Хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирлын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч Б.Дөлгөөн нүүрсний арилжааны өнөөгийн нөхцөл байдлыг эдийн засгийн сэтгүүлчдэд мэдээлэв.

“Монголын хөрөнгийн бирж” ХК-ийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн өнгөрсөн сарын 16-ны өдрийн тогтоолоор гүйцэтгэх захирлын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчээр Б.Дөлгөөнийг томилсон юм. Тэрээр Уул уурхайн биржид үүссэн асуудал, шийдлийг ингэж танилцуулав.

БИРЖЭЭР ХУДАЛДСАН НҮҮРСНИЙ ҮНЭ ЖИЛИЙН ӨМНӨХӨӨС 35 ХУВИАР УНАСАН  

-Одоо уул уурхайн биржээр зэс, нүүрс, төмөр худалдаж байна. Биржээр худалдсанаар хэнд, хэдэн төгрөгөөр худалдаж байгаа нь нээлттэй болсон нь биржийн давуу тал юм. Өмнө нь нүүрс худалдах гэрээг “ЭТТ” ХК-ийн захирлууд л хийдэг, тэд үнэ тогтоодог байв. Мөн зах зээлийн ханшаас бага үнээр гэрээ хийсэн удаа бий.

Биржээр худалдаалж эхэлснээс хойш төрийн өмчит компаниуд нийт 1.3 их наяд төгрөгийн нэмэлт орлого олсон. Үүнийг нэмэлт орлого гэж нэрлэсэн учир нь тухайн компанийн биржид анх дуудсан үнээс өндөр үнээр худалдан авсан тохиолдолд зөрүү үнэ нь нэмэлт орлого болсон.

Арилжаанд брокерын компаниудыг оруулахгүй байна гэдэг нь ташаа мэдээлэл. Уул уурхайн биржид 13 брокерын компани бүртгэлтэй байна. Системүүд нь холбогдсон, арилжаанд ороход бүгд бэлэн. Одоогоор хоёр компани арилжаанд идэвхтэй оролцож байна. Тэд хятадын компаниудтай уулзан, манай биржээр арилжаа хийвэл бид зуучилна хэмээн харилцагч нараа өөрсдөө хайж байна. Брокерын бусад компани идэвхгүй байна.

456 гэрээтэй худалдан авагч бий. Тэднээс 150 нь арилжаанд оролцож, идэвхтэй 10-аад л компани бий. Эдгээр арван компани нийт худалдан авалтын 80 хувийг эзэлдэг. Худалдагч тал гэвэл идэвхтэй 5-6 компани бий. Нүүрсний 14, зэсийн нэг, төмрийн дөрвөн, жоншны гурван компани тус тус байна.                     

Арилжаанд брокерын компаниудыг оруулахгүй байна гэдэг нь ташаа мэдээлэл. Уул уурхайн биржид 13 брокерын компани бүртгэлтэй.

Нүүрсний арилжаа - Нийт арилжааны дийлэнхийг буюу 67 хувийг “ЭТТ” ХК-ийн арилжаа эзэлсэн. Тус компани биржийг нээснээс хойш буюу сүүлийн нэг жил хагасын хугацаанд нийт 25 сая тонн нүүрс арилжжээ. 

Араас нь “Энержи ресурс”, “Тавантолгой” ХК, “Хангарьд эксплорэйшн” (энэ компани “Энержи ресурс”тай холбоотой) орно. Нүүрсний арилжаанд бусад компани маш бага хувь эзэлдэг.

Төмрийн арилжаа – Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр энэ онд 1.4 сая тонн төмөр арилжив.
Жоншны арилжаа – Хэмжээ маш бага ч арилжаа хийж байна.
Зэсийн арилжаа – Өнгөрсөн онд хоёр арилжаа болсон. “Эрдэнэт” үйлдвэрээс арилжааны санал ирдэггүй.           

Уул уурхайн бирж логистикийн, тээврийн компаниудад итгэмжлэл олгодог. Бид цаашид итгэмжлэлийн шат дамжлагаа сайжруулахгүй бол доголдол үүсэж байна.

Энэ оны бидний гол зорилт бол арилжааг идэвхжүүлэх. 2024 оны сүүлийн хагаст арилжааны идэвх гурав дахин суларсан. Үүнд олон хүчин зүйл нөлөөлжээ. 2023 оны сүүл, 2024 оны 4-5-р саруудад нүүрсний арилжаа идэвхэжсэн. Энэ үед нүүрсний үнэ мөн өсжээ. Үнэ өндөр хэвээр байх нь гэсэн хүлээлт байсан тул 2024 оны дөрөвдүгээр сард, ганцхан сарын дотор 4 сая тонн нүүрс худалджээ.

Манай улсаас нүүрс худалдан авсан компаниуд нийт нүүрсний

• 50 хувийг Өвөр Монголд,
• 24 хувийг Хэбэй,
• 16 хувийг Шаньси муж
• 10 хувийг бусад мужид худалдсан байна.

Худалдан авагчид нүүрсний үнэ буурахад захиалгаа ч бууруулав. 2024 оны эхний улиралтай харьцуулахад нүүрсний үнэ 35 хувиар уналаа. Одоо нүүрсний дундаж үнэ 100 ам.доллар байна. 160 ам.доллароор нүүрс худалдан авсан талууд дахин захиалга өгөхгүй байгаа юм. Учир нь тэд хилийн цаана гурван сая, хилийн наана 4.6 сая тонн нөөц мөн бий.

2024 оны сүүлийн хагаст арилжааны идэвх гурав дахин суларсан. Үүнд олон хүчин зүйл нөлөөлжээ.

Нүүрс агуулахад байгаа цагт компанийн баланс дээр алдагдал гэж бичигдэхгүй. Агуулахаас гаргавал тонн тутамд 60 ам.долларын (160ам.доллар-100 ам.доллар) алдагдал хүлээнэ. Иймд тэд үнэ өсөнгүүт буцаагаад худалдахаар зэхэж байна.       

Биржээс нүүрс худалдан авсан эцсийн хэрэглэгч бага, нийт компанийн 10 хувьд ч хүрэхээргүй байна. Нүүрсний арилжаа багассаны 50 хувь нь үнийн бууралтаас үүдэлтэй. Тэгвэл өөр юу нөлөөлөв?

Арилжаанд оролцохдоо компаниуд эхлээд биржид арван хувийн барьцаа төлдөг. Тухайн компани бүх төлбөрөө түрүүлж өгдөг юм. Төлбөрийн 90 хувийг худалдагч тал руу шилжүүлдэг. Арван сарын турш  нүүрс авахын тулд бүх төлбөрөө түрүүлээд өгсөн байх ёстой. Энэ тогтолцоог хална.

Учир нь худалдагч талд ямар ч эрсдэл үүсэхгүй, худалдан авагч бүх эрсдэлээ үүрч байна. Үнийн уналтын, тээврийн буюу хүргэлтийн гэх мэт эрсдэлүүд бий. Нүүрсийг дутуу хүргэвэл гомдол гарган, гэрээгээ сунгана. Эсвэл хүлээх шаардлагатай болдог. Мөн өнгөрсөн долоодугаар сард гэрээ хийсэн ч “ЭТТ” нүүрсээ нийлүүлэх гэтэл худалдан авагч тал нь хүлээн авах хугацааг хойшлуулсан тохиолдол бий.

Бусад биржийн гэрээний стандарт манайхаас илүү боловсронгуй байна. Иймд тэдэнд хүргэлттэй холбоотой асуудал үүсдэггүй.  Худалдсан тал гэрээнд заасан хугацаанд нүүрсээ нийлүүлээгүй бол ямар алданги төлөхийг гэрээнд заадаг аж. Худалдан авагч аваагүй нөхцөлд хэрхэхийг ч заадаг. Бид эдгээрийг гэрээндээ тодорхой тусгах хэрэгтэй.

Тэгэхээр төлбөрөө 100 хувь төлөөд нүүрсээ цувуулж авдгийг өөрчилнө. Мөн хариуцлагын заалтууд нэмнэ. Эдгээрийг гэрээнд нэмсний дараа гэрээний үүргээ биелүүлээгүй компанийг биржийн бүртгэлээс хасна. Олон улсын биржүүдэд тухайн компанийн барьцааг хохирсон компани руу шилжүүлж, хохирлыг нь барагдуулдаг юм байна.                              

Манай бирж худалдан авагч талаас ямар ч барьцаа авдаггүй. Хоёр жилийн өмнө Уул уурхайн биржийн тухай хуулийг батлахад худалдагч талууд нийлж лобби хийгээд, ийм дүрэмтэй болсон. Үүний уршгаар худалдагч тал бараагаа хоцроон хүргэвэл ямар ч хариуцлага тооцдоггүй. Худалдагч тал зарахгүй бол бас ямар ч арга хэмжээ авахгүй. Худалдагч  компани ч мөн барьцаа байршуулбал биржийн утга руу дөхнө.

ЭНЭ ОНЫ НҮҮРСНИЙ АРИЛЖААНЫ ТӨЛӨВ

Энэ онд нүүрсний үнэ унахаар байна. Хэдэн хувиар үнэ буурах нь нүүрсний төрлөөс хамаарна. Одоо 100 ам.доллар байгаа нь 80 ам.доллар болохоор байна. Гэхдээ үнэ огцом савлахгүй, 900 орчим юань байна.

Бусад улсад үнэ унасан ч арилжаа үргэлжлэн явсаар байдаг. Харин манайд үнэ буурангуут арилжааны идэвх буурлаа. Учир нь худалдагч талын зарласан үнээс доогуур үнийг худалдан авагч тал зарлах эрхгүй байна.

Арилжаа хийж буй “Миллениум Ай Ти” системийн улмаас зарласан үнээс бага үнэ хэлж болдоггүй. Иймд бид программ хангамжаа шинэчлэхээр судалж, гаднын томоохон биржүүдийн ашигладаг системийг судалж байна.

Одоо ямар байна гэхээр зөвхөн нийлүүлэгч тал үнээ тогтоодог. Худалдан авагч тал 100 ам.доллар гэж зарласан үнийг хараад би 90-ээр авъя гэх боломжгүй гэсэн үг юм. Хоёр талаасаа үнэ тохирох боломжгүй. 100 гэж зарласан үнийг худалдан авагч тал 105 гэх мэтээр дээшээ үнэ л хэлэх боломжтой. Үнэ тогтох энэ процесст бирж огт оролцдоггүй. Нэг үнэ хэлээд л авбал ав гэсэн одоогийн тогтолцоог өөрчилнө.

Худалдан авагчийн хүссэн үнийг хэлээгүй бол хэлцэл болохгүй. Хэлцэл хийхгүй болохоор уул уурхайн бирж хэрэггүй гэдэг. Асуудал нь үнэ тогтоох үйл явцдаа л байгаа юм.       

Бид яагаад гаднын систем судалж байна гэхээр Хөрөнгийн бирж, Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг нэг системтэй болгон, хооронд нь холбож, төлбөр тооцоог хурдан хийх зорилготой.

ХОЁРДОГЧ АРИЛЖААГ ЭХЛҮҮЛНЭ

Манай биржээр нүүрс аваад өөр компанид  худалдах боломжийг нээн, хоёрдогч арилжааг эхлүүлнэ. Энэ үүргийг Эдийн засаг, хөгжлийн яамнаас бидэнд өгсөн. Хоёрдогч арилжааг эхлүүлэхээр системийн бэлэн байдлыг хангалаа.

Энэ арилжаа худалдагч талтай ямар ч хамаагүй. Худалдан авагч тал 500 мянган тонн нүүрс авахаар мөнгөө төлсөн ч талыг нь хүлээн аваагүй гэе. Энэ нөхцөлд тухайн компани аваагүй 250 мянган тонн нүүрсээ өөр компанид худалдах боломжийг бүрдүүлнэ.

Бид системээ гаалийнхтай холбочихвол энэ арилжааг эхлүүлнэ. 2023 оноос хойш Гаалийн ерөнхий газар компанийн хувийн мэдээлэл нууц гээд системээ холбохгүй өнөөг хүрсэн юм билээ. 2023 оны сүүлээс эхлэн Хөрөнгийн биржаас гааль руу маш олон албан бичиг илгээж, нийт захиалгын хэдэн хувь биелсэн буюу гаалиар ямар хэмжээний нүүрс, төмөр, жонш гарсныг мэдэх гээд чадаагүй юм билээ.

Санхүүгийн зохицуулах хороо биржийг “Та нар арилжааг хянах” ёстой гэдэг. Бид хянах гэхээр гаалиас нууц мэдээлэл гээд өгдөггүй. Ийм байдалтай хоёр жил өнгөрчээ.   

Хоёрдогч арилжааг ирэх есдүгээр сарын 1 гэхэд эхлүүлэхээр төлөвлөж байна. Бид арилжаанд оролцсон бүх компани руу утсаар холбогдог, хоёрдогч арилжаанд оролцох, эсэхийг нь асуухад 15 хувь нь оролцоно гэсэн тул энэ боломжийг нээхээр ажиллаж байна. 160 ам.доллараар нүүрс авсан компани 100 ам.доллараар зарахгүй ч 150-иар заръя гэхийг үгүйсгэхгүй шүү дээ.     

Энэтхэгийн хөрөнгийн зах зээл сүүлийн жилүүдэд хурдацтай өсөж байгаа юм билээ. Энэтхэг компаниуд манайхаас уул уурхайн бүтээгдэхүүн авах, арилжаанд оролцох сонирхолтой байна. Хоёрдогч зах зээлийн арилжаанд Энэтхэг компаниуд оролцох боломжийг нээх чиглэлд судлахаар тохиролцсон.

“ЭТТ” 2024 онд нийт 33 сая тонн нүүрс олборлож, 15 саяыг нь Уул уурхайн биржээр арилжжээ. Үлдсэн 18 сая тонн нүүрсийг “Бодь интернэйшнл”, БНХАУ-ын “Норинко”,  ЧАЛКО гэх мэт компаниудад гэрээний дагуу нийлүүлдэг. Энэ онд эдгээрээс зарим гэрээ дуусах ч ЭТТ БНХАУ-ын төрийн өмчит, “Чайна энержи” компанид мөн нүүрс нийлүүлж эхэлнэ.

Тус компани энэ онд биржээр 10-15 сая тонн нүүрсээ л борлуулах төлөвтэй байна. Сангийн яам энэ оны улсын төсвийг боловсруулахдаа энэ онд нэг тонн нүүрсний үнийг 105 ам.доллар байхаар, нийт 83 сая тонн экспортлохоор төлөвлөсөн. Гэвч нэг тонн нүүрсний үнэ 80 ам.доллар руу унах тооцоог Хөрөнгийн биржийн эдийн засагчид хийжээ. Тэгэхээр тонн тутмаас 20 ам.долларын зөрүү үүсэж, энэ хэрээр улсын төсвийн орлого, орон нутгийн АМНАТ-ын орлого ч тасарна.