Төрийн ордонд өнөөдөр (2025.09.23) "Халзан бүрэгтэй" орд газрын ашиглалт, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл, эрсдэлийг нарийвчлан судлах ерөнхий хяналтын сонсгол болж байна. 

"ХАЛЗАН БҮРЭГТЭЙ" ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Ховд аймгийнхан “Хүрэн толгой” гэх хайрхныг “Халзан бүрэгтэй” хэмээн нэрийдэж эртнээс тахин шүтэж иржээ. Энэ хайрхан нь Улаанбаатар хотоос 1,400 км, Ховд аймгийн Ховд хотоос хойш 60 км зайд Мянгад сумын нутагт байрладаг. Тус ордод Лантан (La), Церий(Ce), Иттри (Y), Диспрози (Dy), Неодим(Nd) гэх газрын ховор элемент болон бусад ховор металлын нөөц байгаа хэмээж буй.

Халзан бүрэгтэй ордын нөөцийг 1983 оноос анх судалж эхэлсэн бөгөөд  2004 оны дөрөвдүгээр сарын 05-ны өдөр анх ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгосон байна. Үүнээс хойш тусгай зөвшөөрлийг Монгол, Америк, Япон зэрэг олон орны компани эзэмшсэн бол өнөөдөр “Монголиан Рийр Ийрт корп” ХХК (Mongolian national Rare Earth Corportion (MNREC)-д бүртгэлтэй байгаа.

Уг компани одоогоор ордыг ашиглаж эхлээгүй байгаа ч хайгуулын үйл ажиллагаа нь нутгийнхны эсэргүүцэлтэй тулгараад буй юм. 

Ташрамд мэдээлэхэд, Монгол Улс газрын ховор элементийн ислийн нийт 3.1 сая тонны нөөцтэй. Нийт 6 орд илрүүлснээс 4 нь том, 2 нь жижиг орд байна. Үүнд:

• Халзан бүрэгтэй 1.511.6 мянган тонны орд,
• Мушгиа худаг 314,3 мянган тонны орд
• Хотгор 1,213.7 мянган тонны нөөцтэй орд
• Лугийн гол 14.5 мянган тонны орд тус тус багтаж байна. (Эх сурвалж: Эрдэнэс Монгол нэгдэл)

Үүнээс Мушгиа худаг, Хотгор, Лугийн гол, Халзан бүрэгтэй ордод улсын болон аж ахуйн нэгжүүдийн төсвөөр газрын ховор элементийн хайгуулын ажил гүйцэтгээд байна. Эдгээр ордыг бүрэн ашиглаж, цаашид боловсруулалтад шилжүүлэх шаардлагатай. Учир нь газрын ховор элементийг ашиглаж, эргэлтэд оруулах нь Монгол Улсын эдийн засагт маш чухал нэмэртэй гэж төр, засгаас үзэж буй юм.

Гэсэн ч "Халзан бүрэгтэй" ордод олборлолт эхэлбэл цацрагт идэвхт бодис нь идэвхжиж Монголын цэвэр усны ай сав Их нууруудын хотгор орчмын байгаль экологид сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй гэдгийг нутгийн иргэд онцолдог. 

Газрын ховор элемент бүхий орд газарт уран, тори, кали гэх мэт цацраг идэвхт элементүүд агуулагдаж байдаг, энэ элементүүдийн байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн судалгааг нарийвчилсан байдлаар хийх шаардлагатай гэж үзэж буй юм.

Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яамны Бодлого төлөвлөлт, судалгааны хэлтсийн дарга М.Мэндбаяр:

Дэлхийн хэмжээнд БНХАУ газрын ховрын хамгийн их нөөцтэй. Олборлолтын хувьд мөн Хятад улс тэргүүлж байгаа. Их хэмжээний буюу 68 хувийн нөөц нь ӨМӨЗО-д бий. БНХАУ-ын араас АНУ, Тайланд улс эрэмбэлэгдэж байна. Сарнил ихтэй, олдоц ховор учраас “газрын ховор” гэж нэрлэдэг.

Монгол Улсын хувьд газрын ховор элементийн судалгааг эрт эхлүүлсэн. Судалгаанд тулгуурлан хувийн хэвшлүүд тодорхой хэмжээний хайгуул судалгааг хийжээ. Нийт дүнгээр харвал бид 1 тэрбум гаруй хүдрийн нөөцтэй, ислээр бол 3.1 сая тонн нөөцтэй гэж дүгнэж болно. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг, Ховд аймгийн Мянгат, Хэнтийн Биндэр, Өмнөдэлгэр суманд нөөц бүхий ордууд тогтоогдоод байгаа.

Газрын ховор элемент дэлхийн хэмжээнд асуудал үүсгэсэн сэдэв болоод байгаа. Улс, орнуудын газрын ховрын нөөцийг нэмэгдүүлэх ашиг сонирхол далд хэлбэрийн хүйтэн дайны  түвшинд хүрэхээр байна гэж хэлж болно. 

“Халзан бүрэгтэй” ордын өнөөгийн нөхцөл байдал, тусгай зөвшөөрөл олгосон байдлын талаар шинжээч танилцуулав. Тэрбээр:

-Таван аймгийн нутагт 6 орд газар бий. Үүнээс нэг нь шороон орд. Нөгөө тав нь үндсэн орд. Газрын ховор элемент хүнд, хөнгөн гэсэн хоёр хэлбэртэй. “Халзан бүрэгтэй” ордоос бусад нь хөнгөн элементтэй. Харин “Халзан бүрэгтэй” хүнд, хөнгөн элемент агуулж буйгаараа бусад ордоос онцлогтой.

Зөвлөлт, Монголын эрдэм шинжилгээний хамтарсан экспедицийн хээрийн судалгаагаар 1987 онд анх “Халзан бүрэгтэй”-д газрын ховрын хүдэржилт байна гэж тогтоосон. 2011 оноос тусгай зөвшөөрөл олгож эхэлжээ.

“Монголиан нэшнл Рийр Ийрт корп” ХХК (Mongolian national Rare Earth Corportion (MNREC) өнөөдрийн байдлаар 4 тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байна. 

Нөөцөд үндэслэн ТЭЗҮ боловсруулжээ. Үүгээр, хүчин чадал 5 сая, ашиглалтын хугацаа 39 жил, ашиглалтын технологи нь ил уурхай. Нийт 24 сая тонн баяжмал гаргахаар төлөвлөгөө гаргасан байна. 2022, 2023 онд хайгуул хийж байгаа, 99 цооног гаргаж, өрөмдлөгийн ажил хийжээ.

Сүүлд гаргасан 2023 оны ТЭЗҮ-ээр бол хэрэв ашиглалт эхэлбэл Эрдэнэт үйлдвэр, Цайрт минирал, Шивээ-Овоотой адил ил уурхай үүснэ. Хэрэв үйлдвэр ашиглалтад орвол шингэн шил, шохой, полиакриламид, MIBC (Methyl Isobutyl Carbinol) зэрэг органик химийн бодисуудыг ашиглахаар төлөвлөжээ.