Дайчин нөхрийн дууг үе үеийн эх орончид, армийнхан андахгүй энэ дуунд гарах саарал шинель Ө.Баярмагнай хоёр хамтдаа 40 жилийг ардаа орхижээ. Тэрбээр цэргийн, амьдрал дуундаа хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж өнөөдөр энэ алдарт хүрчээ. Олны нэрлэдгээр цэргийн баяр хэмээгдэх болсон энэ өдөр ардын жүжигчин хэмээх эрхэм алдрыг хүртсэн ахмад уран бүтээлчтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын ардын жүжигчин гэх эрхэм хүндтэй цол авсанд уншигчдынхаа өмнөөс баяр хүргэе.
-Ах нь үнэхээр их баяртай байна. Энэ цол бол зөвхөн Ө.Баярмагнайг шагнасан юм биш, Цэргийн дуу бүжгийн чуулгын хамт олныг шагнаж байгаа гэж бодож байна. Яагаад гэвэл манай цэргийн чуулга 78 жилийн түүхтэй хамгийн ахмад нь. Чуулгаас ардын жүжигчин ердөө төрж байгаагүй. Суурин дээрээсээ төрсөн ардын жүжигчин гэдгээрээ бахархаж байна. Хожим миний араас олон гавьяат, ардын жүжигчин төрнө гэдэгт итгэж байна.

-Энэ эрхэм цолыг авч байхдаа урлаг хэмээх агуу ертөнцөд анх хөл тавьж байснаа, бас багшаа санасан байх?
-Намайг энэ сайхан урлагт хөтөлж, хөлийг минь дөрөөнд, гарыг минь ганзаганд хүргэсэн хүн бол ардын жүжигчин П.Хаянхярваа, С.Мяасүрэн, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Гунаажав багш, тэр үеийн Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд. Тэдний хүчинд би өнөөдөр өдий зэрэгтэй явна. 1969 оноос хойш 40 жил зүтгэсний минь, алдарт "Жаран хар, арван цагаан"-ы минь ач гавьяа.

-1960-аад онд " Жаран хар, арван цагаан" гэж гайхалтай сайхан уран бүтээлчид байсан. "Жаран хар"-аас ердөө таван гавьяат төрсөн гэдэг. Анхны ардын жүжигчин нь та  боллоо. Ер  нь урлагт ирсэн, өөрөөр хэлбэл татагдах болсон шалтгаан нь юу юм бол?
-Багадаа дуулж бүжиглэдэг, хөөмэйлдөг их л авьяастай хүүхэд байж. Тэр тусмаа дуунд дэндүү сонирхолтой байсан. Сургуулийн маань дуухөгжмийн багш нар их сайн хүмүүс шүү. Тэдний минь ач буян.

-Хөөмийлдөг гэснээс одоо та хөөмийлдөг үү?
-Үгүй ээ. Одоо ч хөөмийлэх нь битгий хэл хэцүүдсэн байх. Хоолойгоо их шахдаг учир дуучин хүнд зохихгүй л дээ. Дасгалаа буруу хийвэл хоолойгүй болж мэднэ.

-Таны тухай "Суман галын дундуур дуулж явсан гавьяат" гэсэн нийтлэл 1996оныүедгарч байсныг санаж байна. Хаана дарийн утаа үнэртээд дуулж байсан юм бол?
-1983 онд Афганистанд очиж байсан. Тэнд Зөвлөлтийн дайчид, Афганис-таны цэргүүдтэй галын дунд дуулж байлаа. Болгарын Георгий Дмитрий, ОХУ-ын ардын жүжигчин Думын гишүүн Иосиф Кабзон нартай хамт Кабул, Кандагар, Фишвар зэрэг олон хотоор, ёстой л дайны гал дүрэлзсэн тийм газар очиж буун дуу сонсч, дарийн утаа үнэрлээд дуулж явлаа. 40 жил цэргийн уран бүтээлд зүтгэхдээ очоогүй газар алга. Тэр тусмаа цэргийн анги нэгтгэл, хилийн манаанд хүртэл очиж тоглож байлаа. Улсын хилээ манаж байгаа хилчид их сайхан улс байдаг юм.

-Цэргийн чуулгын анхдагч нь гэдэг шиг чуулгууд дотроо анхны гэсэн бүтээлүүдийг туурвисан байдаг. "Чингис хаан" рок дуурь бас анхдагч бүтээлд тооцогддог. Та энэ дуурьт ямар дүр бүтээсэн бэ?
-"Чингис хаан" рок дуурь Монголдоо төдийгүй Азидаа анхных болсон. Энд би Хэрээдийн ван Тоорилын дүрийг бүтээсэн. Ха1Йгийн үнэнч шүүгчид нь үзэгчид байдаг шүү дээ. Энэ дуурийн дараа үзэгчид тэр тусмаа залуус сэтгэл хангалуун байсан. Тиймээс залуучуудыг байлдан дагуулж чадсан дуурь болсон гэж бодож байгаа. Тэгээд ч манай чуулга эрдмийн чуулга гэдэг утгаараа уран бүтээлчдийн 90 хувь нь дээд мэргэжилтэй. Ийм учраас манайхаас муу уран бүтээл гарах ёсгүй гэж боддог.

-Танай чуулгын дарга хурандаа Гансүхийн тухай онцолмоор байна. Уран бүтээлчид, уран бүтээлтэй холбоотой аливаа мэдээллийг авахаар асуухад ердөө ч цааргалахгүй хэлж өгдөг. Гэтэл бусад чуулгын удирдах ажилтнууд тэр хүнээс асуу, энэнээс асуу гэж чирэгдэл учруулдаг. Танай чуулгыг өнөөдөр энэ зэрэгтэй авч яваа нь үе үеийн дарга нараас хамгийн шилдэг нь хурандаа Гансүх юм уу гэх бодол байдаг. Бас олон жил ажилласан хүний хувьд та өөрийн бодлоо хэлэхгүй юу?
-Өө за. Энэ тухай асууж байгаад их баярлалаа. Өөдлөх айл үүднээсээ гэдэг сайхан үг байдаг. Орж ирэхэд манай чуулга урд нь ямар байлаа одоо ямар байна. Харьцуулаад харахад эрс ондоо болсон. Энэ нь хурандаа Гансүхийн оролдлого, хөлс, хүч хөдөлмөр. Гаднаас нь харахад сайхан болгосон ч дотор талыг, өөрөөр хэлбэл уран бүтээлчдийн мэдлэг мэргэжлийг дээшлүүлэхэд байнга анхаардаг. Саяхан гэхэд манай чуулга мэргэжлийн 11 уран бүтээлчээр эгнээгээ өргөтгөсөн шүү дээ. Гавьяат аваагүй ч гавьяа ихтэй хүн гэж манай хурандааг л хэлнэ. Миний ажилласан 40 жилийн хугацаанд ансамблийг толгойлж байсан хүмүүс дотроос гүйх ухаан сайтай хамгийн шилдэг нь.

-Танай цэргийн чуулгаас олон сайхан гавьяат төрсөн. Залуус ч энэ уран бүтээлчдээс  суралцаж байдаг нь ойлгомжтой. Таныхаар танай чуулгаас гавьяат төрөх ойрхон байна уу?
-О.Хүрэлбаатар гэж миний шавь бий. Би шавиараа бахархдаг. Дайчин хөдөлмөрч хүүхэд. Яг одоо Монгол Улсын соёлын тэр-гүүний ажилтан цолоо гардаж авах гэж байна. Соёлын тэргүүн битгий хэл гавьяатын болзол хангасан. Ийм залууст төр шагналаа хайрлахгүй өгөх хэрэгтэй. Дээрээс нь Ч.Баярмаа, Л.Дэгчинжав, О.Батбаатар гээд сайн дуучид байна. Манайх 50 гаруй дуучинтай тэр дундаас муу гэх дуучин байхгүй шүү.

-Таныг ардын жүжигчин авах мөчид зохиолын дуучдаас гурван гавьяат төрсөн. Тэдний тухай ард түмэн таагүй ярьж байх юм. Эзнээ олоогүй шагнал болоод тэр юм болов уу. Цэргийн хүн цэгц шударга байдаг. Таны бодол ямар байна вэ?
-Нэгэнт Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаад гарын үсэг зураад өгсөн. Ард түмэнд дутуу санагдсан байж болно. Тэгвэл "Чи гүйцээж хийгээрэй" гэж ирээдүйг нь харж олгосон шагнал юм болов уу. Шагнал болгоны ард даалгавар, итгэл гэж байдаг.

- "Цэрэг чамдаа"-гийн Ш.Жавзмаа дуучинд гавьяат өгчихөж болоогүй юм болов уу?
-Тиймэрхүү алдар цолонд хүрээгүй олон сайхан дуучин хотод битгий хэл хөдөө ч олон бий. Үүнийг ойлгодоггүй юм. Тухайн хүнийг удирдлага дороо ажиллуулж байсан удирдах ажилтны алдаа байх. Тэд л тэр улсуудыг гаргаж ирэх ёстсой шүү дээ. 40 жилийн хөдөлмөр гэдэг чинь бага биш шүү дээ. Урлагийн амьдрал гэдэг нийгмийн хоёр тал юм уу гэж боддог. Гэтэл өнөөгийн залуу уран бүтээлчид тийм зовлон бэрхшээлийг туулаагүй. Жийп ч юмуу сайхан тансаг машинаар ирээд дуулчихаад яваад өгч байна. Гэтэл Монгол Улсын дархан хилийг хамгаалж байгаа гуравхан хүүхдэд очиж дуулсан хүнийг би мэдэхгүй л юм. Хэдэн бор цэргүүдэд минь үнэгүй дуулаад өгчихдөг уран бүтээлч одоо алга. Тэр цэргүүд, хил хамгаалж байгаа хүмүүс чинь ард түмэн байхгүй юу. Цэргийн дуучин хүний хувьд би үүнийг хатуу хэлэх байна.

-Ардын жүжигчин Ө.Баярмагнайг 100 гаруй дууны ая зохиосон, ер нь л зүгээр суудаггүй хүн гэж ярихыг нэг бус удаа сонсож байсан. Хийсэн бүтээснээ тоолж үзэв үү?
-Ах нь ёстой зүгээр суудаггүй. Жилдээ ямар ч байсан 20-30 уран бүтээл хийчихдэг. Багцаалбал 100 гарсан байгаа.

-Уран бүтээлч хүн бүх л уран бүтээлдээ хайртай байдаг. Таныг ард түмэнд таниулж өгсөн уран бүтээл нь юу вэ?
-М.Норсонжав гуайн "Дайчин нөхрийн дуу", н.Чимэддоржийн хөгжим, Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжавын шүлэг"Торгон хилийн зүг". Энэ хоёр дуутай миний амьдрал салшгүй холбоотой. Хоолоо олж идэх гэж анх дуулсан дуу минь. Түүнээс хойш 40 жил дуулжээ.

-Та "Дайчин нөхрийн тухай дуу"-г дуулсаар 40 жил болж. Танаас өмнө хэн хэн, хичнээн жил дуулсан бол?
-Энэ дууг надаас өмнө ардын жүжигчин Б.Жаргалсайхан, хөдөлмөрийн баатар Д.Пүрэвдорж багш дуулж байсан. Дууг зохиосон хүн нь ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн ч дуу нь мөнх байж байна. Монголын ард түмэн, хүүхэд багачууд том, жижиггүй энэ дууг мэднэ.

С.Туул