Ерөнхийлөгчийг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучдугаар зүйлийн хоёр дахь хэсэгт зааснаар зургаан жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа сонгоно гэж заасныг өөрчилж, нэг удаа биш дахин сонгогдох боломж бүрдүүлэх, эсвэл Улсын Их Хурлаас Ерөнхийлөгчийг сонгох, гэхдээ дахин нэр дэвших боломж бүрдүүлэхээр Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахаар өндөр дээд түвшинд тохиролцсон тухай, ийнхүү өөрчлөлт оруулахдаа хоёр жилийн өмнөхтэй адил Үндсэн хуулийн цэцийг  ашиглана гэсэн мэдээллийг анх сонсоод чихэндээ итгээгүй.

Гэвч хэвлэлд нийтлэгдсэнийг хараад аргагүйн эрхэнд хоёр жилийн өмнө бичиж байсантайгаа ойролцоо агуулга бүхий зүйлд анхаарлаа хандуулахад хүрэв.

Учир юунд вэ гэвэл 2022 онд үүнтэй төстэй үйл явдал болж, Үндсэн хуулийн цэцээс “Монгол Улсын Их Хурлаас 2019 оны 11 дүгээр сарын 14-ний өдөр баталсан Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр өөрчлөн найруулсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучин есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн "... Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн Улсын Их Хурлын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно." гэсэн заалт нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Удиртгал, Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн "Ардчилсан ёс, ... хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.", Хорин есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн "... Улсын Их Хурлын гишүүн нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүнээс бусад, хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй.", Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэсэнтэй нийцэхгүй байх тул хүчингүй болгосугай.” гэсэн заалт бүхий 2 дугаар тогтоол гаргаж байсан юм.

Улсын Ерөнхийлөгч аль нэг намын өвөр түрийд орж, дотоод ажилд нь хутгалдах нь зохимжгүй.

Үүний дараахан Үндсэн хууль тогтоогчдын холбооноос Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүд Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болж чадахгүй, Үндсэн хуулийн хэд хэдэн зүйлийг зөрчсөн байна гэж үзэж, түүний гишүүдийг илгээсэн этгээдүүд нь эгүүлэн татах талаар шаардлага хүргүүлж  байсан билээ. 

Юуны өмнө Монгол Улсын Үндсэн хуульд 2019 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаас өмнөх үеийг эргэн санацгаая. Энэ хугацаанд П.Очирбат, Н.Багабанди, Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж нарыг Ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байх үед Ерөнхийлөгч хэдэн удаа сонгогдон ажиллах боломжтойг Үндсэн хуулиар зохицуулаагүй байсан. Иймд Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн дагуу Ерөнхийлөгчөөр дөрвөн жилийн бүрэн эрхтэйгээр хоёроос дээшгүй удаа сонгогдон ажиллах зохицуулалттай байв.

Тэр үед юу болж байсныг монголын ард түмэн бүгд мэдэж буй. Н.Багабанди, Ц.Элбэгдорж нар Ерөнхийлөгчийн тухай хуулиар тогтоосон энэхүү боломжийг ашиглаж, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг тус бүр хоёр удаа хэрэгжүүлсэн.

6 жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа сонгоно.” гэж 2019 онд оруулсан өөрчлөлт Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчиж байна гэсэн агуулга бүхий иргэдийн мэдээлэл Үндсэн хуулийн цэцэд хүргүүлсэн тухай мэдээллийг хэвлэлээр шуугив.

Харин Н.Энхбаяр хоёр дахиа зүтгэсэн боловч Ц.Элбэгдоржид тахимаа өгсөн нь бүхний ой санамжаас арчигдаж амжаагүй нэн ойрын түүх юм. Энэ гурван Ерөнхийлөгч эхний бүрэн эрхийн төгсгөл, сүүлчийн бүрэн эрхийн хугацаанд нэрийг нь дэвшүүлсэн намтайгаа хэрхэн ажилласныг дахин сануулъя.

Эдгээр Ерөнхийлөгчид эхний бүрэн эрхийн ялангуяа төгсгөлд өөрийнх нь нэрийг дэвшүүлсэн намтайгаа тун ойрхон тэдгээрийн эрх ашгийг бусдынхаас дээгүүр тавихаас огтхон ч нэрэлхээгүй.

Энэ бол дахин Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших далд санаархлын хуурамч илрэл байсан. Бас Үндсэн хуулийн гучдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүн, монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн” гэж заасантай нийцэхгүй байсан юм.   

Үндсэн хуулиа бусниулах, төрийн дээд удирдлагын зиндааг хөндөж, парламентаас давуу эрх эдлэхийг санаархсан шийдвэр дахин гаргахгүй гэдэгт л найдахаас.

Харин Н.Багабанди, Ц.Элбэгдорж нар хоёр дахь удаа сонгогдсоны дараа нэрийг нь дэвшүүлсэн намаасаа зай барьсан гэж ярьцгаадаг. Ямар ч байсан хоёр дахь бүрэн эрхээ дуусгасны дараа нэг хэсэгтээ намтайгаа ойрхон байгаагүй нь бүхэнд ил байсан.

Эндээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тухай хуулиар хоёр удаа сонгогдох боломжийг Н.Багабандидаа ч биш, Ц.Элбэгдорждоо ч биш ер нь хэн ч байсан ашиглахыг санаархах үүд хаалгыг Ерөнхийлөгчийн тухай хуулиар нээж өгсөнтэй  холбоотой байсан гэсэн гаргалгаа хийх үндэстэй.

Энэ асуудал Үндсэн хуульд 2019 оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг боловсруулах, олон удаагийн хэлэлцүүлэг хийх, Улсын Их Хурлаар хэлэлцэн  батлах бүхий л үе шатанд  олон давтамжтайгаар яригдаж, ер нь Улсын Ерөнхийлөгч аль нэг намын өвөр түрийд орж, дотоод ажилд нь хутгалдах нь зохимжгүй, Үндсэн хуулийн Гучдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүн, монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн” гэсэн заалт нэг мөр хэрэгжих ёстой гэж Монгол Улсын Их Хурал үзэж, мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт Ерөнхийлөгчийг 6 жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа сонгох агуулгаар Үндсэн хуулийн Гучин есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн заалтыг өөрчлөн найруулсан юм.

Саяхнаас Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “... 6 жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа сонгоно.” гэж 2019 онд оруулсан өөрчлөлт Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчиж байна гэсэн агуулга бүхий иргэдийн мэдээлэл Үндсэн хуулийн цэцэд хүргүүлсэн тухай мэдээллийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр шуугиулж эхлэв. Үнэн худлыг мэдэхгүй ч иймэрхүү шуугиан ихэнхдээ ортой байдаг. За яах вэ, иргэн мэдээлэл гаргах эрх нь нээлттэй.

Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт бол Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй байна гэж Үндсэн хуулийн Жаран есдүгээр зүйлийн 4 дэх хэсэгт заасан болохоор 2019 оны нэмэлт, өөрлөлтийн заалт нь нь Үндсэн хуулийн заалт болоод хэрэгжээд таван жил болов.

Харин Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа байх ёстойгоо ухамсарлаж, Үндсэн хуулиа бусниулах, төрийн дээд удирдлагын зиндааг хөндөж, парламентаас давуу эрх эдлэхийг санаархсан шийдвэр дахин гаргахгүй гэдэгт л найдахаас.

Үндсэн хуулийн цэцийн бүрэн эрхийг тодорхойлсон Үндсэн хуулийн Жаран зургаадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт зааснаар “Хууль, зарлиг, УИХ, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, түүнчлэн Засгийн газрын шийдвэр, Монгол Улсын олон Улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянан шийдвэрлэх” эрх эдлэхээс бус Үндсэн хуулийн заалт Үндсэн хуулиа зөрчсөн тухай маргааныг хянан шийдвэрлэх эрхийг олгоогүй юм.

Энэ удаад Цэц өөрийн дээр хөх тэнгэр бус, Үндсэн хууль оршдог гэдгийг ухамсарлаж, өмнө гаргасан алдаатай шийдвэрийг давтахгүйгээр Үндсэн хуулийнхаа талд зогсоно гэдэгт итгэцгээе. Хэрэв Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулиа дахин зөрчвөл Монгол Үндсэн хуультай, түүнийг зөрчигдөхөөс хамгаалдаг манаач нь Үндсэн хуулийн цэц гэдэгт итгэх хүн хэд үлдэхийг таашгүй.

Түүнчлэн Улсын Их Хурал ч өмнөхийн адил Үндсэн хуулийн цэц хэрэв  ийм шийдвэр гаргавал хүлээн авч шогтохгүйгээр Үндсэн хуулийнхаа талд зогсох байлгүй дээ.