Унаач хүүхдүүдийн хөдөлмөр соёлын өв бус хүний эрхийн зөрчилд хөтөлж байна

11 настай Болд хүү өглөө бүр 6 цагт босно. Насандаа баймгүй жижигхэн биетэй түүнийг өглөөний цайгаа ууж амждаг гэхэд ч хэцүү. Гэрээсээ яаран гарахдаа хичээлийн цүнх биш эмээл үүрээд явна. Хурдан морь унаж уралдаад хэдийнэ гурван жил болсон Болд үнэндээ одоо л ажилдаа дасаж байгаа гэх. Түүний хувьд энэ бол тоглоом биш ажил.

Жирийн хүүхэд хичээлийн танхимд багшдаа магтуулаад урамшдаг бол Болд уралдаанд түрүү байр эзэлчихвэл л уяачдаа магтуулна гэсэн бодол тээнэ. Үеийнхэн нь шинэ зүйл сурна. Нэгэнтэйгээ найзлаж нөхөрлөнө. Гэртээ хариад даалгавраа хийнэ. Ер нь жирийн хүүхдийн амьдрах амьдралыг тэр амталж ч чадахгүй яваа. “Өөрөө морь унах дуртай юм чинь дээ” гэх эцэг эх, уяачийн өөрсдийгөө хаацайлах үг. Үнэндээ Болд сайн уралдаад шагналын мөнгөөрөө аав, ээжийнхээ өрийг дарна гэсэн л бодолтой.

Энэ бол ганцхан Болдын түүх биш. Хурдан морь уралддаг хэдэн мянган хүүхдийн эрүүл аюулгүй байх, сурч боловсрох эрх “өв соёл” хадгалах нэрийн дор зөрчигдсөөр буй. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын 182 дугаар конвенцоор

“Ажлын шинж чанар, түүнийг гүйцэтгэх нөхцөл нь хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, ёс суртахуунд хор нөлөө үзүүлэх”

ажлыг хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэр гэж тодорхойлсон байдаг.

ӨВ СОЁЛ УУ? ХҮҮХДИЙН ЭРХИЙН ЗӨРЧИЛ ҮҮ?

Хурдан морины уралдаан нь уламжлалт соёлын баяр цэнгээнээс илүү өргөн цар хүрээтэй болж, зөвхөн зун биш жилийн дөрвөн улиралд үсэргээ, сунгаа хийдэг болсон. Зарим тохиолдолд далд хэлбэрээр бооцоот уралдаанууд зохиож бизнесийн болон спортын төрөлд илүү ойртож байна.

Мөн хурдан морь худалдаалах бизнес хөгжиж буй. Тухайлбал “Монгол хээр” азаргыг 800 сая, Бидэрт халиун морь 800 сая, Тэнгэрийн хээр азаргыг 800 саяар худалдаалжээ. 2024 онд улсын баяр наадамд түрүүлсэн их насны морийг нэг тэрбум төгрөгөөр худалдан авах санал хүртэл ирсэн.

Гэтэл эдгээр үнэтэй морийг хурдлуулдаг унаач хүүхдийн нас нь хүний эрх, хууль тогтоомж, үндэсний соёл, өв уламжлалын хувьд зөрчилтэй байна. Тухайлбал

Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн 10.2-т

Үндэсний их баяр наадмын хурдан морины уралдаанд найм ба түүнээс дээш насны хүүхэд унах бөгөөд хүүхэд нь уралдааны үеийн нэг жилийн ослын даатгалд хамрагдсан байна.

Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 142.3-т

13-15 насны хүүхдийг эцэг, эх, асран хамгаалагчийн зөвшөөрлөөр хөнгөн ажил эрхлүүлэх боломжтой гэж заасан.

Гэвч хөдөлмөрийн гэрээний туршлага өнөөдөр бодит байдал дээр байхгүй, хүүхдүүд гэрээгүйгээр уяач айлд хэдэн сар хоногоор ажилладаг. Жишээ нь, Дорнод аймгийн Баянтүмэн сумын нэгэн гэр бүл өр төлбөрөө төлж чадахгүйн улмаас есөн настай хүүгээ тухайн айлд өгч тэвчишгүй хөдөлмөр буюу хурдан морь унуулах ажил хийлгэж, цалинг нь өрөндөө суутгуулсан.

Харин хүүгээр морио унуулж байсан уяач уралдуулахыг хориглосон үе буюу 2024 оны гуравдугаар сарын 31-нд хүүгээр хурдан морь унуулсан. Ингэхдээ ямар ч хамгаалалтын хэрэгсэл зүүлгээгүй. Улмаар хүү мориноос унаж, толгойдоо гэмтэл авч, цус харван хөгжлийн бэрхшээлтэй болсон.

Хүүхэд нь эрх зүйн этгээд мөн боловч хөдөлмөрийн харилцаанд оролцохдоо эрх зүйн бүрэн чадамжгүй, бие даан гэрээ, хэлцэл байгуулах эрхгүй тул ихэвчлэн эцэг эх, асран хамгаалагч нь төлөөлж хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах ёстой. Гэхдээ ийм гэрээний туршлага өнөөдөр бодит байдал дээр байхгүй. Ямар ч гэрээ хэлцэлгүйгээр хүүхдээ уяач айлд хэдэн сар хоногоор хөдөлмөр эрхлүүлэх байдал түгээмэл байсаар...

Монгол Улс нь НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын пакт зэрэг олон улсын хүний эрхийн тухай суурь гэрээ, конвенцод нэгдсэн орсон НҮБ-ын гишүүн улс болохын хувьд хүүхдийн эрхийг хамгаалах, сурталчлан таниулахдаа олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн зарчим, хэм хэмжээг дагаж мөрдөх үүрэг хүлээсэн.

НҮБ-ын Монгол Улс дахь Удирдлагын баг нь НҮБ-ын Хүний эрхийн шинжээчдээс ирүүлсэн удаа дараагийн ажиглалт, зөвлөмжид үндэслэн 2019, 2021, хамгийн сүүлд 2025 оны эхээр мэдэгдэл гаргаж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргад албан захидал хүргүүлж байв.

НҮБ-аас Монгол Улсын Засгийн газар, орон нутгийн засаг захиргаа, эцэг эх, асран хамгаалагч, морины эзэд, уяач, бизнес эрхлэгч, олон нийтэд хандан Монгол Улсын хүний эрхийн олон улсын гэрээний дагуу хүлээсэн үүрэг, амлалтаа биелүүлэхийг уриалж байгаа юм.
Унаач хүүхдүүд үүрийн гэгээнээр сэрж, үдшийн бүрий болтол ажилладаг. Хоногт 10-аас дээш цаг ажиллаж, шөнийн бор хоногтоо унтахаар гэр ордог. СХД-ийн Хүүхэд, гэр бүл хөгжил, хамгааллын хэлтсийн дарга Н.Хөхөөгийн ярьснаар “Уяачид унаач хүүхдийг сургуульд сургах, хөгжүүлэх асуудлыг сонсохыг ч хүсдэггүй. Гэмтэж бэртсэн байхад нь хүүхдийг тоодоггүй. Тэгсэн хэр нь мориндоо хамгийн үнэтэй бэлдмэл, тэжээл өгч, хайрлан хамгаалдаг” гэсэн юм.

Нэмж хэлэхэд “Уяачид хүүхдийн жинг бага байлгахын тулд хоол ундыг нь хасдаг. Халуун бүлээн гэрийн хоол бараг л өгдөггүй. Хийжүүлсэн ундаа, чихэр жимс, бэлэн гурилан бүтээгдэхүүн л авч өгдөг. Тиймээс унаач хүүхдүүд шүд муутай, жингийн болоод эрдэс бодисын дутагдалтай нь илт харагдсан. Өмссөн хувцас нь хиртэй, хэрэглэж байгаа аяга таваг нь бохир заваан” хэмээн Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны ахлах А.Урангоо онцолсон.

НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн 32 дугаар зүйлд хүүхдийн хөдөлмөрийн хамгаалалтыг нарийвчлан зааж, хүүхдийг хэт их ачаалалтай, эрүүл мэндэд аюултай хөдөлмөрөөс хамгаалахыг онцолсон байдаг. Монгол Улс уг конвенцийн зарчмыг хэрэгжүүлэх тал дээр дорвитой дэмжлэг авах шаардлагатай байна.

Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүн Ж.Хунан “Хурдан морины уралдаан бол хүүхдийн эрхийн зөрчил гэдгийг ойлгох ёстой. Хүүхэд хөгжих ёстой, сурч боловсрох ёстой, ирээдүйд үнэ цэнтэй нийгмийн гишүүн болоход шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар, ёс суртахууныг өөртөө суулгаж байх ёстой.

Хурдан морь уралдуулах зөвшөөрөгдсөн хугацааг тавдугаар сарын 1-ээс арваннэгдүгээр сарын 1 гэж заасан байдаг. Гэтэл тавдугаар сард хүүхдүүд сургуульдаа сурч байх ёстой. Есдүгээр сард хичээл эхэлж байдаг. Иймд эдгээрийг эргэж харж, зохицуулалтыг илүү боловсронгуй, хүүхдэд ээлтэй болгох шаардлагатай” гэсэн юм.

ХИЧЭЭЛЭЭС ХОЦРОГДСОН ХҮҮХДҮҮД СУРАХ СОНИРХОЛГҮЙ БОЛДОГ

Бодит байдал дээр хурдан морь унаач хүүхдийн сурч боловсрох эрх зөрчигдөж уяачид, эцэг, эхчүүд хичээлийн жил дуусаагүй байхад ойролцоогоор дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдрөөс эхлэн хүүхдүүдийг сургуулиас нь нууцаар авч явах тохиолдол нийтлэг гардаг байна.
ХЭҮК, ОУХБ хамтран хурдан морь унаач хүүхдийн өнөөгийн нөхцөл байдал, тулгамдаж буй асуудлын талаарх судалгаа гаргасан. Судалгаанд оролцсон хүмүүс унаач хүүхдийн сурч боловсрох эрх хөндөгдөж буй талаар юу ярив?

Сургуулийн захирал: Яг хичээлийн жил бүрэн дуусаагүй шалгалт эхлэх үеэр уяачид сургуулийн гадаа хүлээгээд унаач хүүхдүүдийг авч явах гээд байдаг. Манай багш нар заримдаа хүүхдүүдээ гэртээ авч очдог. Зарим багш 10 хүүхэд гэртээ хонуулсан тохиолдол байгаа.

Нэгэн аймгийн төрийн алба хаагч: Эндээс юу алдаж болох вэ гэдгээ хүүхэд өөрөө тооцоолж чадахгүй. Ээж аавдаа мөнгө олж ирээд байдагтаа дуртай. Шаардуулж, шахуулж хийдэг хичээлээсээ хөндийрөөд байгаадаа тэд баярладаг. Хүүхэд бол гэнэн, цагаахан учраас хурдан морь унах нь дургүй зүйл нь биш, өөрсдөө бүр дуртай, донтчихсон байдаг. Хичээл номноос улам хөндийрдөг.

Сургуулийн багш: Хичээлээс хоцрогдож үеийн хүүхдүүдээс сурлагын дүнгээр мууд тооцогдох болсон хүүхдүүд хичээл ном сонирхохоо больж, морь унаж амьдрах нь боломжтой, энэ чигээрээ байж болно гэсэн сэтгэхүйтэй болох магадлал өндөр байна.

Нэгэн аймгийн цагдаагийн байгууллагын алба хаагч: Энэ үнэхээр харамсалтай санагддаг. Бага ангидаа хамгийн мундаг сэргэлэн байсан хүүхдүүдийг аав, ээж нь манай хүүхэд морь унана, чөлөө өгөөч, явуулаач гэсээр байгаад хичээлийн хоцрогдолд оруулчихдаг.

“Хурдан морины уралдааны мэдээллийн дэд сан”-гийн мэдээнээс харахад Монгол Улсын хэмжээнд хурдан морь унаач 15885 хүүхэд бүртгэлтэй байгаагаас 15403 эрэгтэй, 482 эмэгтэй хүүхэд байна.