-Илгээлтийн эздийн түүх-

“Манайх хүлэмжтэй, хэрэгцээний ногоогоо хангачихна. Өвөл 70-80 кг чацаргана хураадаг. Үүнээс их ургадаг ч гүйцэд хурааж чаддаггүй. Манай хашаанд монос, үхрийн нүд, тэхийн шээг гээд олон төрлийн мод бут бий. Үхрийн нүд, гүзээлзгэнэ болчихсон байгаа, та нар хоолоо идээд гарч, түүж идээрэй. Сүүдэртэй газарт ургасан нь жаахан хатуу. Хөгшин бид хоёр ач, зээ нараа мөн хардаг юм. Ойрд харин хүүхэд харах ажлаас чөлөөлөгдлөө. Хүүхдүүд ажил хийдэг” хэмээн ярих энэ хүнийг Д.Дашмаа гэдэг.      

С.Хишигсүрэн, Д.Дашмаа нар  Эрдэнэтийн хоёр дахь ээлжийн илгээлтийн эзэд. Эхний ээлжийнхэн 1974 онд ирцгээжээ. Тэд 1975 онд Эрдэнэтэд танилцан, энэ хотдоо амьдарсаар байна.   

Хотоос сэтгүүлч, зурагчин зорьж ирэхийг тэдэнд урьдчилан дуулгасан тул гэрэл зургийн цомгоо ил гаргажээ. Хэлж ярихаа ч бэлдэж тохирсон юм уу, биднийг гэрт нь ороход л ярьж эхлэв.    

Д.Дашмаа гуай:

-Би Булган аймгийн Тэшиг сумын уугуул. 1975 оны долдугаар сарын 6-нд Налайхад ЕБС-иа төгсөж, наашаа илгээлт авч, ЗИЛ 130 машинтай ирсэн. 18 настай байлаа. Эртний хүн байгаа биз? Эрдэнэтийн бүтээн байгуулалтад оролцох хүсэл эрмэлзэлтэй тул зорьж ирсэн. Биднийг урьж авчирсан юм. Энд ханьтайгаа учирч, бид хоёр 1976 онд айл болж, анхны хүүхэд маань 1977 онд төрсөн.

Манай нөхөр цэргээс халагдаад, Лодонгийн Түдэв гуайн гарын үсэгтэй илгээлтээр 1975 онд ирсэн. Эд нар Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн цуваагаар ирцгээсэн. Манай хүн гурав, би хоёрдугаар байранд суусан. Одоо тэр байшингуудаас үлдсэн болов уу? Биднийг ирэхэд орос сургуулийг барьсан байв. Булган аймгийн тосгоны статустай байсан юмдаг. Орос, монгол цэргийн ангиуд, барилгын ангийнхан ирчихсэн байв. Орос мэргэжилтнүүд их олон. Монгол ажилчдын нэгдсэн захиргааны дарга нь ЗХУ-ын гавьяат барилгачин Жихшу Ланте Адело Васильевич гэж хүн байсан.

Гудамжаар явахад ихэнх нь оросууд. ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд багтсан, улс бүрээс хүн ирсэн. Анхны өдрөө гудамжинд явж байгаад хүнээс цаг асуутал мөрөө хавчаад. Тэгсэн татар хүн байсан. Гаднаас нь харахад  яг л монгол хүн шиг. Зурагтаар Эрдэнэтийн бүтээн байгуулалтыг их мэдээлсэн. Тэрийг хараад ирэхээр шийдсэн дээ. Энд ирж, сайн ажиллаад, ээж аавынхаа нэрийг дуурсгана гэж бодсон. Хүн болж төрсөн хэргээ бүтээе гэж бодсон.    

-Та ямар ажил хийдэг байв?
-Би цахилгаанчин болохоор байшингийн монтаж хийнэ. Гэрэл дамжуулах утаснууд, унтраалгын суурь гэх мэт цахилгаанд орох бүх зүйлийг бэлдэнэ. Бороо дусахааргүй, модон байшинд анх ажилласан. Удалгүй Барилга үйлдвэрийн комбинат-1 болон 2 ашиглалтад орж, угсармал орон сууцны хавтангуудыг хийж эхэлсэн. Цахилгаан цехээс бусад нь ээлжээр ажиллана. Одоо Эрдэнэтийн ажилчид цуваагаар ирж очдог шиг бид бас тэгж явна. Автобусаас хоцорвол ажлаасаа ч хоцорно.

Бороо их орно, гудамжууд замгүй, битүү шавхайтай. Би нэг удаа автобус руу гүйтэл гутал шаварт зоогдоод, автобусаас өөр унаагүй тул гутлаа шүүрээд гүйсэн юмдаг. Ажлаас хоцрохоор орос дарга цаг руугаа заана. Яана аа гээд их айна. Цалин буухаар хэдэн төгрөг хассан бол доо гэж бодтол хасаагүй байж билээ. Тэгэхэд их баярласан, урам авч, дахин хоцрохгүй юм шүү гэж их хичээсэн. Цагийг маш нарийн баримтална, ажил тасална гэсэн ойлголт бидэнд байгаагүй.

Оросууд амралтаараа нутаг руугаа явна. Ирэхдээ гоё гоё бэлэг авчирна.

Газар хөдлөлтөөс сэргийлж, зургаан хорооллын орон сууцыг төмөр карказ зангидан барьсан юм. Оросууд тэр байшингуудад орсон. Биднийг гэртээ их урина, дайлна гэж жигтэйхэн. Манай нөхөр Сергей гэж орос найзтай. Манайд  мотоциклтойгоо оирээд биднийг авч явна. Аав ээжээс сурсан ч хүнийг яаж дайлах, хүнтэй яаж ярих соёлыг би Сергейн эхнэрээс л сурсан даа. Би хүнтэй суугаад удаагүй, залуухан байв.

Хүүхдээ яаж арчлах, зууш, жимсний чанамал яаж хийхийг огт мэдэхгүй шүү дээ. Энэ бүхнийг надад миний ээж шиг л заасан. Юм элбэг байсангүй, хуучин ноосон цамцыг хөвөөд, хүүхдэдээ оймс, хантааз нэхэж сурсан. Орны ширмэл бүтээлэг оёхыг ч заалгасан. Сурснаа бусад эмэгтэйчүүдэд заадаг байв.       

Нөхөр нь орой ажлаасаа ирэхийг дөхүүлээд орос эмэгтэйчүүд ширээ засна, үс зүсээ янзална, муу хувцсаа солино. Орос дэлгүүрээс манай хүүхдэд хувцас авчихсан байна. Мөнгийг нь өгөх гэхээр авахгүй. Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд биднийг ингэж л өөрсдийн үр хүүхэд шиг л халамжилж, хайрлаж, сургасан. Биднээс насаар ахимаг хүмүүс байв. Тэд намайг Даша гэж дуудна.

Оросууд амралтаараа нутаг руугаа яваад ирэхдээ гоё гоё бэлэг авчирна. Би эхэндээ бэлэг өгч явуулахаа мэддэггүй байв. Дараа нь эндээс бэлэг дурсгалын зүйл өгч явуулдаг болсон. Нутаг буцсаных нь дараа орос найз нартайгаа захидлаар харилцдаг, шуудан орж утсаар ярьдаг байв.       

ЗХУ ажилдаа, салбартаа шалгарсан, хамгийн туршлагатай, шилдэг мэргэжилтнүүдээ сонгож, Монгол руу явуулсан юм билээ. Гайхалтай хүмүүстэй хамт ажилласан нь аз зол юм. Яаж ажил хийхийг нэг бүрчлэн заасан. Нэг мэргэжил хангалтгүй, хос мэргэжилтэй бол гэж зөвлөхөөр нь би ажлаа тараад оройн сургалтад сууж, цахилгаанчны сацуу гагнуурчин болсон.        

Дарханд үйлдвэрлэсэн барилгын хавтангуудыг энд авчирч, байшин кранаар угсармал байрууд барьсан юм. Угсралтын багт олон орос ажиллаж байв. Бид таван давхар сууцнууд барьсан. Байшингийнхаа дээвэр дээр гарч, хучилтаа хийх мөч хамгийн сайхан. Бүгдээрээ Ура хашхирцгаадаг байв. 1980 оноос монгол бригадууд бие даан барьж эхэлсэн. Дараа нь би залуучуудын халамжлан хүмүүжүүлэгчээр ажилласан даа.      

Эрдэнэт хэзээ Улаанбаатар шиг хот болох бол доо гэж боддог байв. Олон аймгаас илгээлт авсан, оргилуун сэтгэлтэй залуус энд цугласан. Одоо хот маань ийм сайхан болсныг харж байна. 2017 онд би Эрдэнэт хотын хүндэт иргэн болсон юм. Хотын бүтээн байгуулалтад оролцсон гэж Алтангадас одонгоор ч шагнуулсан. Танай сайтаар дамжуулан илгээлтийн эздэдээ 50 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе.      

Энэ бүтээн байгуулалтад оролцсон бүх хүнээр маш их бахархдаг. Эрдэнэтийн анхдагчид жилээс жилд цөөрөөд л байна гэж Д.Дашмаа гуай ярив. Энэ хотыг босгоход орос, монголын нийт 6000 хүн оролцжээ. Тэдний 1000 нь илгээлтийн эзэд юм.