УИХ-ын чуулганы ээлжит хуралдаан үргэлжилж байна. Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслийг хэлэлцэж буй юм.

Ингэхдээ, Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Франц Улсын “Орано Майнинг С.А.С” компани хооронд байгуулах уран олборлох төслийн Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг зөвшилцөх эсэхийг хэлэлцэж байгаа юм.

Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар “Сар гаруй ярьсаны эцэст “хоёр яс салах” гэж буй улсууд шиг л байх шив. Өнөөдөр хэлэлцээд дуусах нь гэж бөөн баяр байх шиг байна.

Найзууд минь, энэ гэрээг та нар аваад байгуулна. УИХ-ын гишүүд бид хяналт, хариуцлага тооцож, араас нь байнга хянаж байх нь Монголын ард түмний өмнө хүлээсэн хариуцлага үүрэг гэдгийг онцгойлж байна.

Би хоёр зүйлийг л байнга асууж ирсэн. Нэгдүгээрт, Цацраг идэвхт аюултай хог хаягдлыг устгах, булах үйлдвэрийг хөрөнгө оруулагч тал барина гэдгийг та бүхэн баталгаажуулж, хэлэлцээрт оруулсан гэдгээ сайтар хэлээд өгөх боломж байна уу.

Хэдэн төгрөгөөр үйлдвэр барихыг нь хэлээд өгөөч. Ядаж хоёр үйлдвэртэй болъё л доо.

Хоёрдугаарт, хүхрийн хүчлийн үйлдвэр барина гэдэг нь бүтээгдэхүүний орц нь нормоороо байна уу гэдэг үйлдвэрлэлийн явцыг хянана гэсэн үг. Олон талтай.

Хүхрийн хүчлийн үйлдвэрийн цаад мөн чанар нь Монгол орон мөрөөдөл болсон зэс хайлах үйлдвэртэй болно гэсэн үг. Зэс хайлах үйлдвэр баръя гэхээр элементийн хүчлээ яах вэ гэдэг шүү дээ. Энэ бол том боломж. Ийм боломж бий. Үйлдвэрийг барихаар болсон, хэдий хугацаанд, хэдэн төгрөгөөр барих вэ гэдгээ хэлж өгөөч.

Гуравдугаарт, ТЭЗҮ-г хэзээ эцэслэн батлах вэ? Хэзээ танилцуулах вэ? Ямар ч ТЭЗҮ-гүйгээр гэрээ байгуулах гэж зүтгэнэ гэдэг бол бид “тата тунгаадаж” байна гэсэн үг.

Дөрөвдүгээрт, Менежментийн зардал буюу үйл ажиллагаа, хөрөнгө оруулалтын зардлын 4 хувийг нь францууд авна гэж байна. Борлуулалтын орлогоос буюу маркетингийн зардлаас 2 хувийг авна гэжээ.

Өгөөж гэдэг үг битгий хэрэглээрэй. Оюутолгой ч гэсэн өгөөжийн 54 хувь нь Монголынх байна гэж байсан. Өдөр бүр 1 сая ам.доллар орж ирнэ гэдэг байсан. Монголын төсвийн гуравны нэгийг нуруундаа үүрнэ гэдэг байлаа. Бүгд худал болсон.

Тэгвэл дээр дурдсан зардлууд нэмэгдэхэд бидний авах ашгийн хэмжээнд нөлөөлөх үү. Нөлөөлөхгүй гэж хэлэх боломж бий юу?

Эцэст нь хэлэхэд, энэ хууль анх яаж орж ирсэн бэ гэвэл Цөмийн энергийн тухай хуулийн 5.2 болон 5.3 буюу бид газар доор буй ураныг өгөөд оронд нь үнэ төлбөргүйгээр, санхүүгийн ямар ч эрсдэлд оруулахгүйгээр 51 хувь, 34 хувийг төр шууд эзэмшинэ гэдэг юмнаасаа татгалзаж байгаа юм.

Зэсийн ордны гэрээ ингэж орж ирсэн бол та нар агуу юм хийж байх байсан даа. Оюутолгойн гэрээ хийхэд бид цөм “алуулсан”. Ухаантай болгосон Оюутолгойд баярладаг.  Гэвч, энэ даанч уран юм даа. Уран бол үнэ цэн гэхээс илүү маш ховор зүйл” хэмээн үзэл бодлоо илэрхийлж, асуултууд асуулаа.

2028 оноос буюу уурхай ашиглалтад орсноор тусгай АМНАТ-ыг авснаар иргэдийн хуримтлалын данс руу шилжинэ.

Түүний асуултад ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учрал хариуллаа. Тэрбээр “С.Ганбаатар гишүүн ингэж их санаа зовниод буй нь зөв.

Өнгөрсөнд алдаж, ойлгосон сургамжаа бид хэзээ ч мартаж болохгүй. Оюутолгойн гэрээг хэлэлцэж байхад хүснэгтэд 20 хувийн ногдол ашиг буюу 998 сая ам.доллар авна гэсэн байна. Одоо ногдол ашиг авсан зүйл алга.

2010 оны Оюутолгойн төслийн ТЭЗҮ-д 2010-2013 онд Монгол Улсын Засгийн газарт 6.2 тэрбум ам.доллар орно гэсэн байсан.

Гэтэл 2023 оны бодит байдлаар гүйцэтгэл нь 2.8 тэрбум ам.доллар л байна. Энэ бол өнөө 5 хувийн АМНАТ-аар л олсон орлого болж байгаа байхгүй юу.

“Орано Майнинг С.А.С” төсөл 2031 онд анхны ногдол ашиг өгнө гэдэг ТЭЗҮ-тэй.

Хэрэв бид, Оюутолгой төсөлд 51 хувьд хүрэхгүй тохиолдолд өгөөж тохируулах буюу байсан бол 50+1 хувийн тохируулга байсан бол Засгийн газар нэмэлтээр жил бүр 352 сая ам.долларын авах бололцоотой байсан. Үүнийгээ бид алдсан. 34 хувиа авна гээд л яваад байсан. Ногдол ашиг нь одоо хүртэл хуваарилаагүй.

Эцсийн үр дүнд, монголын ард түмэнд дийлэнх нь ирэх ёстой учраас бид түүнийг УИХ-ын тогтоолоор орлуулаад явж байгаа. Түүнээс эзэмшлээсээ татгалзаагүй. 

Энэ төслийг хэрэгжүүлэхдээ аль нь илүү ашигтай байх уу. Тиймээс “Орано Майнинг С.А.С” төсөл 2031 онд анхны ногдол ашиг өгнө гэдэг ТЭЗҮ-тэй.

Гэтэл 2028 оноос буюу уурхай ашиглалтад орсноор тусгай АМНАТ-ыг авснаар иргэдийн хуримтлалын данс руу шилжинэ.

Тиймээс энэ гэрээний гол онцлог бол 51 хувийг хангуулахад л оршиж буй.

С.Ганбаатар гишүүнд хэлэхэд, ТЭЗҮ байхгүй гэж хэлж болохгүй л дээ.

2015 онд тэр үеийн үнээр 66 ам.доллар байхад ТЭЗҮ анх батлагдсан. Түүнээс хойш шинэчлэгдээд явж байгаа юм.

Яагаад эцсийн байдлаар алх цохиод Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн зөвлөл шийдээгүй байна гэвэл УИХ-ын стратегийн ордын төрийн эзэмшлийн 34 хувийг орлуулах тогтоолыг хүлээж байсан. Түүнээс биш 80 ам.доллар гэж тооцоод шинэ ТЭЗҮ бэлэн болох байсан. Стратегийн ордыг орлуулах тогтоол албажих ёстой байсан” гэлээ.

Мөн ажлын хэсгээс хог хаягдлын менежментийн талаарх асуултад хариулт өгөв.

Тэрбээр хэлэхдээ "Аюултай болон цацрагийн хог хаягдлын менежментэд хэдэн төгрөг тусгасан бэ гэдэгт хариулъя.

ТЭЗҮ-ээр буюу урьдчилсан байдлаар хог хаягдлын менежментийг хэрэгжүүлэхэд 2.3 сая ам.долларыг тусгаад байна.

Эрсдэл, мониторинг хяналтын үнэлгээг тус тусад нь хийхээр байна. Энгийн хог хаягдал ялангуяа үйлдвэрийн хог хаягдлыг дахин ашиглах технологийг хэрэглэнэ.  

Харин аюултай хог хаягдлыг яг үйлдвэрээ бариад уурхайн төсөлд хэрэгжүүлэхийг гэрээний 9.2 дахь заалтад тусгасан.

Тиймээс энэ зардалд ТЭЗҮ болон байгальд орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд тусгасны дагуу үйл ажиллагааг явуулна.

Аюултай хог хаягдал, бага цацрагт хог хаягдал нь хуулийн хүрээнд хоорондоо ялгаатай зохицуулалттай. Хог хаягдлын тухай хуульд зааснаар аюултай хог хаягдал нь гурван зэрэглэлд ангилагддаг.

Дугуй, тос тосолгооны материал, бусад хог хаягдлыг бүгдийг нь аюултай гэх ангилалд байна гэж буруу ойлгодог. Төсөл хэрэгжүүлэх явцад гарах хаягдал буюу аюултай хог хаягдал, бага цацрагт хог хаягдлын талаар олон нийтэд шинжлэх ухааны суурьтай дэлгэрэнгүй танилцуулж, ойлгуулна" гэсэн юм.