Санжаагийн Баяр гэж хүн­тэй танил дотно гэж худлаа хэлээд яахав. Харин аав ээж хоёрыг нь гайгүй таних юм. Санжаа багш гэж нэлээн зори­могдуу, өөрийн гэсэн бодол­той, гүдэсхэн эр байж билээ. Баярын ээж Дулмааг бол Монголд мэдэхгүй хүн байх­гүй байх.

Далаад оны үед юмуу даа, эрхлэгч маань нэг өдөр дуудаад “Нэг мундаг загасчин эмэгтэйн тухай хө­рөг найруулал хийнэ дээ. Зурагчнаа аваад яв. Гэр нь энүүхэн Дөчин мянгатад” гэж билээ. Эрдэнэ-Очир бид хоёр “Эмэгтэй загасчин гэж байдаг аа!” гэж ярилцсаар Дөчин мянгатын нэг айлд очсон сон. Дулмаа бидний бодож очсо­ноос огт өөр хүн байлаа. Загасчин биш загас судлаач, амьдралын хамаг утга учир нь загас судлалд зориу­лагд­сан, их том эрдэмтэн хүн байсан сан. Бид хэд удаан ярилцсаан. Загас судлаач маань жилийн дөрвөн ули­ралд Монгол орны томоохон нуур, гол, мөрнүүдээр аялан явж судалгааныхаа ажлыг хийдэг хүн байв. Нуурын хөвөөнд майхантай хаягдчи­хаад өчнөөн хоног сараар ганцаараа амьдарч, судал­гааны ажил хийдэг эмэгтэй хүн байдгийг тэгэхэд л би мэдэж биширсэн сэн. Тэгээд “Уул усны хүүхэн” гэсэн хөрөг найруулал нийтэлж байлаа. Миний олон хоног бодож олсон энэ нэр, их эр­дэмтэн хүнд төдий л зохисон­гүй, үлгэр домгийн юм шиг болгочихоод, нөхдөөс зэмлэл хүлээж байс­наа санаж байна. Сүүлд хэд хэдэн удаа таар­сан. Дорнод аймагт эрдэмтэн Дулмаа ажлаар очоод, Буйр нуур руу яваад буцаж ирэхдээ үндэс­тэй нь ачиж ирээд та­рьж ургуулсан моднууд Дор­нодын цэцэрлэгт хамгийн сайхан ургаж байгаа. Тэгээд би Дул­маа шиг ийм сайхан эрдэм­тэй хүүхнүүд төр тү­шилцэж байгаасай гэж үргэлж бодож явдаг юм. Доктор Дул­мааг Монгол Улсын шинжлэх ухаа­ны гавьяат зүтгэлтэн болоход “ганц нүдээ оллоо” хэмээн баярлаж байсан сан. Ийм аав ээжийн мах цусны тасархай С.Баяр, сайн хүн байхаас яахав гэж дотроо л бодож явлаа.

“Загас толгой талаасаа өтдөг” шиг Хувьсгалт нам толгой талаасаа өтөж, улс төрийн хүчний оронцог бол­сон өнөө үед шинэчлэх талын асуудал хэдэн жилийн өм­нөөс яригдлаа. Шинэчлэх хөдөлгөөнүүд газар сайгүй байгуулагдаж, улс орныг зөв гольдролоор аваад явахуйц мэдлэг мэргэжилтэй, шударга дайчин залуучууд ч олон гарч ирсэн. Энэ үед өөрөөр хэл­бэл, 2007 оны намар МАХН-ын XXҮ их хурал зарлагдсан нь зөвхөн энэ намын гишүүд дэмжигчид төдийгүй Монго­лын нийт ард түмний анхаар­лыг татаж байв. Миний хувьд хувьсгалт намын өтсөн тол­гойг тайрч, аллага, авлига, казино мафийн бузар хуй­валдаануудад оролцоогүй, нэр цэвэр чадалтай залуу­чууд гарч ирээсэй гэж мөрөө­дөж байсан юм. Тэр дунд, мафийн сүлжээнүүдэд төдий л нэр нь холбогдоод байдаг­гүй, бас мэдлэг мэргэжилтэй, гадаад дотоодод нүд тайлсан С.Баяр гараад ирээсэй гэдэг битүүхэн бодол ч байлаа.

Үүний өмнө Хувьсгалт намын хэдэн толгой Ц.Ням­дорж, Д.Идэвхтэн, Д.Лүндээ­жан­цан гурав мөн л хуйвал­даанаар байраа сольчихсон байсан. Баталчихсан хуулиу­дыг дур мэдэн засч, бүгдийг өөртөө болон өөрийн бүлэг­лэлд ашигтай хэлбэрт оруулж байсан УИХ-ын дарга Ц.Ням­дорж буухдаа, орлогч дарга Д.Лүндээжанцандаа суудлаа бэлэглэж, намын бүлгийн дарга Д.Идэвхтэн нь УИХ-ын орлогч дарга болж, Д.Идэвх­тэний суудалд Ц.Нямдорж өөрөө тодорч, энэ гурван хүн суудлаа сэлгээд л таарсан. Ингэж нам төрийн суудлыг сэлгэж зайдалсаар энэ хэдэн хүн л МАХН-ын нэр хүндийг газар доор ортол булшилсан гэж манай ард түмний хэнээс ч асуусан хэлдэг.

Суудлын сэлгээний ард, өөрөөр хэлбэл шатрын хөлөг­ний хоёр талд Н.Энхбаяр, М.Энхболд хоёр л сууж бай­даг. Ижил нүүдэл хийж хайнц­даг байсан бол сүүлдээ Ерөн­хийлөгчийн хүчтэй довтолгоо, эсрэг тоглогчоо буулгаж ава­хад хүрсэн. Улс төрийн хөлөг дээрх энэ нүүдэл МАХН-ын XXҮ их хурлын үед дээд цэгтээ хүрнэ билээ. Энхбаяр ард нь зогсчихоод С.Баярыг ухаангүй түрсээр “бэрс” гар­гачихсаныг ард түмэн харж байлаа. С.Баярыг бэрс гарга­хын тулд хамаг хүүгээ, хэдэн бодоо ч хаяхаас буцаагүй. Намын дарга, Ерөнхий сайд хоёрыг салгана гэж улаан цайм зүтгэж байсан С.Баяр “Үхрийн сүүлэн дээр хутга” гэгчийн үлгэрээр төгсгөлд нь шийдвэрлэх нүүдэл хийж, хоёр том суудал дээр ганцаа­раа суусан. Улс төрд ийм “залилан” байж болдог л байх. Нэг талаас С.Баяр хэн бэ гэдгээ харуулсан, нөгөөтэй­гүүр газрын наймаачнаас салъя гэсэн олон түмэн, юу ч болоогүй юм шиг өнгөрсөн.

Намын их хурлаас хойш би санаа бодлоо огт бичээгүй. С.Баяр гэж хүн, Хувьсгалт намын өтсөн толгойг хаанаас нь яаж тайрах нь вэ л гэж харж байлаа. Намынхаа бага ху­рал, Удирдах зөвлөлийг хэр зэрэг хүчтэй, шинэчилсэн байдлаар байгуулах нь вэ гэж харж байлаа. Гол нь Удирдах зөвлөл. Тэгсэн чинь юу вэ?! Өнөөх газрын наймаачин нь орчихсон байна. Лицензийн наймаачин Д.Идэвхтэн ч баг­таж нөгөө л иддэг уудгууд бараг бүгдээрээ багтчихаж. ХЗХ-ны хохирогчид, ахмадуу­дын тэмцлийг харгис хэрцгий­гээр дарж байсан Л.Амар­санаа, ер нь МАХН-ын нэр хүндийг унагаасан гол “зүт­гэлт­нүүд” тэнд багтсан байх юм. Хувьсгалт нам шинэч­лэгдэхгүй нь ойлгомжтой боллоо.

Юутай ч Засгийн газраа эмхэлж байгуулахыг нь харъя гэж бодлоо. С.Оюун, Ц.Мөнх-Оргил, Ц.Ганхуяг, Н.Энхболд гээд нэр цэвэр, гайгүй улс­төрчдийн нэр тодроход баяр­лаж байсаан. Тэгсэн чинь дандаа “дайвар”-ууд! Хуучин Ерөнхий сайдыг гэнэ. Түүний , ”өстөн” Н.Болормаа хоёулаа нэг танхимд өөд өөдөөсөө хараад сууна гээч! М.Энхбол­дын хийсэн нүглээс болоод хүний өөдөөс харах нүүргүй болоод яваагаа Намын их хурлын индрээс зарласан хэрнээ тэр гэмт үйлдлүүдийг нь олон түмэнд ил тод дэлгэн тавьж чадахгүй яваа Н.Болор­маа сайдыг их хурлын индэр ашиглаж худлаа хэлсэн гэх үү, эсвэл их мөнгөөр хуй­валд­лаа гэж үзэх үү. Сонин байгаа биз.

Урьд нь сайд хийх бүү хэл гаалийнхны хэрэгт орооцол­дон арай чүү амиа хоохойлж гарсан Ч.Улааныг буцаагаад, Монголын санхүүгийн авдар­ны түлхүүр бариулаад суул­гаж байх юм. Би л гэхэд Ч.Улаа­наас хэдэн зүйл асуу­маар байна. Өмнө нь Сангийн сайд байхад нь Азийн хөгж­лийн банкнаас ядуучуудад барилга орон сууц барих зориулалтаар олгосон 15 сая ам.доллар хаана явна? Тү­рүү­чийн сонгуулиар гаа­лийнх­­ныг аваачиж суртал­чилгаандаа оролцуулах үеэр Дорнодын гаалийн нэг сайхан залуу нас барсан. Ар гэрийн­хэн нь асар их гомдолтой байсан. Түүнийг Улаан та яаж аргалаад, уснаас хуурай гар­сан бэ? Гэхчилэн олон асуулт тавьж болох байна. Эдгээр асуулт монгол хүн бүрийн сонирхож байгаа, хэзээ ч мартаж чадахгүй асуултууд билээ. Ч.Хүрэл­баатар гэж залуу Түлш, эрчим хүчний сайдаар тодорлоо. Гол гол орд газруудаа гадаа­дын­ханд бэлэглэхэд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулсан гэж үү­дэн дээрээ суулт хийлгэн өлсгөлөн зарлуулж байсан энэ залуугаас өөр эрчим хүчний салбарыг аваад явчих хүн алга гэж үү. Байгаль орчны байдал төлөв ч тийм сайнгүй хэвээрээ байна. Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд Д.Дэмбэрэл гэж бусад нь огцроход үлдээд байдаг нэг “бурхи” бий. Хувьсгалт на­мынхны хуйвалдаан дунд үргэлж л нэр орж явдаг хүн. Батлан хамгаалахын сайд Ж.Батхуягийн ажил, мордо­хын хазгай эхэлсэн. Хуран­даа нь генералаа хутгалж гэмтээн “цустай” ажил хү­лээж авсан. Энэ ажил таг чиг. Монголын зэвсэгт хүчинд байн байн гараад байгаа өөр өөрсдийнхөө цусыг урсгадаг хэрэг явдлууд, энэ салбарыг толгойлж байгаа сайдад ха­маагүй гэж үү?!

С.Баярын Засгийн газрын өмнө хэд хэдэн том сорилго таарсан. Эхнийх нь “Азийн чоно” компанийн үйлдвэр­лэсэн хортой архинаас болж арван зургаан сайхан амь үрэгдэж, олон арван аав ээж, эхнэр хүүхэд элэг хагацаж энэлэн шаналсан. Хэдэн зуун хүний тэр нулимс хатаагүй байгаа. Энэ аймшигт хордло­готой тэмцэхийн тулд Засгийн газар том ажлын хэсэг бай­гуулсан чинь ахлагчаар нь нөгөөх архины үйлдвэрийн лиценз тараасан нэгэн ги­шүүн нь буюу хотын гол тэмцэгчээр Улаанбаатарыг архин далайд живүүлсэн Т.Би­лэгтийг томилсон байх юм. Хүмүүс энэ хошин жүжиг гэмээр юмыг үзэн ядаж бай­сан. Архины үйлдвэрлэл бор­луулалтын хамаг зөвшөөр­лийг авлига, арын хаалгаар тарааж, Монголыг эмгэнэ­лийн хэмжээнд хүргэсэн энэ хэдэн хүнээс өөр архитай “тэмцэгчид” С.Баярт олд­сонгүй гэж үү хэмээн халаг­лаж байна билээ. Энэ ажлын хэсэг нэртэй бүлэглэлүүд цагаан сарын өмнө архины дэлгүүрүүдийг хааснаас далд үйлдвэрлэл идэвхжлээ гэж худал хуурмаг сурталчилгаа явуулсаар архины зөв­шөөр­лийг буцаагаад задгай тавь­чихсан. Дандаа дарга нар цуглаж архиддаг, нутгийн дарга баячууд нийлдэг, ардаа том, нууц ноёнтонтой дэл­гүүр, баар, ресторанууд эхэлж нээгдээд, барьцаанд нь бүгдийг нээсэн. Одоо архи­далт, Улаанбаатарын хэм­жээнд хуучнаасаа бараг өр­гөжөөд байна. Цагдаагийн байгууллагад архидалтыг буурсан байдлаар мэдээл хэмээн үүрэгдсэн гэсэн яв­ган яриа ч явна. Энд ганц л үнэн бий. Монголыг архин далайд живүүлсэн хүмүүс, эргээд архитай тэмцэнэ гэдэг бол худал. Ер нь тэгээд ар­хины ард сайд дарга нар, УИХ-ын гишүүд, хотын эрх мэ­дэлтнүүд байгаа нь нууц биш. Та нар харсан байх. УИХ-аар архины тухай хууль хэлэлцэ­хэд дандаа хувийн архины үйлдвэр дэлгүүрүүдтэй ги­шүүд, архийг хааж боохыг ямар их эсэргүүцсэн гээ.

С.Баярын Засгийн газар үнийн хөөрөгдөлтийг зогсооно гэ­сэн. Сэмхэн нэмсээр гол нэр төрлийн барааны үнэ тэнгэрт тулсан хэвээр л бай­на. Хувьс­галт намынхан бүр цагаандаа гарч, өөрсдийн танил тал, садан төрөл, сон­гуулийн спонсоруудынхаа нуусан татварыг хэдэн зуун саяар нь, тэрбумаар нь өр­шөө­лийн хуульд хамруулж, Монголд татвар төлдөг хүнгүй болголоо. Татварын өршөө­лийн хуулиар чөлөөлөгдөж байгаа аж ахуйн нэгж, хүмүү­сийн 80 гаруй хувь нь МАХН-ын гишүүд дэмжигчид гэсэн. Татвараас бултаж, бултуулж байгаад өршөөгдчихсөн тэр хүмүүсийн нэрсийг асар их нууцалж байна. УИХ дахь МАХН-ын бүлгийн ахлагч Ц.Ням­дорж телевизээр ярих­даа хэдэн зуун тэрбум татвар хааснаа “буян үйлдэж байгаа” хэрэг гэнэ. Авах ёстой татва­раа авахгүй, улсын сангаа хоосруулж, хүн ардаа өлбө­рүүлж буян үйлдэнэ гэж бай­даг юм уу. Одоо Монголд татвар төлж “хохирдог” хүнгүй болно. Арга саам хэрэглэн, өршөөлийн хууль хүлээгээд суудаг муухай жишиг тогтлоо.

Баярын багийнхан авли­га­тай тэмцэнэ, шударга ёсыг тогтооно, хариуцлагыг чан­гат­гана гэж алд дэлэм тун­хаглалууд гаргасан. Өнөөдөр алив дээ, энэ аймшигт хэрэг явдлуудын ганцыг нь ч шийд­вэрлээгүй л сууж байна. “Ми-8”-ын сүйрлүүд, хортой архи­ны нууц сүлжээ, Авлигатай тэмцэх газрын дарга Б.Дан­гаа­сүрэнгийн учир битүүлэг үхэл, Хадгаламжийн банкийг хувааж дээрэмдсэн бүлэглэ­лийн хэрэг, Хонгорын хордло­гыг нууцалж бүхэл бүтэн су­мыг хордуулагсад гээд Зас­гийн газрын харьяа тагнуул, цагдаагийнхны хиймээр ажил мөн ч их байв. Таг чиг. Зас­гийн газар маань хугацаа­ныхаа гуравны нэгийг авчих­лаа. Үнэндээ юу ч хийсэнгүй. Хүмүүс энэ Засгийн газрыг С.Баярын Засгийн газар гэ­хээ­сээ Н.Энхбаярын Засгийн газар гэж нэрлэж байгаа. Баяр маань ”Ерөнхийлөгчийн” Бо­лормааг сайд болгож, Билэг­тийг нь авчирч “хотоо мануу­лах” хэмжээний, утсан хүү­хэл­дэйн үүрэг гүйцэтгэж бай­на гэж олон нийт шуугисаар.

Яг үнэнийг хэлэхэд, ,”их санасан газар ес хоног хоо­сон” гэгчийн үлгэрээр яаж ч давираад явахаа байжээ. Эрх баригч намын нэр хүнд, мон­гол төрийн нэр хүнд өдөр ирэх тутам уруудсаар. Бүр арга тасрахдаа өөрсдийнхөө хү­мүү­сээр яриулж, санал би­чүүлж, мөнгө өгч, “шилдэг 76 улстөрч” гэх улс төрийн ”хонж­ворт сугалаанд” нэрсээ багтааж байх юм даа. С.Баяр өөрөө эхэнд орохоосоо ч ичсэнгүй. Тэр дунд өнөөх л хэрэг түвэгт холбогдоод шал­гуулж байгаа, шалгалтаас зугтаагаад байгаа хүмүүс дийлэнх олонхи нь байх юм. Манай ард түмэн ч арай тэгж харалган санал өгөхгүй байх аа. Түрүүчийн Сонгуулийн ерөнхий хороонд ганцаараа шударга байр суурь барин бүх булхайг нь илчилж байсан өнөөх шударга эмэгтэй Р.Бур­­маа багтсангүй гэж үү?! Монголын нэрт хуульч, шу­дар­га үнэний төлөө тэмцэгч, академич С.Нарангэрэлд са­нал өгсөнгүй гэж үү?! Ардчи­лал, шударга ёсны төлөө, нийгмийн бусармаг байдлыг халахын төлөө тэмцэгч, Д.Энх­­бат, Ж.Батзандан, Ж.Бат­­суурь, Удвал, Т.Гантул­га, Ж.Бат-Эрдэнэ, Гантөмөр нарын олон залуу улстөрчид, энэ 76-гийн гортигонд багт­сан­гүй гэж үү?! Энэ бол үеэ өнгөрөөсөн хэдэн хүний амь тэмцэхдээ ирэх сонгуульд хэдэн санал ч гэсэн нэмэрлэх юмсан гэсэн өрөвдөлтэй бод­лын илрэл юм даа. Судалгаа, санал асуулга нэрээр олон түмний тархи угаадаг муухай зуршлаасаа салмаар байна.

С.Баярт одоо хоёрхон найдвар үлдсэн. Нэг нь их мөнгөөр цохиж сонгуульд гарах. Нөгөө нь Сонгуулийн ерөнхий хорооны булхай. Эрх баригч намд мөнгө шиг их юмгүй. Сонгогч бүрд сая төгрөг өгсөн ч хүрэлцэнэ. Энэ бол эхний найдвар. Гэхдээ Монголын ард түмэн, урьд өмнө Баярын сонгуулийн менежер хийж байх үеэс өөр болсон. Мөнгийг нь инээж авчихаад, эсрэг санал өгчи­хөж мэдэх л байх. Сонгуу­лийн ерөнхий хороо бол илүү найдвартай нь. Түрүүчийн сонгуулиар Н.Энхбаяр, Ж.Ядам­­сүрэн хоёр яаж “ажил­­лалаа даа?!” Ялсан эвслийг ялагдуулчихаж чад­сан. Одоо тэр байтугай бохир зүйл хийнэ гэж төлөвлөж суухыг байг гэх газаргүй. Яагаад гэвэл СЕХ тэр чигээ­рээ Хувьсгалт намынхан, тэр тусмаа хамгийн “хатуу са­мар”-уудаа олоод зоочихсон байгаа.

“Баяр” тодотголтой Ерөн­хий­лөгчийн баг энэ улс орныг өөд нь татаж чадахгүй гэдгээ харууллаа. Сонгууль юу л болдог бол доо. Бид ямар ч атугай сайхан амладаг энэ олон барын амнаас гарах юм сан. Санжаагийн Баяр та энэ санжганасан дугуйнуудтай тэрэгтэй хаа хүрэхнэв дээ?!

Г.Жамъян  (Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн)