Монголчуудын цахилгаан, дулааны хэрэгцээний тасралтгүй байдал, аюулгүй ажиллагааг хангах эх үндэс нь эрчим хүчний нүүрсний уурхайнууд. Эрчим хүчний зориулалтын нүүрс олборлодог Багануур, Шивээ-Овоогийн энэ уурхайнууд 24 цаг тасралтгүй ажиллаж, станцуудын үндсэн тэжээл болох нүүрсээр хангана. Харин станцууд айл өрх, албан байгууллагуудаа цахилгаан, дулаанаар хангах гинжин хэлхээтэй. 

Тэгвэл энэ  уурхайнуудад нөхцөл байдал ямар байна вэ? Бид өмнөх сурвалжилгаараа хот оршин тогтнохын эх үндэс болсон эрчим хүчний станцуудын бодиг байдал, тоног төхөөрөмжүүд нь хуучирч, хоцрогдсоноос хэзээ ч тэг зогсолт хийж мэдэх эрсдэл дунд ажиллаж байгааг хөндсөн бол энэ удаа станцыг хөдөлгөгч хүч болсон эрчим хүчний нүүрс олборлогч  хоёр уурхайн өнөөгийн байдлыг олон нийтэд хүргэж байна.

Д.ТҮВШИНЖАРГАЛ: БАГАНУУРЫН УУРХАЙЧИД ХЭЗЭЭ Ч ОСОЛ ГАРЧ МЭДЭХ ХҮНД НӨХЦӨЛД АЖИЛЛАЖ БАЙНА

Багануур ХК-ийн гүйцэтгэх захирал Д.Түвшинжаргал, Багануур ХК нь Замын-Үүдээс эхлээд Сэлэнгийн Алтанбулаг хүртэлх бүх дулааны цахилгаан станц буюу төвийн бүсийн эрчим хүчний сүлжээ болон Монгол орны нийт 112 сум, суурин газарт эрчим хүчний нүүрс нийлүүлдэг. Тодруулбал, ДЦС-2, ДЦС-3, Дархан, Эрдэнэт, Амгалан, Налайхын ДЦС-ууд, аймгийн төвүүд, цэргийн ангиуд, Шархадны эмнэлэг, олон улсын хүүхдийн Найрамдал төв, Чингис хаан нисэх буудлыг 100 хувь, ДЦС-4-ийн түлшний 50 хувийг нүүрсээр хангадаг манай улсын эрчим хүчний найдвартай ажиллагааг нуруундаа үүрч буй стратегийн ач холбогдол бүхий уурхай юм.

Улсынхаа төвийн бүсийн өвөлжилтийг давах үүрэг хүлээж 46 дахь өвөлдөө орох гэж буй энэ уурхай 2003 онд өмнөх 2.7 сая тонн нүүрс олборлож байх үеийн хүний нөөц, хүчин чадлаараа өнөөдөр 5 сая тонныг олборлож байна. Төрийн өмчит компаниуд үрэлгэн байдаг гэх шүүмжлэлээс ангид нөөцөө хэмнэж, дайчилж ажилладгаа уурхайн захирал Д.Түвшинжаргал тодруулж хэлэв.

Уурхайн улам гүн болж өнөөдөр 137 метрийн гүнээс маш их хэмжээний хөрс хуулалт, өрөмдлөг тэсэлгээний болон ус шүүрүүлэх ажил хийж байж 5 сая тонн нүүрс олборлож байна.

Улаанбаатар хотод 1984 онд ДЦС-4 байгуулагдсанаас хойш 40  жилийн хугацаанд газар дээрх бүтээн байгуулалт буюу том том музей, театр, спортын орднууд, орон сууцны хорооллууд баригдсаар байна. Гэвч хотын дэд бүтцийн амин сүнс болсон эрчим хүчний эх үүсвэрийн дорвитой тэлэлт хийгээгүй ба өнгөрсөн аравдугаар сард Бөөрөлжүүтийн 150 МВт-ын цахилгаан станцаас өөр дурдах эрчим хүчний эх үүсвэргүй сууж байна.

Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, стандарт алдагдсан хүнд нөхцөлд ажилла гэж уурхайчдаа ослын талбай руу түлхэж буй нь хатуу боловч үнэн.

Монгол Улс 1978 онд 189 эмнэлэгтэй байсан бол өнөөдөр 599 эмнэлэгтэй. Тэдгээр эмнэлгийн хэвийн ажиллагааг хэн хангадаг вэ гэдэг дээр төвлөрье. Эмнэлгийн цахилгаан, дулааныг хангагч Багануур ХК дан хугацаа хэтэрч, хуучирсан техникүүдээ засаж, сэлбэж ашигладаг. 21 жил ажиллах ёстой уурхайн ахлагч эксковатор 39 дэх жилдээ ажиллаж байна гээд бод доо. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, стандарт алдагдсан хүнд нөхцөлд ажилла гэж уурхайчдаа ослын талбай руу түлхэж буй нь хатуу боловч үнэн.

Аюулгүй ажиллах орчин нөхцөл хангагдаагүйн дээр цалин багатай тул боловсон хүчнээ тогтоон барих амаргүй ажээ. 2024 он гарсаар Багануурын уурхайгаас 100 хүн ажлаас гарчээ.  Нийт ажилтны 70 хувь нь 45 хүртэлх насныхан бол үүнээс 30 хүрээгүй залуус 330 байна. Социализмын үеэс угшилтай ахмад, дунд үеийн уурхайчид “Бид улсынхаа гал голомтыг сахиж байна” гэсэн итгэл үнэмшлээр ажилдаа хандаж байсан бол орчин үеийн залуус “Миний хөдөлмөрийн гэрээ, цалин хөлс хэд, ажиллах орчин ямар билээ?” гэж асуудалд ханддаг.

Тэгэхээр тэд энэ ажлын байрыг хэзээ ч орхиход бэлэн гэсэн бэлтгэлтэй байхад илүүдэхгүй бөгөөд Багануурын уурхай ашигтай ажиллаж буй бусад уурхайн боловсон хүчин бэлтгэдэг сургалтын бааз болсоор уджээ. Нэг сайн мэдээ гэвэл бурхны аврал, ур чадвартай уурхайчдынхаа хүчээр осолгүй тэд ажиллаж байна. Гэвч хэзээ ч осол гарч мэдэх хүнд нөхцөлд буй аж. 

НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ ЮУНААС БОЛЖ ИНГЭТЛЭЭ ДОРОЙТОВ

Багануурын уурхай тонн нүүрсийг 55700 төгрөгийн өртгөөр олборлон, станцуудад 43000 төгрөгөөр зарж, тонн тутамд 12 мянган төгрөгийн алдагдал хүлээдэг. Уурхай хоногт 223 вагон нүүрс ачих төлөвлөгөөтэй бөгөөд нэг вагон нүүрс ачихад 635 мянган төгрөгийн алдагдал хүлээдэг. Тэгэхээр хоногт 132 сая, сард 4 тэрбум орчим төгрөг, хагас жилд 23.6 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилладаг. 



Монгол Улс зах зээлийн нийгэмд шилжсэн 34 жил хугацаанд хуучнаараа үлдсэн ганц салбар нь эрчим хүчний салбар болон эдгээр нүүрсний уурхайнууд юм. Станц алдагдалтай учир уурхай алдагдалтай үнээр нүүрсээ борлуулдаг чөтгөрийн тойргоос гарах, эрчим хүчний салбарын үйлчилгээний тарифыг бодит өртөгт нийцүүлэх нь энэ салбарынхны мөрөөдөл.

10-р сарын 29-ний байдлаар Багануурын уурхай станцуудаас 10 тэрбум, Шивээ-Овоогийн уурхай 11 тэрбум төгрөгийн авлагатай. Багануур ХК 260 сая төгрөгийн өр төлбөртэй. Хэдийгээр алдагдалтай ажилладаг ч гэсэн улс орондоо  жилдээ 360 орчим тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлт үзүүлдэг. Багануур ХК дангаараа нийслэлийн үйлдвэр, үйлчилгээний зориулалтаар ашигласан усны төлбөрийн 99.4 хувь буюу бараг дангаараа хариуцдаг.

Монгол Улс зах зээлийн нийгэмд шилжсэн 34 жил хугацаанд хуучнаараа үлдсэн ганц салбар нь эрчим хүчний салбар болон эдгээр нүүрсний уурхайнууд юм.

Улсынхаа эрчим хүчний салбарыг нуруундаа үүрдэг Багануур, Шивээ-Овоо компанид төрөөс ямар нэг хөнгөлөлт, татаас олгодоггүй. Нүүрсээ хямд үнээр нийлүүлдэг хэдий ч төрөөс татвар, нийгмийн даатгал дээр хөнгөлөлт үзүүлдэггүй ба ашигтай ажиллаж буй бусад уурхайн адилаар татвар хураамжаа авдаг байна.

"Төр нэг гараараа уурхайн нүүрсний үнийг тогтоож алдагдалтай ажиллуулдаг атлаа нөгөө гараараа шууд татварын акт тавьдаг. Татварын ерөнхий газраас 10.8 тэрбум төгрөгийн акт тавиад байна” гэж Д.Түвшинжаргал захирал учирлав.

ИРЭХ ӨВЛИЙГ ХЭРХЭН ДАВАХ ВЭ?

Станцууд, станцыг тэжээлээр хангагч нүүрсний уурхайнууд ч ирэх өвлийг яаж давах хүнд сорилтын өмнө байна. Багануурын уурхайн хувьд өвөлжилтийн бэлтгэл 88, Шивээ-Овоо 94.1 хувьтай байна. Өдийд 100 хувь бэлтгэл хангасан байх ёстой ч санхүүгийн дутагдлаас болж төлөвлөгөөт ажлуудаа хийж чадаагүй. Нүүрс олборлох бэлтгэл болох хөрс хуулалтын ажлыг өдийд хийсэн байх ёстой атал хийгээгүй.
 
2024 оны 11-р сард Багануурын уурхай 510 мянган тонн нүүрс олборлож, станцуудад нийлүүлнэ. Цаана нь нөөц байхгүй. 12-р сард 512 мянган тонн нүүрс олборлож нийлүүлнэ, бас л нөөцгүй.

Хамгийн том аюул нь бид шинэ оноо угтаад 1, 2, 3-р сард байдал маш хүндэрнэ. Өмнөх жилүүдэд он шилжих үед уурхай 480-500 мянган тонн нүүрсний нөөцтэй бүрдүүлсэн байдаг бол энэ жил 85 мянган тоннын нөөцтэй байх судалгаа гарсан. Станцуудын жилийн төлөвлөгөө гарахад захиалгадаа үндэслэн уурхай бизнес төлөвлөгөөгөө баталдаг. Гэвч станцууд шинэ он гаруут дандаа нэмэлт захиалга өгдөг. Энэ бол эрчим хүчний өсөн нэмэгдэж буй хэрэглээнээс шууд хамааралтай бөгөөд нэмэлт захиалга нь уурхайн хувьд хүнд сорилт болдог байна.

Ц.ЭНХТҮВШИН: НҮҮРС НӨӨЦЛӨХ ТЕХНИК, ЭДИЙН ЗАСГИЙН БОЛОМЖ АЛГА

Шивээ-Овоо ХК-ийн гүйцэтгэх захирал Ц.Энхтүвшин уурхайнхаа өнөөгийн байдлын талаар танилцуулав.

Тэрбээр, Говьсүмбэр аймгийн нутагт үйл ажиллагаа явуулдаг Шивээ-Овоо ХК 1990 онд байгуулагдсан ба төр 90 хувь, бусад хувьцаа эзэмшигч 10 хувийг эзэмшдэг. Манай улс зах зээлийн нийгэмд шилжихэд 1990 онд монгол инженерүүдийн барьж байгуулсан анхны уурхай бөгөөд Засгийн газрын шийдвэрээр 2007 онд стратегийн орд болжээ.

Эднийх 2023-2024 онд өвөлжилтийн бэлтгэл хангах хүрээнд 2.4 сая тонн нүүрсний захиалга авч захиалгын дагуу төвийн эрчим хүчний цахилгаан станцуудад нийлүүлсэн бол өнөөдрийн байдлаар 310 мянган тонн нүүрсний нэмэлт захиалга аваад ажиллаж байна.



2025 онд 2.7 сая тонн орчим нүүрс нийлүүлэхээр ажиллаж байна. Станцууд 20 хоногийн аюулгүйн нөөцтэй байдаг бол уурхай ч мөн тийм хэмжээний нүүрс нөөцлөх ёстой. Гэтэл нөөц бэлдэх техник, эдийн засгийн боломж алга. Үндсэндээ уурхайгаас нүүрс аваад шууд вагонд ачдаг ослын дохио анивчих мэт хүнд нөхцөл, ижил зовлон энэ хоёр уурхайд буй юм.  

Нийт тоног төхөөрөмжийн 40 хувь нь ашиглалтын хугацаа дууссан ба 183.6 тэрбумын өр, 11.1 тэрбум төгрөгийн авлагатай. Анх 1998-2010 онд 82.2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Дараа дараагийн шатны уурхайн тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлүүдийг зээлийн эх үүсвэрээр хийсэн нь уурхайн балансад бичигдсэнээр өнөөдрийн их өрийг бүрдүүлэхэд голлох нөлөө үзүүлжээ.

Уурхайн алдагдлын хэмжээ 2022 онд 18.9 тэрбум, 2023 онд 11 тэрбум, 2024 онд хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр 15 тэрбум төгрөгт хүрэхээр байна.

Эрчим хүчний зохицуулах хорооноос 2024 оны 11-р сар хүртэл нүүрсний үнийг өртөгт нь хүргэх түр шийдвэр гаргасан байна. Энэ шийдвэрээр 2025 оны бизнес төлөвлөгөөг хийж үзэхэд компани ирэх онд анх удаа 16 сая төгрөгийн ашигтай ажиллах тооцоо гарсан. Шивээ-Овоогийн уурхайн нэг тонн нүүрсний өртөг 53 мянган төгрөг бөгөөд 2024 оны есдүгээр сар хүртэл 1 тонн нүүрсийг 38990 төгрөгөөр зарж, тонн тутамд 14 мянган төгрөг алдсаар байв. Өр төлбөр үүсэх бас нэг шалтгаан нь алдагдлын зөрүү. 

Шивээ-Овоогийн уурхайн нэг тонн нүүрсний өртөг 53 мянган төгрөг бөгөөд 2024 оны есдүгээр сар хүртэл 1 тонн нүүрсийг 38990 төгрөгөөр зарж, тонн тутамд 14 мянган төгрөг алдсаар байв.

Харин 2024 оны есдүгээр сараас тонн нүүрсийг 53190 төгрөгөөр борлуулах түр үнийг журмыг баталснаар борлуулалтыг бодит өртөгт нь нийцүүлээд буй юм. Түр үнийг байнгын тогтсон үнэ болговол уурхайн санхүүгийн нөхцөл байдал дээрдэж, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийх, уурхайчдын цалинг салбарын дундажид ойртуулах орон зай гарна.

Шивээ-Овоо 487 уурхайчинтай ба сүүлийн таван жилд 476 хүн ажлаас гарсан. Энэ дундаа нарийн мэргэжлийн инженер, техникийн ажилтнуудын бараг 65 хувь нь ажлаас гарч байна. Нэг жишээ хэлэхэд, Манай уурхайд 20 жил ажилласан туршлагатай хэсгийн дарга залуу 2.6 сая төгрөгийн цалинтай байв. Энэ залуу одоо Өмнөговьд 10 сая төгрөгийн цалинтай ажиллаж байна. Уурхайн мэргэшсэн ажилтан бол компанийн хамгийн үнэтэй капитал байдаг. Тиймээс салбарынхаа жишигт ойртсон цалинтай болох нь чухал гэлээ.

Эрчим хүчний нүүрсний дэлхийн жишиг үнэ 40 доллар, манай улсын зохицуулах байгууллагаас тогтоосон түр үнээр бол 15 ам.доллар. Алдагдал, өр төлбөр нь хэрээс хэтэрсэн ч зогсож болохгүй даалгавартай Багануур, Шивээ-Овоогийн уурхайн удирдлагууд бодит байдлаа ийн илэн далангүй танилцуулав.

Эрчим хүчний салбарын аюулгүй байдлын эцсийн цэг нь болсон уурхайнууд ийм байдлаар цаашид ажиллах аргагүй болсноо дуу нэгтэй хэлж байна. Станцууд алдагдалтай ажилладаг учир уурхайнууд алдагдалтай үнээр нүүрсээ нийлүүлсээр эрчим хүчний салбар хүнд байдалд оржээ.

Асуудлаа шийдэж, салбараа аврахын тулд:

• Уурхайн олборлосон нүүрсийг станцуудад бодит өртгөөр нь нийлүүлэх
• Станцуудын үйлдвэрлэсэн эрчим хүчийг хэрэглэгчдэд бодит өртгөөр нь борлуулж эхэлбэл эрчим хүчний салбар чөтгөрийн тойргоос гарах олон алхмын нэг болно гэж тэд ярьж байна.