УИХ-ын чуулганы хуралдаан эхэллээ. Өнөөдрийн чуулганаар дараах асуудлыг хэлэлцэнэ.

10:00 цагт

• Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, тогтоолын төслүүд /Засгийн газар 2025.03.28-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх, үргэлжилнэ/
• Гаалийн албан татвараас чөлөөлөх тухай хууль хүчингүй болсонд тооцох тухай хуулийн төсөл /Засгийн газар 2025.01.23-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх, асуулт, хариулт 150 минут/
• Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Тэмүүжин нарын 3 гишүүн 2025.03.17-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх, асуулт, хариулт 120 минут/

15:00 цагт

• Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн тогтоолын төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Э.Батшугар 2024.12.25-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг, асуулт, хариулт 90 минут/
• Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль /Шинэчилсэн найруулга/-ийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2025.01.24-ний өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх, асуулт, хариулт 150 минут/

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж:
Гурилын үнэ хэт өндөр байна гэж олон удаа хэлсэн ч сонгууль дөхсөн байтал тул татварыг шууд хассан, түүгээрээ иргэдээс оноо авч, түүгээрээ ялалт байгуулсан. Удахгүй Евразийн ЭЗ-ийн хэлэлцээрт орохоор татварыг нь дахин тэглэх байх. Энэ хугацаанд гурилын татварыг буулгаснаар дотоодын үйлдвэрүүд, тариалан эрхлэгчдийг асуудалд оруулна л гэсэн үг. В.И.Лениний номд дурдсанаар нэг алхам урагшлаад, хоёр алхам ухардаг нь комминустууд байдаг гэдэг. Тэрнээс ялгаа алга. Сай зүйл хийчхээд түүнийгээ сайжруулах нэрээр улам дордуулдаг. 

Хүнс хөдөө аж ахуйн салбарт асар их төсөв зарцуулдаг. Ковидын үед 10 их наядын төсөв гаргахад Ховд аймагт нэг ч зээл очоогүй. Учир нь эрх мэдэлтнүүд хуваагаад "идчихсэн". Гэтэл одоо хүнс, хөдөө аж ахуй, газар тариалан, мал аж ахуйн чиглэлээр 800 тэрбум төгрөг, цагаан алт буюу ноос ноолуурыг дэмжихэд 788 тэрбум буюу нийт 1,6 их наяд төгрөгийн зээл гаргасан гэж байна. Үүнээс манай Ховд аймагт нэг ч зээл олгогдоогүй. Нөгөө ЖДҮ-ийн сангийн зээлийнхээ араас орж байгаа юм биш биз дээ.

Салбарын сайд Ж.Энхбаяр:
Евразийн ЭЗ-ийн хэлэлцээрт гурилын асуудал ороогүй. Хэлэлцээрээс гадуур байгаа буюу хамгаалагдсан. Атар-4, Цагаан алт хөтөлбөрийн хүрээнд 1,6 их наяд төгрөгийн зээл ААН-үүдэд очиж байгаа нь үнэн. Арьс шир, ноос, ноолуурын боловсруулалтын түвшинг сайжруулах зорилготой юм. Ховдод ноос ноолуур боловсруулах парк байгуулж байгаа ба дууссаных нь дараа хөтөлбөрт хамрагдаж болно. Арилжааны 10 банкнаас зээл гарч байгаа, сайд миний бие оролцох ямар ч боломжгүй. Монгол орны 21 аймагт ижил тэгш хэрэгжинэ.

УИХ-ын гишүүн Х.Баасанжаргал:

• Хөнгөлөлттэй зээл өгөөд байхад улаан буудай нь шаардлага хангахгүй байх тохиолдолд яах вэ? Импортын гурил нь сайн гэсэн судалгаа байна.
• Дотоодын гурилын үйлдвэрүүдийн тоо цөөрөөд байна. Үүнийг хэрхэн зохицуулах вэ?
• Баяжуулсан гурил яагаад хийхгүй байна вэ?

ХХААХҮ-ийн сайд Ж.Энхбаяр:
Баяжуулсан хүнсний үйлдвэрлэлийн хууль гэж бий. Тэр дагуу явна. Гурилын үйлдвэрүүд цөөрч байгаа нь өрсөлдөөн ширүүн байна л гэсэн үг. Одоогоор 9 үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байна, хоёр нь зогсоосон. Тав нь 15-20 хүчин чадлаар ажиллаж, байдал хүнд байна гэдгээ мэдэгдсэн. 2-3 үйлдвэр нь тогтвортой байдлаа хангаж байна. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн хүчин чадлынхаа 40 хувийг алдаад байна. Хүнсний хувьсгалын үр дүнд дотоодод 100 хувь хангадаг байсан бол өдгөө 60 хувь дотоод, 40 хувиа гадаадад алдаад байна. Чанарын асуудалд гэвэл манайх хамаагүй сайжирсан. Тариаланчид хамгийн сүүлийн үеийн технологийг ашиглаж, улаан буудайн чанар ч сайжирч байна. Нарийн боовны зах зээл хэрхэн өсөж байгааг та бүхэн ч харж байгаа байх.

УИХ-ын гишүүн Х.Баасанжаргал:
Татвар тэглэхээс өмнө гурилын үйлдвэрийн зах зээл хумигдаж цөөрсөөр монопол тогтож буй нь харагдаж байна.  Өмнө нь 37 үйлдвэртэй байсан бол 2019 онд 11 болсон. Одоо 9 байна гэж байна. 

УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан:
Өмнө нь үгсэн хуйвалдаж гурилын үнэ өсгөж байгаа асуудлаар шүүх дээр шийдвэрлүүлэхээр хоёр жил болж байв. Гурилын зах зээл олигарх хэлбэрээр яваад байгаа нь үнэн. Энэ бүгдийн цаана төр хэрэглэгчийн эрх ашгийг л чухалчлах ёстой. Үнийн өсөлтийг хэрхэн зохицуулах вэ гэдэг л асуудал байна. 2023 онд гурилын үйлдвэрийн нийт хүчин чадлынхаа 33 хувьд л ажилласан, 2024 онд 25 хувийн хүчин чадлаар ажилласан. Хөнгөлөлттэй зээл тусламжийг өгч, үр дүнд нь олон үйлдвэр гарч ирсэн. Харамсалтай нь өнөөдөр бодит байдалд 25-30 хувийн хүчин чадлаар л ажиллаж байна.

ХХААХҮ-ийн сайд Ж.Энхбаяр:

Үнэ хямдхан байгаа, гол нь үнэ нь өөр газар нэмэгдэж байна. Тээвэрлэлт, худалдааны төвүүддээ очоод үнэ нэмэгддэг. Тээвэр худалдаанд 30-40 хувийн нэмэгдэл нэмэгддэг. Дундаж үнэ 1500 байгаа нь боломжийн үнэ. Гурилын зах зээл шударгаар өрсөлдөж байна гэж би харж байна.

УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатар ХХААХҮ-ийн Сайд Ж.Энхбаярт хандан:
- Ковидын үед гурил, улаан буудайн салбар тэр чигтээ "ангал руу" унасан мэт олон дахин ярьдагаа болиорой. Тухайн үед та парламентад байхгүй байсан. Бид хийх ёстой арга хэмжээнүүдээ авч байв. Хоёрдугаарт, гишүүдийн саналыг эерэгээр хүлээн авна уу. Юун төлөө бид энд санал бодлоо хэлж, хэлэлцэж байгаа билээ дээ. Гуравдугаарт та дотоодын зах зээлээ хөгжингүй орны зах зээлтэй харьцуулаад байх юм. Тэд бол олон жилийн тогтвортой хөгжсөөр ирсэн салбар юм.

УИХ-ын гишүүн Ж.Алдаржавхлан:
Өнгөрсөн хугацаанд импортын гурилын татварыг тэглээд ямар үр дүн гарсан юм бэ? Татваргүй болгосноор  2669₮ байсан дээд гурил 3207₮ болжээ. Зорилго байгаа олсон юм уу. Хоёрдугаарт үндэсний гурил үйлдвэрлэгчдээ дэмжье гээд байдаг, тэд өнгөрсөн хугацаанд 101 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл аваад нөхцөл нь гурилын үнээ тогтвортой барина гэсэн ч өссөн байна. Тариаланчид энэ талаар юу гэж байх юм. Импортын татвар тавиад тариаланчдаа дэмжих үү, эсвэл татвараа тэглээд тариаланчид маань тарихаа болих юм уу. Тариаланчдаа л бодоод байдаг, гэтэл хөнгөлөлттэй зээл авсан хэр нь үнээ өсгөөд байхаар хүнд нөхцөл байдал үүсэх юм биш үү.

ХХАХҮ-ийн сайд Ж.Энхбаяр:
Дээд гурилын үнэ өссөн нь үнэн. Нарийн ширхэгт буюу нарийн боовны үйлдвэрийн гурил юм. Дотоодын үйлдвэрлэл буухаар дотоодын дээд гурилын гарц багассан. Импортынх нь манай дээд гурилын чанарыг гүйцдэггүй. Тэгээд эрэлт нэмэгддэг. Өргөн хэрэглээний нэгдүгээр гурилын үнэ сайн буусан. Харин борлуулалтын тээвэрлэлт, худалдаанд үнэ өсдөг.

Хууль хэрэгжсэнээс хойш 64,2 мянган тонн баяжуулсан, баяжуулаагүй гурил болон 52 мянган тонн тэжээл импортолсон нь дотоодын үйлдвэрлэлд шууд нөлөөлж үнэ өссөн хэмээн салбарын сайд хэллээ.

УИХ-ын гишүүн П.Ганзориг: Иргэдэд хямд үнээр гурил зарах гэсэн нь зөв хэдий ч импортын татварыг тэглэж хараат байдалд шилжлээ. Гурилын импортын татварыг тэглэсэнтэй холбоотой 40 хувийн хамааралтай болно. 37 гурилын үйлдвэртэй байсан ч бодлогын буруугаас болж 9 үлдсэн байсан нь одоо 7 болсон байна. Валют гадагш урсаж байна. Төр засгийн бодлого тогтвортой, оновчтой байх ёстой. Хөрш болон бусад орны барааг оруулж ирж дотоодын үйлдвэрт хүнд цохилт өгнө гэдэг төрийн бодлого биш байх гэж бодож байна. 

УИХ-ын гишүүн Г.Хосбаяр: Хөдөө орон нутагт гурил, ноолуур чухлаар яригдаж байна. Өвөрхангай аймгийн Богд суманд 50 кг гурил 115 мянган төгрөгт хүрлээ. Өнгөрсөн жил өдийд 105 мянган төгрөг байсан байна. Ноолуурын үнэ энэ жил 90-100 мянга болсонтой холбоотой 1.3 кг ноолуураар шуудай гурил авч байна. Бодлого боловсруулаад гурилын үнэ тогтвортой байх баталгаа байгаа эсэхийг салбарын сайд хэлж өгөөч. Хөдөө орон нутагт гол хэрэглээ гурилын үнэ нэмэгдээд гол орлого олдог ноолуурын үнэ буураад байна. Бүх талаар дэмжээд байхад гурилын үнэ нэмэгдээд, ноолуур буураад байгаа нь ямар учиртай юм бэ тайлбар хэлээд өгөөч. Угааж, самнаад гаргахаар ноолуурын үнэ тогворжино гэж хэлээд байна. Яг хааш нь гаргахаар байна вэ?

УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяр: Үйлдвэр өргөтгөх бодлогыг хийгээгүй бол манай ноолуур бүр уналтад орж 50-60 мянган төгрөгөөс хэтрэхээргүй болох байсан. 

УИХ-ын гишүүн Д.Батлут: Гурилын импортын татварыг тэглэж үр дүн гарсан. Яг үнэндээ зах зээлд гурилын үнэ тогтвортой байх нөхцөл бүрдүүлсэн. Одоо буцаад нэмье гэж байгаа юм байна. 

УИХ-ын гишүүн Г.Очирбат: Монгол төрийн бодлого гэж галзуу хүний өдрийн тэмдэглэл шиг юм байх юм. Жилийн өмнө гаргасан шийдвэрээ өнөөдөр цуцлах гээд сууж байдаг. Бодлогын түвшинд судалгаа хийсэн юм уу. Хүнс хөдөө аж ахуйн яамныхан төрийн бодлогоо барьж явахгүй бол нэг сайд очихоор л дарга нар нь өөрчлөгдөөд, бодлогын талаар өөр өөр байр суурь илэрхийлээд байж байдаг. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийн салбарын асуудал асуухаар газар тариалан гэж сэдэв өөрчлөөд байдаг. Зарим нэг сайд ах нар Сонгуулиас сонгуулийн хооронд төрийн бодлогыг өөрчилдөг байж болохгүй. Шинэ хоршоо гэж сонгуульд зориулсан зүйл чинь дахиад л асуудал болно шүү. Ялангуяа хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт бодлого тогвортой байх ёстой. Ж.Энхбаяр сайд УИХ баталсан л гэж хэлээд байх юм. Та сайд хүн бодлого боловсруулах ёстой шүү дээ. Миний мэдэхийн 12-р сард бодлого боловсруулж хуулийн төсөл өргөн барина гэсэн одоо хүртэл алга. Хуулийн төслийг өргөн барьж батлаад алдаа оноо гарсан юм бол буруугийн хариуцлагыг хэн тооцох юм бэ. Үр дүнгээ ярья. Хууль батлаад ямар үр дүн гараад ямар алдаа гарав. Дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулагч нарыг мал аж ахуйн салбарт оруулж ирэхгүй юм уу. 

ХХААХҮ-ийн сайд Ж.Энхбаяр: Шинэ хоршоо амжилттай явж байна. Шаардлагатай эх үүсвэрээр дэмжээд явж байна. Цогц явуулах гэж л оролдож байна. Хуулиудыг бэлтгээд ажлын хэсэгтэй хамтран ажиллаж байна. Хөдөө аж ахуйг ойлгоод авъя, уул уурхайгаас ангид явуулахад хэрхэх вэ гэдгийг удахгүй УИХ-аар хэлэлцүүлнэ. Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих ёстой. 4 их наядын хүсэлт байна. Байгаагаа л бид эргэлдүүлж байна, мөнгө алга. 

УИХ-ын гишүүд Гаалийн албан татвараас чөлөөлөх тухай хууль хүчингүй болсонд тооцох тухай хуулийн төсөлтэй холбоотой асуулт асууж, үг хэлж дууслаа.