Афганистаны төрт ёс, улс төрийн ирээдүй цаашид ямар байх бол гэдэг нь дэлхий дахины анхаарлыг татаж, түгшээж буй нэг гол сэдэв билээ. Учир нь АНУ, НАТО энэ улсад энхийг сахиулах үүргээ хэзээ нэгэн цагт бүрэн өндөрлөнө. Зөрөөд Кабулд талибанчууд ороод ирэх магадлал нэн өндөр. Тэр утгаар гарчгийн сэдвийг хөндөв.

АНУ, НАТО лалын мухар сүсэгтэй тулалдаад аль нь ч ялж чадаагүй, чадах ч үгүй

Афганистаны нутаг дэвсгэрт 1996–2001 онд “Афганистаны Лалын Эмират” гэх төрт-улс Талибаны хяналтад оршин тогтносон, улс орноо VII зуун руу ухраахыг оролдсон, шариатын хуулиар нийгмээ захирсан, харгисласан үеийг энд эргэн сануулах гэж байгаа хэрэг.

Талибаны xap тамыг гэрчлэх түүх ийн эхлэлтэй. Талибан гэх энэ хөдөлгөөн 1979-1989 онд зөвлөлтийн түрэмгийллийн үед, Хельменд, Кандагар мужуудад гол төлөв медресийн (шашны сургууль) оюутан сурагчдаас бүрдэж лалын фундаменталист хөдөлгөөн болж төлөвшжээ. Угсаатны хувьд дийлэнх нь пуштун, үзэл суртал нь лалын хэт тулгуур фундаментализм, өрнийн ба орчин үеийн бүх зүйлийг үл таална.

Тэд Кабулыг 1996 онд эзлэн авч, 1997 онд Герат, Мазари-Шарифт хяналтаа тогтоосон. 2000 он гэхэд Умардын альянс гэх мужахедуудын отрядыг Афганистаны төв мужуудаас үлдэн хөөж, зүүн хойд Бадахшан муж руу шахаж, нутаг дэвсгэрийнхээ 90 хувийг гартаа оруулжээ.

Шариатын хуулиар хүн амын дийлэнхийн эрхийг хязгаарлан, эмэгтэйчүүдийн ажил хийхийг хориглон, охидыг сургууль, их сургуульд суралцахыг болиулсан юм. Мөн зөрчсөнийг нь хатуу цээрлүүлэн, хулгайчийн өрөөсөн гар, өрөөсөн хөлийг тайрах зэргээр цээрлэл амсуулж байв.

Харин Чеченийн Ичкерийн Ерөнхийлөгч Зелимхан Яндарбиевын ярьснаар, талибанчууд бүр гайхалтай хүмүүс, талибанчууд Афганистанд гайхамшигтай дэг журам тогтоосон болж таардаг. Тэрээр 1999, 2000 онд Кабулд айлчлаад 2001 онд сэтгэгдлээ хуваалцаж бичихдээ:

-Раббанийн үед юу болж байлаа. Мэдэж байгаа биз дээ? Масуд, Дустум бүгд л засгийн эрхийн төлөө тэмцэлдсэн, бүгд л зэвсэг агсаад хөлхөж явсан. Тэгвэл талибанчууд ирээд юу болгов? Жирийн иргэн айж эмээхээ больсон шүү дээ гэжээ.

Афганистаны Лалын Эмиратын Гадаад хэргийн сайд Вакиль Мутаваккиль 2006 онд ингэж дурссан байна. “Талибанчуудыг ирэхэд улс орон тарж бутрахын босгон дээр тулаад байсан ба хээрийн ангийн захирагч бүр суугаа нутагтаа өөрийгөө хаан гээд бодчихсон байлаа. Хамгийн чухал нь, бид тарж бутрах аюулыг зайлуулж, эх орноо эргүүлэн нэгтгэсэн юм.

Биднийг төр барьж байх үед хар тамхины тариалалт хийхийг хатуу хориглосныг нийтээрээ мэднэ. Бид л шийдсэн бол их бага гэлтгүй ажлыг бүгд л хийж бүтээдэг байсан. Шийдвэрийг хэн ч цуцалж чадахгүй, хатуу биелүүлнэ. Амгалан тайван байдал ноёрхож байлаа. Бид хянаж байсан нутаг дэвсгэрийнхээ хүн амын зэвсгийг хурааж, хэн ч зэвсэг хэрэглэх эрхгүй болгосон байсан юм” гэжээ.

Талибанчууд бүгдээс нь алба гувчуур авдаг байсан. Гэхдээ тэдний үед дэг журам гэж байлаа, айх аюулгүй байлаа. Хээл хахууль, хулгай дээрэм гэж байсангүй. Шударга, алагчлалгүй шүүхийн системтэй, иргэдийн асуудлыг дор нь шийдэж өгдөг, юу хэрэгтэй байна талибанчууд тусалдаг, өөрсдөө хэрэг хийдэггүй байсан хэмээн жирийн афганчууд ам булаалдан ярина. Энэ тухай Foreign Policy сэтгүүлийн 30/04/2010 дугаарт сурвалжлага хүртэл гарч байжээ.

Афганистаны Лалын Эмиратыг Пакистан, Саудын Араб, АНЭУ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоосон, 2001 оны намар АНУ-ын цэргийн ажиллагаа эхэлж, Талибаны дэглэм унахад энэ гурав тэр үеийн Афганистанаас харилцаагаа тасалсан. Де-юре зөвшөөрсөн гурав нь энэ.

Де-факто зөвшөөрсөн нь Туркменистан байв. Талибаны Засгийн газартай хэд хэдэн удаа уулзсан. 2000 оны нэгдүгээр сарын 16-нд Афганистаны Лалын Эмират, Чеченийн Ичкерийн БНУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосон. Тэр ч бүү хэл, Кабулд Ичкерийн ЭСЯ, Кандагарт Консулын газраа нээж байжээ.

Энэ орныг зөнд нь орхивол ямар вэ гэсэн үзэл дэлхий даяар түгээмэлжих ажгуу

Талибанчууд хөөгдөөд яг 10 жил өнгөрч байх үест ийм нэгэн үйл явдал болжээ. Би хэргээр “Tалибан” гэдэг гарчгийн дотор оруулъя гэж шийдлээ. “2011.04.01”. Энэ өдөр дэлхий нийтийг донсолгосон мэдээ Афганистаны Мазари-Шариф хотоос тархлаа. Баасан гаригийн их мөргөл өнгөрөөгөөд олон мянган лалын мухар сүсэгтэн “АНУ-д үхэл! Израильд үхэл!” хэмээн орилолдон уйлалдсаар НҮБ-ын Төлөөлөгчийн газар руу уулгалан дайрав.

Дор хаяж 20 хүн, түүний дотор НҮБ-ын ажилтан, өөрсдөд нь буян үйлдээд сууж байгаа гэм зэмгүй долоон ажилтныг алж, хоёрынх нь толгойг тасдав. Байшинг нь эвдэж шатаасан гээд үгээр эвлүүлэн бичихийн аргагүй балмад хэрэг өдөөжээ. Хаа хамаагүй АНУ-д христосын нэг сүмийн пастор Коран судар шатаалаа хэмээж уурссан мусульманчууд хилэгнэж байгаа нь тэр байв.

Мусульман–христианчуудын хоорондын аймшигт дайны гэрч нь манай гариг өөрөө болох тухай уриалга хэрэгжиж байгаа нь энэ юм болов уу хэмээн тэр өдөр дэлхий нийтээрээ түгшин харж байлаа. Ийнхүү Афганистанд НҮБ-ын ажилтнуудыг гэсгээн цээрлүүлсэн энэ “2011.04.01” бол НҮБ-ын түүхнээ арилшгүй хар өдөр болж үлджээ. Цаашид олон улс орон, ард түмэн, сүсэгтнүүдэд гашуун сургамж болж үлдсэн тэр хар өдөр шүү дээ! Ямар сургамж вэ гэвэл:

• Эрх зүйт төр, хууль тогтоомж, нийгмийн харилцааны эрхэм нандин бүхэн лалынхаар солигдох;
• Лалын шашны хэл, бэлгэдлийг илүүтэй хэрэглэх;
• Лалын шашны зан үйлийг хэт дээдлэх;
• Лалын боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх;
• Лалын шашны сургуулийг олноор байгуулах, төрийн мэдлийн сургуулиудыг лалжуулах;
• Эмэгтэйчүүд гивлүүр алчуур зүүх, эрчүүд сахлаа хусахгүй байхаас эхлээд лалын дэг жаягийг нийгэмд нэвтрүүлэх;
• Сөрөг хүчнийг лалынхнаар дүүргэж, секуляр Засгийн газрын эсрэг босож тэмцэх;
• Лалын шашинт улс орнуудын олон улсын эв нэгдлийг уриалан дуудах нь эцсийн бүлэгтээ ийм л эмгэнэлд хүргэнэ гэх сургамж бөлгөө.

Америк эрдэмтэн Жон Эспосито гэгч дээр ийнхүү тэмдэглэсэн нь өнөөгийн Афганистанд харагдсан, харагдсаар байгаа нь энэ. Лал сэргэн мандсаны үр дүн, бүтээл нь НҮБ-ын ажилтнуудыг Мазари- Шарифт хэрцгийгээр алж талсан явдал боллоо. “Tалибанчуудын харанхуй үе” огт арилаагүй, бүр амь бөхтэй байгаа юм байна гэдгийг тэр өдөр харуулсан. Харин түүнээс хойш таван жил өнгөрөхөд байдал бахь байдгаараа.

Түүхэндээ өмнө нь Британи, СССР, эдүгээ АНУ, НАТО лалын мухар сүсэгтэй үхэх сэхэхээ үзэлцэн тулалдаад аль нь ч ялж чадаагүй, чадах ч үгүй. Ийм гэдгийг Их Британийн БХЯ-ны нэгэн илтгэлд нэгэнтээ хүлээн зөвшөөрчээ (Эх сурвалжаас нь уншигч Та бүрэн эхээр нь үзэхэд гэмгүй – MoD admits campaign in Afghanistan is 'an unwinnable war', independent.co.uk)

• Афганистан дахь манай цэргийн үүрэг зарчмын хувьд хэрэгжээгүй, хэрэгжинэ гэдэг нь ч эргэлзээтэй гэж дүгнэсэн байх юм.
• Босогчдын тулгуур газруудыг эзлэн авч, тэгээд энгийн хүн амыг хамгаална гээд ч НАТО-гийн хүч нь хүрэхгүй юм байна. Эвслийн цэрэг гарсны дараа Афганы Засгийн газар тэсч тогтоно гэх ямар ч баталгаа алга гэсэн гутранги дүгнэлт бас байна.
• Афганистан хаашдаа сүйрсэн, маш сул эдийн засгийн баазтайгаа үлдэж байгаа тул өрнийнхөн удтал энэ орныг дэмжиж тусалж байхаас аргагүй. Афганистаны дотоодын байдал тогтвортой боллоо ч удирдлага нь засгийн эрхэнд тогтож чадах уу. Хөрш Пакистан нь Кабулын эрх баригчид сайн ажиллаасай гэж хүснэ гэж үү дээ гэсэн гутранги асуулт илтгэл зохиогчид тавьсан байх аж.

Гаднын үзэл суртал (коммунизм, марксизм-ленинизм, ардчилал, эрх чөлөө, хүний эрх гэх мэт) тийшээ нэвчин орох ямар ч нөхцөлгүй болтол нь ислам хэдэн арван үеэр нь тархийг нь идээд бүрэн шингэчихсэн энэ орныг зөнд нь орхивол ямар вэ гэсэн үзэл дэлхий даяар түгээмэлжих ажгуу.  

Г.Гомбо /проф. (PhD)/