол хүн ам цөөн. Өнгөрсөн хугацаанд настай 30 гаруй тариаланч байсан. Шинээр тариаланч гэр бүл, өрхийг идэвхжүүлэх үүднээс "Аймгийн аварга тариаланч" тэмцээнийг анх удаа зохион байгуулсан. Одоогоор 130 гаруй тариаланчтай, нас нь ч залуужиж байна. Тэд маань аймгийн хүнсний ногооны 20 гаруй хувийг хангаж байна. Хашаа болгон хүлэмжтэй буюу "Нэг хашаа, нэг хүлэмж" бодлогыг барьж ажиллаж байна. Мод тарьж байгаа, хашаандаа худаггүй айлууддаа очиж модыг нь үнэгүй усалж өгдөг гэх мэтээр дэмжлэгийг бий болгосон.

Гэрэл зургийг Г.Өнөболд