Технологийн эрин зуунд эрх чөлөө, тусгаар тогтнол гэх үгс бидний чихэнд л ойр сонсогдохоос сэтгэл зүрхнээс алсран одсон мэт санагдана. Монголчууд бид өөрсдийн гэсэн газар нутагтай, түүндээ далай мэт баялагтай, хуучлаад суух эх хэлтэй, уламжлаад үлдээх баян түүхтэй  гээд тоочиж дуусашгүй үнэт зүйлстэй улс.

"Ингээд Богд хааныг ширээнд залах түүхэн арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр тохиов. Өмнөх өдрүүдийг бодвол цаг агаар дулаахан, таатай, сайхан бөгөөд миний хувьд мартагдашгүй нэгэн өдөр болж билээ.

Цэргийн урт жагсаалаас илүүтэй сэтгэлд минь буусан дүр зураг бол цугларсан олон түмэн байсан юм. Монголчууд эр, эмгүй хуран цугларч, хамгийн сайхнаараа хувцасласан байв.

Төр улс, тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласаныг даяар олноо зарлах төрийн ёслолыг 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний билигт сайн өдөр нийт Монгол үндэстний төлөөллийг оролцуулан өргөн тэмдэглэв.

Энэхүү төрийн ёслол нь Монгол үндэстний хувьд эв нэгдлийн, тусгаар улсын, үндэстэн улсын шинжийг илэрхийлж байлаа. Тиймээс Богд хааны зарлигаар төрийн ёслолд ар, өвөр нийт Монгол овогтны төлөөллийг оролцуулахад онцлон анхаарчээ" гэж тухайн үеийн гадны эх сурвалжид бичжээ.

Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний 111 жилийн ой өнөөдөр тохиож буйд зориулж Төрийн шагналт, Түүхийн шинжлэх ухааны доктор О.Батсайхантай ярилцахаар зорин очлоо.

-Танд өдрийн мэнд хүргэе. Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсэн өдрийн үнэ цэний талаар асуувал энэ ярилцлагын суурь нь зөв тавигдах болов уу гэж бодлоо.
-Тусгаар тогтноно гэдэг хэр чухал вэ гэдгийг ч мэдэхгүй байж магадгүй. Тиймдээ ч монголчуудад ойлгуулахад бэрх байдаг. 

Өвөр Монголын нэг оюутан манай улсад суралцахаар ирэхдээ “Архан Монголдоо ирэх яасан сайхан юм бэ? Та нар дандаа нар өөд харж явах юм. Бид харин үргэлж газар ширтэж явдаг” гэж билээ. Өвөр Монголчууд Хятадын хаяанд байхад бид эх орондоо эрхэлж яваа юм болохоор тэр эрх чөлөөнийхөө үнэ цэнийг мэдэрдэггүй, үнэлдэггүй, ойлгодоггүй юм уу даа гэж боддог. Өнөөдөр бид хэнээс ч асуухгүйгээр төрийн хэргээ шийдэж байна.

Тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт Монгол Улсын иргэн бид эрх чөлөөндөө бялуурсан байж ч мэднэ.

275 жил өөрийн төр улсгүй, тусгаар тогтнолгүй, өөр улсын хаяанд байхад 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд “нар үзэж”, эрх чөлөөгөө олсон. Үүнээс хойш өвөг дээдсүүд ихэд хичээж, улс орноо бүрэн бүтэн болгосны хүчинд бид өнөөдөр бэлэн зүйл дээр “тонгочиж” байна. Тусгаар тогтнолын үнэ цэн гэдэг мөнгөөр хэмжих зүйл яав ч биш.

Монгол хүн Монголоо хайрлах учиртай. Гэвч бидний туулж ирсэн зам хамгийн чухал түүх гээч зүйлд дургүй болгосон байна.

- Энэ талын судлаач хүний үүднээс төсөөлбөл 1911 оны тэр өдөр тусгаар тогтнолоо сэргээгээгүй байсан бол өнөөдөр бидний амьдрал хэр өөр байх байсан бол?
-Өнөөдөр бид Хятадаар шулганаж байх байсан. Өнөөгийн Төвдийн хувь заяа Монголыг хүлээж байсан юм. Тэр үед Манж, Чин гүрний эрхшээлд байсан субъектүүдээс манай улс цор ганцаараа тусгаар тогтнолоо олж чадсан. Бид эзэн Чингисийн байгуулсан Их Монгол улсынхаа гал голомтыг сахих, эзэд нь. Гэвч өнөөдөр монголчууд эзэн шиг нь байж чадахгүй байгаа нь харамсалтай. 

- Тусгаар тогтносон Монгол улс болоход Богд хаан ямар хувь нэмэр оруулсан бэ?
-Богд хаан бол бидэнд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг өгсөн гавьяатай хүн. Гэвч социализмын он жилүүдэд “шар феодал”, “сохор Богд” гэх зэргээр уран зохиол, кинонд их онцолдог байсан нь хүмүүсийн сэтгэхүйд их нөлөөлсөн. 

Харин түүхэн баримтуудад өөрөөр бичдэг. Хан, ван, гүн, ноёдыг нэгтгэж, Монгол улсын сайн сайхны төлөө өөрийгөө зориулсан хүн. Тэрээр төрийн бүх хэрэгт монгол бичгийг нэвтрүүлж, өөрийн хууль цаазтай болгосон. 

Сайн бодоод үзвэл өнөөдөр тэрбум хүний Хятад соёл болон зуун сая хүний Орос соёл дунд гуравхан сая хүний Монгол соёлыг оршин тогтнох боломжийг 1911 онд Богд хаан тавьсан юм. 

- Мэдээж тусгаар тогтнолд амар хүрээгүй биз. Тухайн үед тэмцэж явсан зүтгэлтнүүд юуг золиосолж, өнөөдөр бид ингээд эрх чөлөөтэй амьдарч байна вэ?
-Энэ өдөр тэр үеийн зүтгэлтнүүдийг нэрлэх нь зүйтэй. Мэдээж Богд хаан, Да лам Цэрэнчимэд, Сайн ноён Намнансүрэн, Чин ван Ханддорж, Түшээт ван Чагдаржав, Намсрай гүн, Далай ван Гомбосүрэн, халхын дөрвөн хан, хутагт, хувилгаадыг дурдахгүй байхын аргагүй. 

Бусад улсын эрхшээлд байхдаа түүний эсрэг босно гэдэг мэдээж “толгой цустах” ажил. Өөрөөр хэлбэл бүх амьдралаа золиосолж, зориулсан юм. Гадна, дотны шахалт нөлөө ямар аймшигтай байсныг хэн бүхэн гадарлана биз. Үнэндээ энгийн хүнд байх хувийн амьдрал гэх зүйл тэр хүмүүст байсангүй. Хувийн жаргалаа хөөх нэг ч гэсэн боломж байгаагүй.

Айл гэр тусгаарлахад л ямар их ажил болдог билээ. Тэгэхэд 200 гаруй жил төрийн уламжлалаа мартсан төр улсыг тусгаарлаж, төвхнүүлнэ гэдэг тийм санасны зоргоор болох зүйл үү гэдгийг л санаж явах хэрэгтэй. 

- Сүүлийн жилүүдэд залуус гэлтгүй дийлэнх иргэд Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсэн өдрийн талаар төдийлөн анхаарч, ойлгохгүй байгаа гэж санагддаг. Энэ явдлыг зогсоохын тулд нэн тэргүүнд ямар арга хэмжээг авах хэрэгтэй вэ?
-Дэлхий хэдий даяаршиж байгаа ч гэсэн бид үндэсний гэх соёл, түүхээ орхигдуулалгүй, илүү их анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Шинэ жилийн баярыг бид яаж анхаарч үздэг билээ? Түүнтэй л адил.

Түүхийг үзэл суртлын зэвсэг болгодог байсан биднийг хар үстэй, хар нүдтэй гэдгээс өөрөөр Монгол хүн гэж хэлэхэд хүнд. Тиймээс залуус “Би хэн бэ?”, “Би Монгол хүн мөн үү?”, “Юугаараа би Монгол хүн юм бэ?” гэдэгт асуултыг өөрсдөөсөө асуудаг байгаасай. 

Дараагаар нь эрдэмтэд түүхийн сурах бичиг, номыг үнэн бодитойгоор бичих хэрэгтэй. Мөн бэлэн судалгаанд тулгуурласан уран зохиол, кино, дэлгэцийн бүтээлүүдийг олноор нь гаргавал ач холбогдолтой байна гэж боддог.

Тэгж л Монгол хүн Монголдоо хайртай, Монгол хүн Монгол хүндээ элэгтэй болно.

- Цаг гарган ярилцсан танд талархлаа.