Өнөөгийн мэдээллийн хэт эрчимтэй урсгалын үед хүүхдүүд ухаалаг гар утас, телевизийн олон суваг, видео стриминг үйлчилгээ, сошиал медиа зэрэг олон төрлийн платформоор дамжуулан мэдээллийг хүссэн цагтаа, хаанаас ч чөлөөтэй хүлээн авах боломжтой орчинд өсч, төлөвшиж байна.

Энэ орчин нь хүүхдийн танин мэдэхүйг тэлэх өргөн боломжийг олгож байгаа хэдий ч нөгөө талаас зохисгүй, хортой агуулгад хяналтгүй өртөх өндөр эрсдэлийг дагуулж байна.

Тухайлбал, дээрх олон эх сурвалжаас телевизийн өргөн нэвтрүүлэг нь гэр бүлийн хамтын хэрэглээ байсаар байгаа бөгөөд харьцангуй хяналт сайн хэрэгждэг, найдварт эх сурвалж хэмээн олон нийт үзсээр байгаа мэдээллийн хэрэгсэл юм. Иймд телевизийн контентыг хүүхдэд ээлтэй, сэтгэл зүйд нь сөрөг хөнөөлгүй, танин мэдэхүй, хүмүүжилд нь эерэг нөлөөтэй байхаар төлөвлөж хүргэх нь зөвхөн ёс зүйн асуудал биш, харин нийгмийн ирээдүйд чиглэсэн бодит хөрөнгө оруулалт мөн.

Хүүхэд бол өнөөдрийн үзэгчээс гадна маргаашийн эцэг эх, иргэн, нийгмийн идэвхтэй гишүүн гэдгийг бид хэзээ ч мартаж болохгүй.

Контентын аюулгүй байдлыг хангах хэрэгцээ, шаардлага

1. Хортой контентын эрсдэл ба хууль зүйн үндэслэл

Хүүхдийн сэтгэл зүйн хөгжил, ёс суртахууны төлөвшилд сөрөг нөлөө үзүүлэх агуулгыг телевизээр түгээх нь “Хүүхэд хамгааллын тухай” хуулийн 25.5, 25.7 дугаар зүйлд заасан заалтуудтай зөрчилдөх хууль бус үйлдэлд тооцогддог. Үүнд дараах төрлийн агуулга хамаарна:

• Хүчирхийллийг зөвтгөх, "түрэмгий байдал=хүч чадал" гэх ташаа ойлголтыг төрүүлэх;
• Арьс өнгө, хүйс, гарал үүсэл зэргээр ялгаварлах санаа агуулсан контент
• Насанд хүрэгчдэд зориулсан садар самуун, бие махбодын хэт ил, задгай дүрслэл бүхий контент.

Иймд телевизүүд дараах системтэй арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай:

• Контент эхлэхийн өмнө насны ангилал, анхааруулга, тэмдэглэгээг тодорхой байрлуулах
• Хүүхдэд чиглэсэн контент бүтээхдээ сэтгэл судлаач, боловсролын шинжээчдийн дүгнэлт авч, нас сэтгэхүйн онцлогт нийцэх байдлыг хянах
• Танин мэдэхүй, харилцаа, ёс суртахуун төлөвшүүлэх агуулгыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн бодлого баримтлах.

Жишээлбэл, Японы NHK телевиз бүх хүүхдэд зориулсан нэвтрүүлэгтээ сэтгэл зүйн болон танин мэдэхүйн үнэлгээ хийдэг тогтолцоотой бөгөөд энэ нь олон улсын сайн туршлагын нэг юм.

2. Зар сурталчилгааны хяналтын шаардлага

Зар сурталчилгаа нь зөвхөн бүтээгдэхүүн сурталчлах хэрэгсэл биш, харин хүүхдийн үнэт зүйл, хүсэл тэмүүлэл, нийгмийн хандлагад гүнзгий нөлөөлдөг. Тиймээс хүүхдэд чиглэсэн сурталчилгааг дараах зарчмаар хянах шаардлагатай:

• Боловсролын болон эерэг хандлага төлөвшүүлэх агуулгатай байх;
• Эрүүл бус хүнсний хэрэглээг сурталчилсан, биеийн төрхийг шүтсэн, материаллаг хэрэглээг дөвийлгөсөн агуулгыг хязгаарлах;
• Хүүхдийн сэтгэл зүйг ойлгодог мэргэжилтнийг багт оруулах;
• Сурталчилгааг анхаарал сарниулахгүйгээр төлөвлөх;
• Агуулгын хэл найруулгын стандарт тогтоож, олон улсын жишгийг нэвтрүүлэх.

UNICEF-ийн 2021 оны судалгаагаар хэт хэрэглээг өдөөсөн сурталчилгаанд тогтмол өртсөн хүүхдүүдийн 35% нь өөртөө итгэх итгэл буурсан, түрэмгий, ууртай болж, бусадтай харилцах харилцаанд сөрөг шинж илэрч байжээ.

3. Насанд хүрэгчдэд зориулсан контентын цацалтыг зохицуулах шаардлага

Оройн 18:00–21:00 цагийн хооронд нь хүүхдүүдийн телевиз үзэх хамгийн идэвхтэй цаг бөгөөд энэ хугацаанд дамжуулж буй контент нь тэдний сэтгэл зүй, танин мэдэхүйд хүчтэй нөлөө үзүүлдэг. Гэвч энэхүү цагт хүчирхийлэлтэй кино, насанд хүрэгчдэд зориулсан ток шоу, реалити контент, садар самуун агуулга бүхий нэвтрүүлэг, мөн сэтгэл зүйн дарамт үүсгэж болзошгүй мэдээ мэдээлэл цацагдаж байгаа нь анхаарал хандуулах шаардлагатай хэвээр байна.

Ийм төрлийн контент нь хүүхдэд айдас, төөрөгдөл төрүүлэх, буруу үлгэр дуурайлал авах, гаж ойлголт төлөвших, улмаар түрэмгий, догшин зан төлөв бүрэлдэх эрсдэл дагуулдаг.

Иймд дараах зохицуулалтыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Үүнд:

• 18:00–21:00 цагийн хооронд насанд хүрэгчдэд зориулсан контент цацахаас татгалзах;
• Контентын насны ангилал, анхааруулга тэмдэглэгээг тодорхой, ойлгомжтой байрлуулах;
• “Watershed” буюу хүүхдийн нэвтрүүлэгт хамгаалалтын цагийн хязгаар тогтоох зохицуулалтыг хууль, дүрмийн хүрээнд хэрэгжүүлэх;
• Хүүхдэд зориулсан телевизийн сувгуудад контентын аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр тусгай зохицуулалт хийх.

Жишээлбэл, Их Британид BBC болон бусад өргөн нэвтрүүлгийн байгууллагууд 21:00 цагаас өмнө насанд хүрэгчдэд зориулсан контент нэвтрүүлэхийг хуульчлан хориглосон байдаг. Энэхүү журам зөрчигдвөл өндөр хэмжээний торгууль, хариуцлага хүлээлгэдэг тогтолцоо үйлчилдэг.

Мөн “18+” ангилал нь насанд хүрэгчдэд зориулсан агуулгыг хүссэн цагтаа, ямар ч сувгаар дамжуулж болно гэсэн утгатай бус юм. Ялангуяа нийтийн хэрэглээний телевизийн сувгаар дамжуулахдаа илүү өндөр хяналт, хариуцлагын хүрээнд нийгмийн ёс зүй, сэтгэл зүйн нөлөөлөл, хүүхдийн аюулгүй байдлыг харгалзан үзэх шаардлагатай.

Иймд “18+” ангилалтай кино, хөтөлбөр, контентыг олон нийтэд хүргэхдээ зөвхөн ангилал заасан төдий бус, тухайн контентын сөрөг нөлөөллийг тооцоолон, зохих хэм хэмжээ, хариуцлагын тогтолцоонд үндэслэн нэвтрүүлэх нь зүйтэй.

4. Редакцын бодлогод хүүхэд хамгааллын зарчмыг тусгах

Телевиз нь хүүхдийн хүмүүжил, танин мэдэхүй, ёс суртахууны төлөвшилд хүчтэй нөлөө үзүүлдэг мэдээллийн гол орчны нэг тул редакцын бодлогод хүүхэд хамгааллын зарчим, анхаарах шалгууруудыг тусган хэрэгжүүлэх нь нэн чухал юм. Контент бүтээгчдийн үйл ажиллагаанд хүүхдийн эрхийг хамгаалах, сэтгэл зүйд ээлтэй хандлагыг төлөвшүүлэхийн тулд дараах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай:

• Хүүхдийн нас, сэтгэл зүйн онцлогт нийцсэн, эерэг зан төлөв төлөвшүүлэх агуулгатай контент бүтээх;
• Редакцын бодлогын хүрээнд танин мэдэхүй, харилцаа, хамтран амьдрах чадварыг дэмжсэн боловсролын хөтөлбөр боловсруулах;
• Хүүхдийн ойлгоход хялбар, амьд хэл найруулгатай, хиймэл бус контент хүргэх;
• Нэвтрүүлэг бүтээгчдэд зориулсан сэтгэл зүй, танин мэдэхүйн чиглэлийн сургалтыг тогтмол зохион байгуулах;
• Хүүхдийн оролцоог дэмжсэн интерактив, бүтээлч хөтөлбөрүүдийг хөгжүүлэх.

Олон улсын туршлагаас авч үзвэл Скандинавын орнуудын өргөн нэвтрүүлгийн байгууллагууд нь хүүхдэд зориулсан контент бүтээгчдэд сэтгэл зүй, ёс зүйн чиглэлийн сургалт заавал зохион байгуулдаг бөгөөд редакцын бодлогодоо хүүхдийн эрхийг хамгаалах тусгай заалтыг албан ёсоор тусган хэрэгжүүлдэг. Энэ нь хүүхдийн эрхийг хүндэтгэх, хамгаалах тогтолцоог бэхжүүлж, нийгмийн хариуцлагатай сэтгүүл зүйн жишиг тогтоож буй сайн туршлагын нэг билээ.

Эцэг эх, олон нийтийн үүрэг

Хүүхдийг зохисгүй агуулгатай контентын сөрөг нөлөөллөөс хамгаалахад эцэг эх, гэр бүлийн оролцоо хамгийн чухал үүрэгтэй. Хүүхдийн өдөр тутмын мэдээлэл хүлээн авах орчныг зөв чиглүүлж, ойлгон дэмжих нь тэдний сэтгэл зүй, ёс суртахууны төлөвшилд шууд нөлөө үзүүлдэг.

Үүнд дараах үйлдлүүд багтана:

• Хүүхдийн үзэх гэж буй контентыг хамт хянаж, тухайн агуулга нь нас, сэтгэлзүйн онцлогт нь тохирч буй эсэхийг үнэлэх;
• Үзсэн зүйлсийнх нь талаар хамт ярилцаж, бодит байдалтай нь харьцуулан ойлгуулах, шаардлагатай тохиолдолд нэмэлт тайлбар өгөх;
• Хүүхдэд түрэмгий байдал, сэтгэл түгшүүр зэрэг сөрөг сэтгэлзүйн шинж илэрч буй эсэхийг анзаарч, сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлэх, шаардлагатай тохиолдолд мэргэжлийн сэтгэл зүйчийн тусламж авахыг санал болгох.

Сэтгэл судлаачдын үзэж буйгаар, эцэг эхийн тайван, ойлгомжтой, уян зөөлөн харилцаа нь хүүхдийн сэтгэл зүйн дархлааг бүрдүүлэгч үндсэн тулгуур болдог. Энэ нь зөвхөн сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх төдийгүй аливаа сөрөг нөлөөлөл илэрсэн үед хамгийн эхний хамгаалалтын шугам болон үйлчилдэг.

Хүүхэд хамгааллын бодлого ба өргөн нэвтрүүлгийн салбар дахь хэрэгжилт

Монгол Улсад өргөн нэвтрүүлэг болон цахим орчны оролцоо нэмэгдэж буй өнөөгийн нөхцөлд хүүхдийг сэтгэл зүйд сөргөөр нөлөөлөх, ёс суртахууны төлөвшилд хор хөнөөл учруулж болзошгүй агуулгаас хамгаалах, мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хэд хэдэн эрх зүйн зохицуулалт болон хяналтын тогтолцоог бүрдүүлж хэрэгжүүлж байна.

Өргөн нэвтрүүлгийн тухай хуулиар дараах төрлийн контентыг хүүхдэд үзүүлэхийг хориглодог. Үүнд:

• Хүчирхийлэл, садар самуунд уруу татах, сурталчлах;
• Гэмт хэрэг үйлдэх аргыг нарийвчлан заах, өдөөх;
• Хар тамхи, сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын хэрэглээг сурталчлах, хэрэглэх арга, нөхцөлийг тайлбарлах зэрэг агуулга.

Энэхүү хуулийн хэрэгжилтийг хангах үүргийг Харилцаа холбооны зохицуулах хороо (ХХЗХ) хүлээдэг бөгөөд тус хороо нь "Хүүхдийг зохисгүй контентоос хамгаалах радио, телевизийн хөтөлбөрийн дүрэм"-ийг батлан, өргөн нэвтрүүлгийн байгууллагуудад дагаж мөрдүүлэх чиг үүрэгтэй.

Тус дүрмийн хэрэгжилт дараах гол зарчмуудад тулгуурладаг:

• 06:00–22:00 цагийн хооронд насанд хүрэгчдэд (18+) зориулсан контент, тухайлбал мансууруулах бодис, ёс суртахуунд харш, хүчирхийллийн агуулга бүхий кино, нэвтрүүлгийг телевизээр дамжуулахыг хориглоно;
• Бүх контент дээр насны ангилал, анхааруулга, агуулгын тэмдэглэгээг заавал байрлуулж, эцэг эх, асран хамгаалагчдад мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах нөхцөлийг бүрдүүлнэ;
• Зөрчил илэрсэн тохиолдолд тухайн нэвтрүүлгийг албан ёсоор бүртгэн, мониторингийн тайлан болон иргэдийн гомдлын дагуу хариу арга хэмжээ авч, шаардлагатай бол хариуцлага хүлээлгэнэ.

Энэхүү зохицуулалтыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны дэргэд “Хүүхдийг зохисгүй контентоос хамгаалах орон тооны бус зөвлөл” ажилладаг.

Зөвлөлийн бүрэлдэхүүнд:

• Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яам,
• Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн газар,
• Хэвлэл мэдээллийн зөвлөл,
• Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв,
• Эцэг эхийн төлөөлөл зэрэг нийт 9 гишүүн багтдаг.

Энэ нь олон нийтийн оролцоонд суурилсан, салбар хоорондын хамтарсан хяналтын тогтолцоо юм. Зөвлөлийн үндсэн чиг үүрэгт дараах үйл ажиллагаа хамаарна:

• “Хүүхдийг зохисгүй контентоос хамгаалах хөтөлбөрийн дүрэм”-ийн хэрэгжилтэд хяналт тавих;
• Телевизийн хөтөлбөрөөр дамжуулж буй 18+ ангиллын агуулгын цагийн хязгаарлалтад зөрчил илэрсэн эсэхийг судалж, мониторингийн тайлан гаргах;
• Радио, телевизийн хөтөлбөрт багтсан хүүхдэд зохисгүй контенттой холбоотой гомдол, мэдээллийг хүлээн авч, хэлэлцэх;
• Ирүүлсэн гомдол, мониторингийн тайланд үндэслэн телевизийн байгууллагуудад зөвлөмж хүргүүлэх;
• Эцэг эх, хүүхэд, өргөн нэвтрүүлгийн үйлчилгээ эрхлэгчдэд мэдээлэл, зөвлөмж өгөх, нөлөөллийн сурталчилгааны ажлыг зохион байгуулан тогтмол түгээх.

Тус тогтолцоо нь өргөн нэвтрүүлгийн байгууллагуудыг зөвхөн ашиг, орлогын үүднээс бус, харин хүүхдийн хөгжил, төлөвшилд эерэг нөлөө үзүүлэхүйц контент түгээх, нийгмийн хариуцлагатай оролцогч болох чиглэлд төлөвшүүлэх зорилготой юм. Өнөөдөр энэхүү хяналтын тогтолцоо нь хүүхдэд ээлтэй, сэтгэл зүйд хор хөнөөлгүй, боловсрол, хүмүүжилд нь эергээр нөлөөлөх өргөн нэвтрүүлгийн орчныг бүрдүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулж байна.